Ετικέτα: Από το εγώ στο ….εμείς

«Ποιος είμαι;» , ίσως είναι το θεμελιώδες ερώτημα της ύπαρξης κάθε ανθρώπου. Ένα ερώτημα που παραπέμπει στην ταυτότητα, αναφέρεται στο σύνολο των αντιλήψεων, των πεποιθήσεων και των συναισθημάτων που αφορούν τον εαυτό μας. Η έννοια της ταυτότητας  βρίσκεται σε συνάρτηση με τη συνειδητοποίηση ότι κάποιος υπάρχει, ότι έχει προσωπική ιστορία, μια θέση στον κόσμο, μια συνέχεια και ένα μέλλον που του ανήκει. Η ταυτότητα επιτρέπει να τοποθετηθεί κανείς απέναντι στους άλλους, να αναγνωρίσει όσους του μοιάζουν και να διαφοροποιηθεί από τους υπόλοιπους. Επομένως το ερώτημα δεν είναι απλώς «ποιος είμαι;», αλλά «ποιος είμαι σε σχέση με τον άλλο; Πως με βλέπει ο άλλος και πως βλέπω εγώ τους άλλους;»

  Η ταυτοτική αναζήτηση εμπεριέχει συγχρόνως ―και αναπόφευκτα― τον εαυτό και τον άλλο. Εκεί που αρχίζει και καταλήγει η αναζήτηση της ταύτισης µε τους ομοίους, εκεί διαμορφώνεται η διαφοροποίηση και η αναζήτηση της ιδιαιτερότητας.

O μαθητής, για να μπορέσει να μάθει εύκολα και γρήγορα έχει ανάγκη να αναγνωρίζει ο σχολικός θεσμός και ιδίως ο δάσκαλος, τις διαφορετικές ταυτότητες που φέρει μαζί, να τις αναγνωρίζει ως μέρος της πραγματικότητας την οποία συναποτελούν όλες οι ταυτότητες της τάξης. Αυτή η αναγνώριση είναι έμμεση αποδοχή δύο πολύ σημαντικών διαδικασιών. Επιτρέπει να λειτουργήσει η διαλεκτική σχέση της αναζήτησης ταύτισης µε παράλληλη τη διαφοροποίηση, ενώ συγχρόνως επιτρέπει την αναγνώριση της διαφοράς. µε θετικό τρόπο, που οδηγεί στην απαραίτητη για τη μάθηση αυτοεκτίμηση. Παράλληλα αφήνει ανοιχτό το δρόμο για τις διαδικασίες ταύτισης και αναγνώρισης των ομοιοτήτων µε τους άλλους, πράγμα που αποτρέπει τα άτομα από τον εγκλωβισμό σε μονοσήμαντες και ασφυκτικές ταυτότητες. O εγκλωβισμός αυτός, όπως και η απουσία αυτοεκτίμησης, αναστέλλουν τις ικανότητες των ατόμων και εμποδίζουν τη μάθηση.

Οι σχέσεις αλληλεπίδρασης μεταξύ δασκάλου-μαθητή  πρέπει να κάνουν αποδεκτή την πολιτισμική, γλωσσική και προσωπική ταυτότητα των μαθητών, έτσι ώστε να δημιουργούν μέσα στην τάξη συνθήκες που θα επιτρέπουν τη μέγιστη επένδυση ταυτότητας στη μαθησιακή διαδικασία. Υπάρχει αμφίδρομη σχέση μεταξύ γνωστικής δραστηριοποίησης και επένδυσης ταυτότητας. Όσο περισσότερο μαθαίνουν τα παιδιά τόσο περισσότερο αναπτύσσεται η συνείδηση της ταυτότητάς τους ως μαθητών και τόσο περισσότερο δραστηριοποιούνται για μάθηση. Αντίθετα, τα παιδιά θα είναι απρόθυμα να επενδύσουν την ταυτότητά τους στη μαθησιακή διαδικασία, αν νιώθουν ότι οι δάσκαλοί τους δεν τα αποδέχονται, δεν τα σέβονται και δεν εκτιμούν τις εμπειρίες και τα ταλέντα τους. Με δυο λόγια, η μαθησιακή διαδικασία πρέπει να θεωρείται μέσα από το διπλό πρίσμα της γνωστικής δραστηριοποίησης και της επένδυσης ταυτότητας.

