ΙΣΤΟΛΟΓΙΟ ΘΑΝΑΣΗ ΚΑΛΛΙΑΝΙΩΤΗ

Στα Μετέωρα έκλεισε χτες η αυλαία Σχολής Αναρρίχησης Μέσου επιπέδου με εκπαιδευτή τον οδηγό βουνού Χρήστο Ανανιάδη.

Πρώτη μέρα Σάββατο, ηλιοφάνεια από το πρωί. Συνάντηση στο κάμπιγκ “Βράχος” του Καστρακίου κι αναχώρηση κοντά στις 9.

Η πορεία για τη βάση της  διαδρομής Kontrastprogramm, (στο βράχο Μεγάλη Αγυιά), δυσκολία 6+, περίπου 270 μέτρα, πάντως εξωτική: περπάτημα σε τσιμεντένιο δρόμο (συνηθίζονταν πριν έλθει η άσφαλτος στα χωριά),  πρωινή λειτουργία σε ξωκλήσι με αρκετό κόσμο στο προαύλιο λόγω της στενότητας του χώρου, το ασκητήριο του Αγίου Νικολάου Μπαντουβά κρεμασμένο, σκιερό μονοπάτι, επιβλητικοί βραχώδεις όγκοι εκατέρωθεν.

Δύο σχοινοσυντροφιές, ήμουν στη δεύτερη.  Άρχισε πρώτος ο όπως πάντα πρόθυμος και τολμηρός Ηλίας εκτελώντας άψογα ως το πρώτο ρελέ τη σχισμή. Ως το δεύτερο ρελέ μπήκε ο γράφων: στην αρχή σχισμή, έπειτα καμινάδα. Τρίτος ο Αλέξανδρος σε καμινάδα.

‘Επειτα ο Ηλίας συνδέοντας δύο σκοινιές με μία ανασφάλιστη σχεδόν τραβέρσα και πάλι ο ίδιος ως το 8ο ρελέ, διαδρομή με επίφοβο ραν άουτ. Εκεί μεταξύ 7ου κι 8ου ρελέ σε τραβέρσα είχε ο γράφων μικρή πτώση προσπαθώντας να ξεμπλέξει τα σκοινιά.

Την τελευταία διαδρομή ως το 9ο ρελέ εκτέλεσε ο γράφων. Ανεβήκαμε ως τη σπηλιά κάτω από την κορυφή κι αναγκαστήκαμε να τηλεφωνήσουμε, διότι δεν μπορούσαμε να βρούμε το μονοπάτι του γυρισμού.

Με ραπέλ τελικά από ένα δέντρο, κατεβήκαμε σε πλάτωμα με δεξαμενές νερού σκαμμένες στο βράχο κι από εκεί κάτω στη βόρεια βάση της Αγυιάς. Είχαμε κλείσει περισσότερες από 8 ώρες στο βράχο, χωρίς πολύ νερό μαζί μας. Προσωπικά διέθετα δανεικά (από το Jason) υποδήματα.

Δείπνο στο Πανελλήνιον της Καλαμπάκας κι απολογισμός της ημέρας.

Την επόμενη μέρα το πρωί με τα δικά μου πλέον αναρριχητικά παπούτσια προσεγγίσαμε το βράχο της Καμπάνας τρεις σχοινοσυντροφιές. Οι δύο μπήκαν στην Alemmanischer Schelledanz, ενώ εμείς με τον Ηλία προτιμήσαμε να αναρριχηθούμε στην κορυφή από τη γειτονική διαδρομή “Ιχνηλάτης”, περίπου 120 μέτρα, δυσκολία 7+, πυκνά ασφαλισμένη όμως πλάκα.

Ξεκίνησε επικεφαλής ο Ηλίας ως το πρώτο ρελέ. Έπειτα εγώ ως το δεύτερο, ο Ηλίας ως το τρίτο και τέταρτο. Διαθέτοντας τη χτεσινή εμπειρία, ανεβήκαμε ευκολότερα και ταχύτερα. Στο ραπέλ όμως μας έφυγε κάτω ένα ρεβέρσο, μάταια το ψάξαμε μέσα στη βλάστηση.

