Στα χνάρια της Παλιάς Χαλκίδας
Τον 4ο – 6ο αιώνα η ζωή στη Χαλκίδα συνεχίζεται αδιατάρακτα στην παλιά της θέση, εκεί όπου προυπήρχε και η αρχαία ρωμαϊκή πόλη. Η περιοχή πιθανότατα έμεινε ανεπηρέαστη από την κάθοδο των «βαρβαρικών» φύλων και έζησε μια ειρηνική περίοδο. Με αυτή την εποχή ειρήνης ίσως σχετίζεται το γεγονός ότι δεν υπάρχουν στοιχεία για την κατασκευή ή επισκευή οχυρώσεων από τον Ιουστινιανό (527 – 565 μ. Χ.), στην εποχή του οποίου υπήρχε μεγάλη δραστηριότητα για την ενίσχυση της άμυνας των οικισμών σε όλη την αυτοκρατορία. Η Χαλκίδα ωστόσο, απουσιάζει από τον τεράστιο κατάλογο οχυρώσεων που σύμφωνα με μαρτυρίες θεμελιώθηκαν ή ανακαινίσθηκαν από τον Ιουστινιανό. Ως μόνο αξιοθέατο της Χαλκίδας μνημονεύεται η κινητή, ξύλινη γέφυρα της. Η ονομασία Χαλκίς είχε διατηρηθεί ως τα τέλη του 8ου αιώνα, ενώ αργότερα ο τίτλος μεταβάλλεται σε Εύριπος. Μετά το όνομα Χαλκίς εμφανίζεται είτε σποραδικά είτε επεκτείνεται σε ολόκληρο το νησί.Οι μεγάλες αλλαγές στη μορφή του οικισμού της Χαλκίδας, πραγματοποιούνται κατά τον 7ο – 8ο αιώνα μ.Χ., όταν το Αιγαίο απειλείται από τις επιθέσεις του Αραβικού στόλου και τις Αραβοσλαβικές επιδρομές με αποτέλεσμα οι παράλιες πόλεις να οχυρώνονται και να ιδρύονται ισχυρές, περιφερειακές στρατιωτικές διοικήσεις, τα Θέματα. Είναι πολύ πιθανό στα τέλη του 7ου αιώνα, όταν συγκροτήθηκε το Θέμα Ελλάδος, η Χαλκίδα να μεταφέρθηκε σε νέα, οχυρωμένη θέση, δίπλα στο στενό της γέφυρας (Εύριπος) όπου αποτέλεσε ναυτική βάση. Μόλις στα τέλη του 9ου αιώνα αναφέρεται για πρώτη φορά στις πηγές ότι η πόλη ήταν οχυρωμένη με τείχη και με τάφρο. Το 10ο αιώνα πλέον, η οχυρωμένη μεσοβυζαντινή Χαλκίδα, το Κάστρο, θα χρησίμευε ως καταφύγιο σε άμαχους πληθυσμούς από πολλά μέρη του νησιού κατά τις βουλγάρικες επιδρομές. Η στρατιωτική σημασία που απέκτησε η Χαλκίδα έπαιξε αναμφίβολα μεγάλο ρόλο στη μεγάλη οικονομική ανάπτυξη της τους αιώνες που ακολούθησαν. Αποτέλεσε πόλο έλξης για Βενετούς εμπόρους, οι οποίοι αποκτούν το 1082 το δικαίωμα να χρησιμοποιούν, ανάμεσα σε άλλα λιμάνια και τη Χαλκίδα ως εμπορικό σταθμό. Από τα χρόνια της Ύστερης Αρχαιότητας μέχρι τους πρωτοβυζαντινούς