Το να προσκαλούμε τους μαθητές να συμμετέχουν στο μάθημα µε όσα ήδη ξέρουν, τους δίνει το μήνυμα ότι η γνώση που φέρνουν μαζί τους είναι σημαντική. Μέσα στην τάξη δημιουργείται µια κοινότητα συμμετοχής και αμοιβαιότητας. Οι ταυτότητες τίθενται υπό διαπραγμάτευση κατά τρόπο που παρακινεί τους μαθητές να συμμετάσχουν ενεργά στη μαθησιακή διαδικασία. Η ανταλλαγή γνώσης μεταξύ δασκάλων και μαθητών είναι η ενεργητική εκπαίδευση στην πράξη. Προκειμένου οι μαθητές να επενδύσουν τον εαυτό τους, την ταυτότητά τους, στην απόκτηση της νέας γνώσης και στη συμμετοχή στην καινούργια τους σχολική κοινότητα, πρέπει να βιώσουν θετικές και ενθαρρυντικές σχέσεις αλληλεπίδρασης  με τα μέλη της κοινότητας αυτής.  Ίσως, το σημαντικότερο που μπορεί να κάνει ο δάσκαλος είναι να οργανώσει την τάξη ως κοινότητα μάθησης όπου θα ακούγεται η φωνή όλων των μαθητών.    Οι μαθητές των οποίων οι σχολικές εμπειρίες αντικατοπτρίζουν συνεργατικές σχέσεις αποκτούν την ικανότητα, την αυτοπεποίθηση και το κίνητρο που χρειάζονται για να πετύχουν στο σχολείο. Συμμετέχουν αποδοτικά στο μάθημα, επειδή έχουν αποκτήσει μια ασφαλή αίσθηση ταυτότητας και τη γνώση ότι η φωνή τους θα ακουστεί και θα αντιμετωπιστεί με σεβασμό μέσα  στην τάξη.

Το παιδαγωγικό πλαίσιο στο οποίο κινηθήκαμε στη θεματική ενότητα: «Από το εγώ στο εμείς»  περιλαμβάνει την έμφαση στη διαπραγμάτευση της ταυτότητας και τη γνωστική πρόκληση, προβάλλοντας τρεις περιοχές εστίασης:  α) την διερεύνηση και την αποδοχή όλων των στοιχείων που κουβαλά κάθε παιδί μαζί του ερχόμενο στο χώρο του σχολείου, β) την προσφορά στα παιδιά άφθονων ευκαιριών και ενθάρρυνσης για να εκφράσουν τον εαυτό τους -την αναπτυσσόμενη ταυτότητά τους,  γ) την οργάνωση της τάξης ως κοινότητα μάθησης.

Ενδεικτική βιβλιογραφία

Altrichter H., Posh P. & Somekh B., Οι εκπαιδευτικοί ερευνούν το έργο τους. Μια εισαγωγή στις μεθόδους της έρευνας δράσης, μτφρ. Μ. Δεληγιάννη, Μεταίχμιο, Αθήνα, 2001

Ανδρούσου Α., Πως σε λένε;, Διεργασίες μιας επιμορφωτικής παρέμβασης στη Μειονοτική εκπαίδευση, Gutenberg, Αθήνα, 2005

Ασκούνη Ν., Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο, Κλειδιά και Αντικλείδια, ΥΠΕΠΘ, Πανεπιστήμιο Αθηνών, Αθήνα, 2004

Cummins J., Ταυτότητες υπό διαπραγμάτευση: Εκπαίδευση με σκοπό την ενδυνάμωση σε μια κοινωνία της ετερότητας, μτφρ. Σ. Αργύρη, Gutenberg, Αθήνα, 1999

Δραγώνα Θ., «Κοινωνικές ταυτότητες/ετερότητες», στο Εκπαίδευση: Πολιτισμικές διαφορές και κοινωνικές ανισότητες, τόμος Α, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Πάτρα, 2001

Μααλούφ Α., Οι φονικές ταυτότητες, μτφρ. Θ. Τραμπούλης, Ωκεανίδα, Αθήνα, 1999

 

Το παιδαγωγικό πλαίσιο στο οποίο κινηθήκαμε στη θεματική ενότητα: «Από το εγώ στο εμείς»  περιλαμβάνει την έμφαση στη διαπραγμάτευση της ταυτότητας και τη γνωστική πρόκληση, προβάλλοντας τρεις περιοχές εστίασης:  α) την διερεύνηση και την αποδοχή όλων των στοιχείων που κουβαλά κάθε παιδί μαζί του ερχόμενο στο χώρο του σχολείου, β) την προσφορά στα παιδιά άφθονων ευκαιριών και ενθάρρυνσης για να εκφράσουν τον εαυτό τους -την αναπτυσσόμενη ταυτότητά τους,  γ) την οργάνωση της τάξης ως κοινότητα μάθησης.