Τελικός απολογισμός κι αποχαιρετιστήρια στο κάμπιγκ Βράχος.

Όπως είχε λεχθεί παρουσιάστηκε στους δασκάλους της 4ης Περιφέρειας Κοζάνης από το γράφοντα στις 8:30΄ το πρωί της 8ης Σεπτεμβρίου 2012 στην αίθουσα τελετών του 12ου ΔΣ Πτολεμαΐδας  το νέο βιβλίο Ιστορίας της ΣΤ΄ Δημοτικού.

Με τη συνοδεία οπτικής παρουσίασης η ανακοίνωση κινήθηκε σε τρία πλαίσια:

Πρώτο έγινε λόγος για:

α) τα προτερήματα του ιστορικού

β) ορισμένες παλαιές και νέες απόψεις για την Ιστορία

γ) άρθρο εφημερίδας με το κείμενο “Στη συγγραφική ομάδα του κ. Κολιόπουλου δεν υπάρχει κανένας εκπαιδευτικός της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης, παρ’ ότι το βιβλίο θα απευθύνεται σε μαθητές της Στ’ Δημοτικού”

Έπειτα αναλύθηκε η δομή του τριμερούς διδακτικού πακέτου: βιβλίο μαθητή, τετράδιο εργασιών, βιβλίο δασκάλου.

Τέλος  διεξήχθη διάλογος μεταξύ παρουσιαστή και ακροατηρίου. Οι ερωτήσεις κυμάνθηκαν μεταξύ ιδεολογίας (ιστορική π.χ. σχολή ένταξης) και πρακτικής (χρόνος διδασκαλίας) κι απαντήθηκαν περίπου ως εξής: το βιβλίο κινείται στα πλαίσια του δεδομένου πατριωτισμού των Ελλήνων. Είναι έργο καθαρόαιμων ιστορικών και διδακτόρων της Ιστορίας, εύτολμων και δυσχείρωτων. Μπορεί να διδαχθεί από το δάσκαλο με ποικίλους τρόπους: παραγωγικά π.χ. (από τον τίτλο με άνοιγμα προς τις υπαρκτές πηγές, δικές του ή των μαθητών), επαγωγικά, περιληπτικά με διαθεματικές προσφύσεις, διαφοροποιημένα ή ως άλλως αυτός επιθυμεί.

Ένα μεγάλο ευχαριστώ στο σχολικό σύμβουλο Δημήτριο Πλωμαρίτη για την πρόσκλησή του κι επίσης στους παρόντες δασκάλους που συνέβαλαν στη μέθεξη ρωτώντας είτε τοποθετούμενοι.

Πρωινός στην “εισαγωγική επιμόρφωση 2012 -2012″ χτες 6η Σεπτεμβρίου 2012 στο 3ο Λύκειο Κοζάνης στα πλαίσια του τοπικού ΠΕΚ με δύο θέματα: εικονική διδασκαλία (προσομοίωση) και μικροδιδασκαλία.

Στην εικονική διδασκαλία μπροστά από οπτική παρουσίαση δίδαξα επαγωγικο -διαλογικά το μάθημα “Οι αγώνες των Σουλιωτών“, ληφθέν από την πρόσφατα εκτυπωθείσα Ιστορία της ΣΤ΄ Δημοτικού. Είχε δοθεί αυτό εντύπως στους επιμορφούμενους μαζί με το συγγενές κεφάλαιο από το βιβλίο δασκάλου. Επίσης συμπληρωματικώς οι “μαθητές” είχαν λάβει το σχετικό μέρος του ΔΕΠΠΣ -ΑΠΣ της Ιστορίας κι ένα αξιολογικό ερωτηματολόγιο.

Το επόμενο δίωρο οι εκπαιδευτικοί (διαφόρων ειδικοτήτων ΠΕ και ΔΕ) με αχρείαστη την οπτική αρωγή μου επεξεργάστηκαν και παρουσίασαν εργαζόμενοι ομαδικώς τρεις ρωμαλέες μικροδιδασκαλίες: ένα σχέδιο εργασίας στην Ψυχολογία Γυμνασίου, έτερη για τη Γλώσσα Α΄ τάξης Δημοτικού και τελευταία για τα Μαθηματικά της Δ΄ Δημοτικού.