χρόνους (4ος – τέλη 7ου αιώνα) η πόλη της Χαλκίδας πρέπει να εκτεινόταν στα όρια της αρχαίας πόλης. Απουσιάζει από τον τεράστιο κατάλογο οχυρώσεων που μαρτυρούνται ότι θεμελιώθηκαν ή ανακαινίσθηκαν από τον αυτοκράτορα Ιουστινιανό (527 – 565μ. Χ.) και συμπεραίνουμε ότι η πόλη ήταν ανοχύρωτη, ενώ αναφέρεται μόνο η κινητή ξύλινη γέφυρα της πόλης. Μετά τα τέλη του 7ου αιώνα η Χαλκίδα οχυρώθηκε και οι κάτοικοι μετακινήθηκαν στην περιοχή νοτιοανατολικά του στενού του Ευρίπου. Η παλιά περιτειχισμένη περιοχή της Χαλκίδας ονομαζόταν Κάστρο και βρεχόταν ολόγυρα από τη θάλασσα, εκτός από τα βορειοανατολικά, όπου τα τείχη ήταν χτισμένα στη στεριά. Τα τείχη ξεκινούσαν από την περιοχή Στρογγυλό και έφταναν στις σημερινές οδούς Βενιζέλου – Φίλωνος και το μήκος τους πρέπει να ήταν περίπου 3200 μ. Υπήρχε τάφρος, που χώριζε την πόλη στη μέσα στο φρούριο περιοχή, το Κάστρο, και στην έξω πόλη, το Προάστειο ή Burgo, το οποίο άκμαζε στους Βυζαντινούς χρόνους και είχε και αυτό οχυρωθεί. Τις ανάγκες της πόλης για λιμάνι εξυπηρετούσε κυρίως ο όρμος του Βούρκου. Μετά την κατάκτηση της Χαλκίδας από τους Λατίνους το 1204, η πόλη χωρίζεται σε συνοικίες και κατασκευάζεται η ισχυρή οχύρωση στη γέφυρα, η οποία αποτελούνταν από πύργο χτισμένο σε ένα νησάκι στη μέση του πορθμού και από δύο γέφυρες που τον ένωναν με το νησί της Εύβοιας από τη μία πλευρά και από τη Βοιωτική ακτή από την άλλη. Κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας μαρτυρείται ότι η πόλη ήταν χωρισμένη σε μαχαλάδες, με 11 τζαμιά, 5 εκκλησίες και μία συναγωγή. Υπολογίζεται πως υπήρχαν περίπου 800 σπίτια στο Κάστρο, χτισμένα κοντά το ένα στο άλλο με πηγάδια στις αυλές. Οι δρόμοι του Κάστρου ήταν στενοί, στρωμένοι με καλντερίμι, ενώ τα σπίτια ήταν γερά και πετρόχτιστα με πολλά πατώματα. Οι οχυρώσεις της Χαλκίδας ενισχύθηκαν από τους Οθωμανούς για να αντέξουν στις κατά καιρούς επιθέσεις. Το 1885, όταν η Εύβοια ανήκε πλέον στο Ελληνικό Κράτος, τα τείχη του Κάστρου κατεδαφίστηκαν, αλλά τμήματα τους σώζονται σήμερα σε ορισμένα σημεία της πόλης, ενώ το σημερινό οδικό δίκτυο σε πολλούς δρόμους πρέπει να ακολουθεί την παλιά, μεσαιωνική χάραξη.