Για να πετύχουμε τους προηγούμενους στόχους εργαζόμαστε μέσα στις τάξεις ακολουθώντας, περίπου την παρακάτω μαθησιακή διαδικασία:

Εντοπίζουμε, καταγράφουμε και μετράμε πόσα αγόρια και πόσα κορίτσια έχει η τάξη μας. Παρατηρούμε ότι τα κορίτσια είναι περισσότερα από τα αγόρια.

Παίζουμε παιχνίδια γνωριμίας:

• ένα  παιδί  (ο μάντης)  βγαίνει έξω από την τάξη κι η υπόλοιπη ομάδα κρύβει ένα μαθητή κάτω από ένα πανί. Ο «μάντης» έρχεται μέσα στην τάξη και προσπαθεί να μαντέψει το κρυμμένο παιδί.
• Ο «μάντης» βγαίνει έξω από την τάξη και η ομάδα επιλέγει ένα παιδί για μυστικό μαθητή. Όταν ο μάντης έρχεται στην τάξη προσπαθεί να μαντέψει το μυστικό μαθητή κάνοντας ερωτήσεις στην ομάδα: «είναι αγόρι, έχει ξανθά μαλλιά, έχει καστανά μάτια, φοράει κόκκινη μπλούζα κ.α.»

Χρησιμοποιώντας τον καθρέπτη το κάθε παιδί περιγράφει τα εξωτερικά χαρακτηριστικά του. Παρατηρούμε ότι έχουμε ομοιότητες και διαφορές. Σχηματίζουμε ομάδες με κριτήριο όμοια εξωτερικά χαρακτηριστικά : καστανά, ξανθά, μαύρα μαλλιά, καστανά, μπλε, πράσινα μάτια, κοντά, μακριά μαλλιά κ.α.

Χωριζόμαστε σε ομάδες των δύο παιδιών. Το κάθε παιδί παρατηρεί το ζευγάρι του και συζητά μαζί του για το αγαπημένο του παιχνίδι. Στη συνέχεια το παρουσιάζει στην ολομέλεια της τάξης : «το ζευγάρι μου είναι κορίτσι, έχει μακριά μαύρα μαλλιά, καστανά μάτια, τη λένε Νάνσυ και της αρέσει να παίζει με τις κούκλες». Αρχίζουμε να εντοπίζουμε ομοιότητες και διαφορές και στα αγαπημένα μας παιχνίδια.

Μετράμε τα ύψη μας με το μέτρο και το βάρος μας με τη ζυγαριά .

 

Τα σημειώνουμε σε ένα χαρτί και εντοπίζουμε ότι κάποια παιδιά έχουν ίδιο ύψος και κάποια άλλα το ίδιο βάρος.

 

 

 

Με πινέλα και χρώματα καβαλέτου αποτυπώνουμε το πρόσωπό μας σε χαρτί Α3. Παρατηρούμε και συζητάμε στην ολομέλεια της τάξης: υπάρχουν όμοια ζωγραφισμένα δύο πρόσωπα;

Ζωγραφίζουμε τον εαυτό μας: πόσο διαφορετικά τον αποδίδει ο καθένας μας!

 

 

 

Φτιάχνουμε play dough μέσα στην τάξη. Πλάθουμε ανθρωπάκι. Δεν μοιάζει κανένα μεταξύ του αλλά είναι όλα τόσο όμορφα!                                                      

Φτιάχνουμε το περίγραμμα από ένα αγόρι και από ένα κορίτσι. Στοιχειοθετούμε  χαρακτήρα και προσωπικότητα στο καθένα: όνομα, ηλικία, οικογένεια, φίλους, συνήθειες, αγαπημένο παιχνίδι κα.

Κατασκευάζουμε κούκλες από εφημερίδες κι άλλα άχρηστα υλικά ή πηλό, τον οποίο χρωματίζουμε όταν στεγνώσει. Το κάθε παιδί φτιάχνει τη δική του κούκλα (ανθρωπάκι), το ονομάζει και προσδιορίζει στοιχεία από την προσωπικότητά του (είναι κορίτσι, είναι πέντε χρονών και της αρέσει η ζωγραφική κα). Τα παιδιά δημιουργούν μικρές ομάδες των 4 παιδιών και παρουσιάζουν τις κατασκευές τους η μία στην άλλη. Στη συνέχεια τις παρουσιάζουν στην ολομέλεια της τάξης «παίζοντας» ένα αυτοσχέδιο κουκλοθέατρο.

