Από τις Έλλη Ναούμ και Γιούλη Παπαμιχαήλ

Ξέρουμε ότι η ιστορία είναι η συστηματική μελέτη των ανθρώπων στο παρελθόν, όπως έλεγε ο γάλλος ιστορικός Μαρκ Μπλοκ. Αυτό σημαίνει ότι για να προσεγγίσει το παρελθόν ο ιστορικός είναι αναγκασμένος να χρησιμοποιήσει πηγές, τεκμήρια, ίχνη δηλαδή που άφησε το παρελθόν ως τις μέρες του.  Η ιστορία είναι εξ ορισμού κάτι που έχει περάσει και για να μελετηθεί χρειάζεται να πλησιάσει κανείς τους ανθρώπους της περασμένης εποχής μέσα από τα κατάλοιπά τους: έγγραφα, κατάστιχα, κείμενα αλλά και εικόνες, τεχνουργήματα, αρχαιολογικά ευρήματα και, για πιο σύγχρονες εποχές, προφορικές μαρτυρίες, Τύπο, ραδιοφωνικό και κινηματογραφικό υλικό. Η πληροφορία που μπορεί να δώσει κάθε πηγή, κάθε τεκμήριο δεν είναι δεδομένη και αυτονόητη, δεν προκύπτει αυτόματα, αλλά εξαρτάται από τον τρόπο µε τον οποίο θα τη χρησιμοποιήσει ο ιστορικός. Ανάλογα µε τα ερωτήματα που ο ιστορικός θα θέσει στις πηγές, θα πάρει και τις πληροφορίες που χρειάζεται για να απαντήσει στο ερώτημά του. Ανάλογα δηλαδή µε τα ενδιαφέροντά του στο σήμερα, ανάλογα µε τη θεωρητική του τοποθέτηση, ανάλογα µε το ποιος είναι και από πού έρχεται, κάθε ιστορικός διαμορφώνει διαφορετικά ερωτήματα και παίρνει  διαφορετικές απαντήσεις από τις ίδιες ή διαφορετικές πηγές.

Επίσης ξέρουμε ότι το σημερινό σχολείο επιδιώκει να μορφώσει τους μελλοντικούς πολίτες ενός  κράτους με τρόπο που να εξασφαλίζει την απαραίτητη  εγραμματοσύνη και την απαραίτητη συνοχή, που θα επιτρέψουν σε όλους να συνεργαστούν προς όφελος της  ομαλής συνύπαρξής τους στο έθνος-κράτος, του οποίου είναι πολίτες. Επομένως το σύγχρονο σχολείο είναι εξ ορισμού και για ιστορικούς λόγους ένας από τους βασικούς μηχανισμούς εθνικής διαπαιδαγώγησης επιδιώκοντας να καλλιεργήσει την αίσθηση της κοινής ταυτότητας, της ομοιότητας στο εσωτερικό και της διαφοράς στο εξωτερικό, δηλαδή την εθνική συνείδηση και ταυτότητα. Άρα, είναι πράγματι ένα μάθημα επιφορτισμένο με στόχους που ξεπερνούν την πρόσκτηση γνώσεων και επεκτείνονται στην καλλιέργεια στάσεων, αντιλήψεων.  Σε ένα άλλο επίπεδο αλληλένδετο με το προηγούμενο, είναι εκείνο των υπερεθνικών θεσμών ( Ουνέσκο, συμβούλιο της Ευρώπης) που συστηματικά επιδεικνύουν μεγάλο ενδιαφέρον για το μάθημα της  ιστορίας. Σήμερα, οι  συνθήκες της Ενωμένης Ευρώπης, από τη μια, και της εξω-ευρωπαϊκής μετανάστευσης, από την άλλη, θεωρείται ότι θέτουν νέες προτεραιότητες στο μάθημα της  ιστορίας: αφενός να καλλιεργήσει την ευρωπαϊκή ταυτότητα των μαθητών και των μαθητριών δίπλα στην  εθνική και αφετέρου να διευκολύνει τη σχολική ένταξη  αλλοεθνούς μαθητικού πληθυσμού στο εθνικό σχολείο.