ΤΟ NEGROPONTE ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΒΑΪΛΟΥ (1204 – 1470)
Ένα από τα πιο σημαντικά ιστορικά κτίρια της Χαλκίδας είναι αυτό που υψώνεται απέναντι από την κύρια είσοδο στη δυτική πλευρά του μητροπολιτικού ναού της Αγίας Παρασκευής. Σύμφωνα με την προφορική παράδοση είναι γνωστό στις μέρες μας ως «οικία του Βαϊλου» του διοικητικού δηλαδή μεγάρου του Ενετού άρχοντα της πόλης. Στην πρώτη οικοδομική του φάση, που ιστορικά αντιστοιχεί στην περίοδο της Ενετοκρατίας της Χαλκίδας, του Negroponte όπως αποκαλούνταν η πόλη τότε, μπορεί να αποδοθεί με ασφάλεια η νότια πτέρυγα, η οποία αποτελεί ένα μέρος μόνο του αρχικού κτιρίου. Το τμήμα αυτό περιλαμβάνει μία ισόγεια τοξωτή στοά, τη loggia, και μία αίθουσα στον όροφο, που έβλεπαν και τα δύο προς τη μεγάλη πλατεία της Αγίας Παρασκευής. Το κτίριο του Βαϊλου σε συνδυασμό με την επιβλητική τρίκλιτη βασιλική της Αγίας Παρασκευής και τη μεγάλη πλατεία που δημιουργείται ανάμεσα τους, εντάσσονται στο πλαίσιο ενός μεγαλόπνοου σχεδίου ανοικοδόμησης που εφάρμοσαν στη Χαλκίδα οι Βενετοί, όταν πια εδραίωσαν οριστικά την κυριαρχία τους στην πόλη, με σκοπό τη δημιουργία ενός νέου διοικητικού, θρησκευτικού, και εμπορικού κέντρου, το οποίο θα ήταν σε άμεση επαφή και με το λιμάνι στο Βούρκο.Την επόμενη περίοδο, αυτή της Τουρκοκρατίας, η οικία Βαϊλου χρησιμοποιήθηκε αδιάκοπα, ως κατοικία πια, με αποτέλεσμα να δεχθεί σημαντικές επεμβάσεις, κυρίως στο εσωτερικό.Πολλές από τις επεμβάσεις αυτές καταστράφηκαν στα νεότερα χρόνια οπότε προστέθηκαν και κάποια καινούργια στοιχεία αντιπροσωπευτικά του νεοκλασικού ύφους που κυριαρχεί στη Νεότερη περίοδο. Αν και τα ερωτηματικά που αφορούν στην ακριβή χρονολόγηση, στη χρήση και στην αρχική τουλάχιστον μορφή της οικίας του Βαϊλου, παραμένουν αναπάντητα, η περίοπτη θέση της, η ποιότητα της κατασκευής και η άμεση σχέση της με το μητροπολιτικό ναό της Χαλκίδας, την καθιστούν ένα από τα σημαντικότερα και γιατί όχι γοητευτικότερα κτίρια, σύμβολο ακμής και ευημερίας της πόλης στα χρόνια της Ενετοκρατίας
Η ΑΓΙΑ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ
Ο ναός της Αγίας Παρασκευής αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα μνημεία της Χαλκίδας και κατέχει ξεχωριστή θέση στη φυσιογνωμία της πόλης. Το μνημείο χρονολογείται από την παλαιοχριστιανική περίοδο και ακολούθησε την ιστορική πορεία της πόλης σε όλη τη μεσαιωνική και νεότερη περίοδο.Ο αρχικός ναός ήταν τρίκλιτη βασιλική με ξύλινη στέγη και δέχτηκε εκτεταμένη μετασκευή το 13ο αιώνα από τους Ενετούς. Ο ναός τότε απέκτησε ορθογώνιο πρεσβυτέριο και τετράγωνα παρεκκλήσια, στεγαζόμενα με σταυροθόλια, ακολουθώντας την αρχιτεκτονική παράδοση της Δυτικής Ευρώπης. Τα 17 ξύλινα ζευκτά της στέγης του ναού αποτελούν άριστα δείγματα ενετικής αρχιτεκτονικής.Χαρακτηριστικός είναι και ο κυκλικός φεγγίτης που ανοίγεται στο δυτικό τοίχο του ναού.