 

 

 

 

 

Τα παιδιά ανταλλάσουν απόψεις που τις καταγράφουμε για τη χρήση των χεριών μας. Επεξεργαζόμαστε το βιβλίο «Τα χέρια δεν είναι για να τα δέρνουμε», Μάρτιν Αγκάσι, Εκδ. Μεταίχμιο. Αποφασίζουνε να κατασκευάσουν παλαμόκουκλες. Το κάθε παιδί δίνει το δικό του σύνθημα για τα χέρια και η παλαμόκουκλά του το παρουσιάζει στην ολομέλεια της τάξης.

Παντομίμα: κάθε παιδί παρουσιάζει με τη γλώσσα του σώματος την αγαπημένη του ασχολία. Η ομάδα τη μαντεύει και την καταγράφουμε σε έναν πίνακα. Στο τέλος μετράμε και παρατηρούμε τις δημοφιλέστερες αγαπημένες ασχολίες των παιδιών της τάξης (το μπαλέτο, το καράτε και η μπάλα).

Επεξεργαζόμαστε, διαβάζουμε και συζητάμε τα παρακάτω βιβλία και παραμύθια:

•   ΣΕΙΡΑ: «Όλη η γη ένα χωριό». Βιβλία: Μια μέρα με τα παιδιά όλου του κόσμου, Οι άνθρωποι του κόσμου, Τα σώματα των ανθρώπων. Εκδόσεις Σαββάλας.
•   Δεν πειράζει να είσαι διαφορετικός. Τοντ Παρ. Εκδ. Μεταίχμιο.
•   Δώρα γενεθλίων, Paul Stewart, Eκδ. Ελληνικά Γράμματα.
•   Πώς είμαστε φτιαγμένοι. Εκδ. Μαργαρίτα.
•   Για να γνωρίσεις το σώμα σου. Αν Τάουνσεντ. Εκδ. Μίνωας.
•   Ο Αυτιάς. Τζούλια Γκόσε. Εκδ. Πατάκη.
•   Ποιος αγαπάει ποιον; Anne Soyer-Gismonde Curiage. Εκδ. Παπαδόπουλος.
•   Θέλω μια αγκαλιά. Τζον Ρόου. Εκδ. Πατάκη.
•   Το χρώμα του δέρματος. Σ. Μοννιέ-Μυραριού από το νησί των παραμυθιών. Εκδ. Πατάκη.
•   Ας ήμουν ένα πρόβατο σπουδαίο. Μ.Schober.Εκδ. Αίσωπος.
•   Ολίβια. Εκδ. Πατάκη.

 

Πρώτη απόπειρα να γράψω το όνομά μου. Παρουσίαση των ονομάτων των παιδιών της τάξης σε καρτέλες. Παίζουμε με τις καρτέλες: μετράμε τα γράμματα στα ονόματά μας, βρίσκουμε και καταγράφουμε σε πίνακα, τα ονόματα που έχουν ίδιο αριθμό γραμμάτων, παρατηρούμε ομοιότητες και διαφορές: κάποια έχουν ίδιο αρχικό γράμμα, κάποια έχουν ίδιο τελικό γράμμα, κάποια έχουν πολλά γράμματα, κάποια έχουν λίγα κ.α. Δημιουργούμε το παρουσιολόγιό μας.

Συζητάμε για συμπεριφορές που μας αρέσουν και συμπεριφορές που μας ενοχλούν. Τις καταγράφουμε και αποφασίζουμε να υιοθετήσουμε μέσα στην τάξη τις συμπεριφορές που μας ευχαριστούν, προάγοντας αξίες όπως, της ευγένειας, του σεβασμού, της δημοκρατίας, της αλληλοϋποστήριξης και αλληλοβοήθειας. Έτσι δημιουργούμε ένα σύνθημα που να μας εκφράζει: “Ομάδα ενωμένη, ομάδα αγαπημένη” και το αποτυπώνουμε εικαστικά, αποτυπώνοντας το σε ένα κύκλο τις παλάμες μας.