Τι μπορεί να κάνει σήμερα το σχολείο για να δημιουργήσει ισορροπία στα παραπάνω και ταυτόχρονα να βοηθήσει τα παιδιά να αγαπήσουν το μάθημα της ιστορίας;  Η κατάλληλη διδασκαλία της ιστορίας μπορεί να καλλιεργήσει  την κριτική ικανότητα. Κριτική ικανότητα σημαίνει πρώτα απ’ όλα μαθαίνω να θέτω ερωτήματα. Ερωτήματα που μπορεί να µου τα γεννήσει κάτι που βλέπω γύρω µου , κάτι που βλέπω σε ένα μουσείο ή κάτι που διαβάζω σε ένα βιβλίο. Πρώτο και βασικό ερώτημα στην ιστορία είναι: πώς το ξέρω αυτό που διαβάζω (που µου λένε, που µου διδάσκουν, που ακούω); Πού στηρίζεται και πώς έχει προκύψει;

Κατά δεύτερο λόγο η κριτική ικανότητα προκύπτει και μέσα από την ανάπτυξη συγκεκριμένων δεξιοτήτων που συνδέονται με την επεξεργασία των πηγών, των τεκμηρίων. Τα παιδιά, σε όποια τάξη και αν πηγαίνουν μπορούν όμως να εξοικειωθούν με αυτή τη διαδικασία.  Δώσαμε έμφαση στις πηγές, στα τεκμήρια και στους πολλαπλούς δυνατούς τρόπους επεξεργασίας τους.  Έχοντας σαν τεκμήρια φωτογραφικό υλικό της  εποχής, ραδιοφωνικό και κινηματογραφικό υλικό  του 1940, το μελετήσαμε και θέσαμε τα δικά μας ερωτήματα, τα οποία και προσπαθήσαμε να απαντήσουμε.

Η ενεργητική μάθηση της ιστορίας ακονίζει το μυαλό.  Ωθεί να σκεφτεί κανείς πάνω σε ζητήματα όπως η αξιοπιστία μιας πληροφορίας, τα αίτια μιας πράξης ή ενός φαινομένου, ο χρόνος και οι αλλαγές που αυτός φέρνει. Μου επιτρέπει να μάθω να προσεγγίζω  τους ανθρώπους του παρελθόντος μέσα από συστηματική διερεύνηση, ταξινόμηση και αξιολόγηση των πληροφοριών που συγκεντρώνω γι’ αυτούς, από την ανάλυσή τους κτλ. Σ΄ αυτό το κομμάτι μας βοήθησε το εκπαιδευτικό θέατρο, μέσα από το οποίο ζήσαμε καταστάσεις πολέμου δύσκολες και αγχωτικές,  που προσομοίαζαν σε πραγματικές, χωρίς να είναι, και που ήταν αδύνατο να ζήσει  ένα νήπιο. Η ιστορία παύει να είναι το μακρινό παρελθόν με το οποίο δε με συνδέει παρά μια αφήγηση που πρέπει να μάθω απέξω, δηλαδή κάτι που δεν έχει καμία σχέση με μένα. Γίνεται  κάτι το χειροπιαστό, μπορώ να αντιληφθώ καλύτερα ότι  η κάθε εποχή έχει πολλές όψεις που μπορώ να μελετήσω, και επομένως αντλώ μεγαλύτερο ενδιαφέρον και  ευχαρίστηση από αυτή μου τη μελέτη.

Βιβλιογραφία

Αβδελά Ε., Ιστορία και σχολείο, Νήσος, Αθήνα, 1998

Βεντούρα Λ. & Κουλούρη Χρ., «Η διδασκαλία της εθνικής ιστορίας στη δυτική Ευρώπη: αναζητήσεις και προοπτικές», Σεµινάριο 17, 1994, σ. 118-147

Blackey R. (επιµ.), History Anew. Innovations in the Teaching of History Today, The University Press, California State University, Long Beach, Καλιφόρνια, 1993

Bloch M., Απολογία για την ιστορία. Το επάγγελµα του ιστορικού, µτφρ. Κ. Γαγανάκης, Εναλλακτικές Εκδόσεις, Αθήνα, 1994 (α’ γαλλική έκδοση 1949)

Ferro M., Πώς αφηγούνται την ιστορία στα παιδιά όλου του κόσµου, µτφρ. Π. Μαρκέτου, Μεταίχµιο, Αθήνα, 2001

Φραγκουδάκη Α. &  Δραγώνα Θ. (επιµ.), «Τι είν’ η πατρίδα µας;». Εθνοκεντρισµός και εκπαίδευση, Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 1997