ΣΤΟ ΣΑΝΤΖΑΚΙ ΤΟΥ EGRIBOZ (1470 – 1833)
ΤΟ ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ ΤΕΜΕΝΟΣ ΤΟΥ ΕΜΙΡ ΖΑΔΕ
Ένα από τα οθωμανικά τεμένη που οικοδομήθηκαν κατά την περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας στη Χαλκίδα, ή αλλιώς Egriboz όπως ήταν γνωστή η πόλη εκείνα τα χρόνια, σώζεται ως τις μέρες μας σχεδόν ακέραιο.Είναι το Τζαμί του Εμίρ Ζαδέ, στη σημερινή οδό Κώτσου, το οποίο χτίστηκε στους πρώτους χρόνους της οθωμανικής περιόδου, στα τέλη δηλαδή του 15ου αιώνα.Το τζαμί, κηρυγμένο σήμερα μνημείο, σώζεται σε πολλή καλή κατάσταση, αν και έχουν καθαιρεθεί ο μιναρές και το προστώο τα οποία σώζονταν τουλάχιστον ως τα μέσα του 19ου αιώνα.Η επιμελημένη δόμηση με τον οκτάπλευρο τρούλο που καλύπτει τον τετράγωνο κεντρικό χώρο, συγκροτούν ένα επιβλητικό σύνολο που δεσπόζει στην πόλη.
Η ΟΙΚΙΑ ΤΩΝ ΠΑΙΔΩΝ
Ένα από τα λιγοστά αρχοντικά που σώζονται πλέον στον ιστορικό οικοδομικό ιστό της Χαλκίδας, είναι η Οικία Παίδων στην ομώνυμη οδό στην ιστορική συνοικία του Κάστρου, ο οποίος στα χρόνια της τουρκοκρατίας φιλοξενούσε αποκλειστικά τουρκικό πληθυσμό και ελάχιστο εβραϊκό. Το κτίριο, χαρακτηριστικό δείγμα της λαϊκής, κοσμικής αρχιτεκτονικής κατά το 17ο – 18ο αιώνα, υψώνεται σε τρία επίπεδα:Το χαμώι, δηλαδή το υπόγειο που διαιρείται σε τρεις βοηθητικούς χώρους. Το μετζοπάτωμα που προοριζόταν ως κατοικία των υπηρετών και για διάφορες βοηθητικές εργασίες. Το ανώι, όπου οι ιδιοκτήτες περνούσαν το μεγαλύτερο μέρος της ημέρας τους.Το ανώι, ο κύριος χώρος του σπιτιού, όπου μαζευόταν η οικογένεια και οι οικοδεσπότες έκαναν τις κοσμικές τους συναθροίσεις, φωτίζεται από μεγάλα παράθυρα που βλέπουν στην εσωτερική αυλή, αλλά και προς το δρόμο. Το ανώι χωρίζεται επίσης σε τρεις χώρους, το χαγιάτι, τη μπασιά και τους οντάδες. Από το σκεπαστό χαγιάτι που βλέπει προς την εσωτερική αυλή, οδηγείται κανείς σε ένα μεγάλο χώρο τη μπασιά, που φωτίζεται με μεγάλα παράθυρα και χρωματιστούς φεγγίτες. Περιμετρικά της μπασιάς ορθώνονται οι οντάδες με κυριότερους το λεγόμενο καλοκαιρινό που δε διαθέτει τζάκι και τον «καλό» οντά που θα ήταν ο σπουδαιότερος και πιο επίσημος χώρος της οικίας. Η Οικία Παίδων πιθανόν αρχικά να ανήκε σε Τούρκο αξιωματούχο. Η ανέγερση της μπορεί να τοποθετηθεί χρονολογικά προ του 1830 και μάλιστα ίσως και στο πρώτο μισό του 18ου αιώνα. Κατά τον 2ο αιώνα οι αλλαγές χρήσης της, αρχικά σε ξενοδοχείο και αργότερα σε ορφανοτροφείο, προκάλεσαν εκτεταμένες και πολλαπλές μετασκευές, με αποτέλεσμα να αλλοιώσουν σημαντικά την αρχική της μορφή.
Τα κείμενα είναι από την 23η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων.
Ομάδα Πολιτιστικού Προγράμματος 2ου Γυμνασίου Χαλκίδας
Υπεύθυνες καθηγήτριες:
Καταροπούλου Φρόσω
Πίσχινα Αικατερίνη