Κατασκευάζουμε “βραχιόλια φιλίας” με καλαμάκια και χάντρες. Τα μοιραζόμαστε και τα συνοδεύουμε με το μήνυμα του μήνα Οκτωβρίου:       

…Αυτοί που ονομάζουμε ‘εμείς’ δεν είναι παρά ένα κομμάτι που για μια στιγμή ξεχώρισε από τους «άλλους». Ανάμεσα σε εμάς  και στους άλλους δεν υπάρχουν στην πραγματικότητα διαφορές. Υπάρχει μόνο μία μεγάλη οικογένεια, η οικογένεια των ανθρώπων.

Χουρμουζιάδου, Ε. (2003). Μια ιστορία από τα σύννεφα. Αθήνα: Κέδρος.

 

«Ποιος είμαι;» , ίσως είναι το θεμελιώδες ερώτημα της ύπαρξης κάθε ανθρώπου. Ένα ερώτημα που παραπέμπει στην ταυτότητα, αναφέρεται στο σύνολο των αντιλήψεων, των πεποιθήσεων και των συναισθημάτων που αφορούν τον εαυτό μας. Η έννοια της ταυτότητας  βρίσκεται σε συνάρτηση με τη συνειδητοποίηση ότι κάποιος υπάρχει, ότι έχει προσωπική ιστορία, μια θέση στον κόσμο, μια συνέχεια και ένα μέλλον που του ανήκει. Η ταυτότητα επιτρέπει να τοποθετηθεί κανείς απέναντι στους άλλους, να αναγνωρίσει όσους του μοιάζουν και να διαφοροποιηθεί από τους υπόλοιπους. Επομένως το ερώτημα δεν είναι απλώς «ποιος είμαι;», αλλά «ποιος είμαι σε σχέση με τον άλλο; Πως με βλέπει ο άλλος και πως βλέπω εγώ τους άλλους;»

Η ταυτοτική αναζήτηση εμπεριέχει συγχρόνως ―και αναπόφευκτα― τον εαυτό και τον άλλο. Εκεί που αρχίζει και καταλήγει η αναζήτηση της ταύτισης µε τους ομοίους, εκεί διαμορφώνεται η διαφοροποίηση και η αναζήτηση της ιδιαιτερότητας.

O μαθητής, για να μπορέσει να μάθει εύκολα και γρήγορα έχει ανάγκη να αναγνωρίζει ο σχολικός θεσμός και ιδίως ο δάσκαλος, τις διαφορετικές ταυτότητες που φέρει μαζί, να τις αναγνωρίζει ως μέρος της πραγματικότητας την οποία συναποτελούν όλες οι ταυτότητες της τάξης. Αυτή η αναγνώριση είναι έμμεση αποδοχή δύο πολύ σημαντικών διαδικασιών. Επιτρέπει να λειτουργήσει η διαλεκτική σχέση της αναζήτησης ταύτισης µε παράλληλη τη διαφοροποίηση, ενώ συγχρόνως επιτρέπει την αναγνώριση της διαφοράς. µε θετικό τρόπο, που οδηγεί στην απαραίτητη για τη μάθηση αυτοεκτίμηση. Παράλληλα αφήνει ανοιχτό το δρόμο για τις διαδικασίες ταύτισης και αναγνώρισης των ομοιοτήτων µε τους άλλους, πράγμα που αποτρέπει τα άτομα από τον εγκλωβισμό σε μονοσήμαντες και ασφυκτικές ταυτότητες. O εγκλωβισμός αυτός, όπως και η απουσία αυτοεκτίμησης, αναστέλλουν τις ικανότητες των ατόμων και εμποδίζουν τη μάθηση.

Οι σχέσεις αλληλεπίδρασης μεταξύ δασκάλου-μαθητή  πρέπει να κάνουν αποδεκτή την πολιτισμική, γλωσσική και προσωπική ταυτότητα των μαθητών, έτσι ώστε να δημιουργούν μέσα στην τάξη συνθήκες που θα επιτρέπουν τη μέγιστη επένδυση ταυτότητας στη μαθησιακή διαδικασία. Υπάρχει αμφίδρομη σχέση μεταξύ γνωστικής δραστηριοποίησης και επένδυσης ταυτότητας. Όσο περισσότερο μαθαίνουν τα παιδιά τόσο περισσότερο αναπτύσσεται η συνείδηση της ταυτότητάς τους ως μαθητών και τόσο περισσότερο δραστηριοποιούνται για μάθηση. Αντίθετα, τα παιδιά θα είναι απρόθυμα να επενδύσουν την ταυτότητά τους στη μαθησιακή διαδικασία, αν νιώθουν ότι οι δάσκαλοί τους δεν τα αποδέχονται, δεν τα σέβονται και δεν εκτιμούν τις εμπειρίες και τα ταλέντα τους. Με δυο λόγια, η μαθησιακή διαδικασία πρέπει να θεωρείται μέσα από το διπλό πρίσμα της γνωστικής δραστηριοποίησης και της επένδυσης ταυτότητας.

Το να προσκαλούμε τους μαθητές να συμμετέχουν στο μάθημα µε όσα ήδη ξέρουν, τους δίνει το μήνυμα ότι η γνώση που φέρνουν μαζί τους είναι σημαντική. Μέσα στην τάξη δημιουργείται µια κοινότητα συμμετοχής και αμοιβαιότητας. Οι ταυτότητες τίθενται υπό διαπραγμάτευση κατά τρόπο που παρακινεί τους μαθητές να συμμετάσχουν ενεργά στη μαθησιακή διαδικασία. Η ανταλλαγή γνώσης μεταξύ δασκάλων και μαθητών είναι η ενεργητική εκπαίδευση στην πράξη. Προκειμένου οι μαθητές να επενδύσουν τον εαυτό τους, την ταυτότητά τους, στην απόκτηση της νέας γνώσης και στη συμμετοχή στην καινούργια τους σχολική κοινότητα, πρέπει να βιώσουν θετικές και ενθαρρυντικές σχέσεις αλληλεπίδρασης  με τα μέλη της κοινότητας αυτής.  Ίσως, το σημαντικότερο που μπορεί να κάνει ο δάσκαλος είναι να οργανώσει την τάξη ως κοινότητα μάθησης όπου θα ακούγεται η φωνή όλων των μαθητών.    Οι μαθητές των οποίων οι σχολικές εμπειρίες αντικατοπτρίζουν συνεργατικές σχέσεις αποκτούν την ικανότητα, την αυτοπεποίθηση και το κίνητρο που χρειάζονται για να πετύχουν στο σχολείο. Συμμετέχουν αποδοτικά στο μάθημα, επειδή έχουν αποκτήσει μια ασφαλή αίσθηση ταυτότητας και τη γνώση ότι η φωνή τους θα ακουστεί και θα αντιμετωπιστεί με σεβασμό μέσα  στην τάξη.

Το παιδαγωγικό πλαίσιο στο οποίο κινηθήκαμε στη θεματική ενότητα: «Από το εγώ στο εμείς»  περιλαμβάνει την έμφαση στη διαπραγμάτευση της ταυτότητας και τη γνωστική πρόκληση, προβάλλοντας τρεις περιοχές εστίασης:  α) την διερεύνηση και την αποδοχή όλων των στοιχείων που κουβαλά κάθε παιδί μαζί του ερχόμενο στο χώρο του σχολείου, β) την προσφορά στα παιδιά άφθονων ευκαιριών και ενθάρρυνσης για να εκφράσουν τον εαυτό τους -την αναπτυσσόμενη ταυτότητά τους,  γ) την οργάνωση της τάξης ως κοινότητα μάθησης.

 

 

Ενδεικτική βιβλιογραφία

Altrichter H., Posh P. & Somekh B., Οι εκπαιδευτικοί ερευνούν το έργο τους. Μια εισαγωγή στις μεθόδους της έρευνας δράσης, μτφρ. Μ. Δεληγιάννη, Μεταίχμιο, Αθήνα, 2001

Ανδρούσου Α., Πως σε λένε;, Διεργασίες μιας επιμορφωτικής παρέμβασης στη Μειονοτική εκπαίδευση, Gutenberg, Αθήνα, 2005

Ασκούνη Ν., Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο, Κλειδιά και Αντικλείδια, ΥΠΕΠΘ, Πανεπιστήμιο Αθηνών, Αθήνα, 2004

Cummins J., Ταυτότητες υπό διαπραγμάτευση: Εκπαίδευση με σκοπό την ενδυνάμωση σε μια κοινωνία της ετερότητας, μτφρ. Σ. Αργύρη, Gutenberg, Αθήνα, 1999

Δραγώνα Θ., «Κοινωνικές ταυτότητες/ετερότητες», στο Εκπαίδευση: Πολιτισμικές διαφορές και κοινωνικές ανισότητες, τόμος Α, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Πάτρα, 2001

Μααλούφ Α., Οι φονικές ταυτότητες, μτφρ. Θ. Τραμπούλης, Ωκεανίδα, Αθήνα, 1999