Επρόκειτο για μία εξαιρετικά ενδιαφέρουσα συνάντηση με 20 νέους ανθρώπους.

Στα χέρια του γράφοντος περιήλθε το άρτι εκδοθέν βιβλίο Ιστορίας της ΣΤ΄ Δημοτικού προς χρήσιν των μαθητών με τον ακριβή τίτλο “Ιστορία του νεότερου και σύγχρονου κόσμου”.

Οι συγγραφείς του, Ιωάννης Κολιόπουλος, Αθανάσιος Καλλιανιώτης, Ιάκωβος Μιχαηλίδης και Χαράλαμπος Μηνάογλου, ιστορικοί όλοι και διδάκτορες της νεότερης και σύγχρονης Ιστορίας, επιμελήθηκαν επιπλέον τα συνοδευτικά “Τετράδιο Εργασιών” για το μαθητή και “Βιβλίο Δασκάλου” για τους εκπαιδευτικούς (το τελευταίο δεν ευρέθη σε έντυπη μορφή).

Το διδακτικό αυτό πακέτο κατόπιν πρόσκλησης του ευθαρσούς σχολικού συμβούλου Δημητρίου Πλωμαρίτη θα παρουσιαστεί πρώτη φορά από το γράφοντα στην Πτολεμαΐδα σε δασκάλους της 4ης περιφέρειας ΔΕ Κοζάνης  την 7η Σεπτεμβρίου 2012.

Ακολούθως την 13η του επομένου μηνός ο γράφων θα ασχοληθεί με το ίδιο διδακτικό πακέτο σε εισήγησή του στο Α΄ εξάμηνο του Λαϊκού Πανεπιστημίου Κοζάνης με τίτλο “Τα βιβλία Ιστορίας του Δημοτικού: 21ος αιώνας μ.Χ.”

Οι ενδιαφερόμενοι δάσκαλοι, φιλίστορες ή διανοητές μπορούν να μελετήσουν σχετικώς κατεβάζοντας τα εξής:

Βιβλίο Μαθητή

Τετράδιο Εργασιών

Βιβλίο Δασκάλου

ΔΕΑΠΠΣ -ΑΠΣ

31η Αυγούστου 2012, βράδυ, φεγγάρι ολόγιομο. Καλεσμένοι προφορικώς από τον εκδότη της Πνευματικής Επιθεώρησης “Παρέμβαση” στη Β΄ σύνοδο μουσικής και ποίησης στα Καραούλια Λευκοπηγής.

Γνωστός ο τόπος από παλαιότερες προπονήσεις σχετικές με αγώνες ορεινού ποδηλάτου -πρωτεύσαμε εκεί, τυχαία μάλλον, δυάκις- αλλά όχι και το αμπέλι όπου θα διεξαγόταν η εκδήλωση. Αμπέλι προφανώς με κτίσμα μέσα, υποθέσαμε, και μάλλον σε περίοπτη θέση όπως δήλωνε και το τοπωνύμιο “Καραούλια”, τουρκικής ή σλαβικής προέλευσης κατά το μύστη της ελληνικής Γ. Μπαμπινιώτη.

Περιπλανώμενοι όχι πολύ ανακαλύψαμε τον τόπο, τον οποίο προσεγγίσαμε πεζοί ακούγοντας το Γ. Καραχισαρίδη να εκφωνεί Τόμας Έλιοτ: “το ανθρώπινο είδος δεν αντέχει και πολύ πραγματικότητα”. Ενδιάμεσα ο συνθέτης Παναγιώτης Δημόπουλος έπαιζε πιάνο, ενώ ένα κορίτσι τον συνόδευε τραγουδώντας ξενόγλωσσα άσματα.

Η κεντρική σκηνή στη βεράντα ενός πέτρινου υποστατικού κάτω από ηλεκτρικό φως, ενώ ο περίγυρος, δρύες κι άμπελος φωτίζονταν με κεριά, όντως υποβλητική ατμόσφαιρα με τα αχνά φώτα των χωριών του Τσιαρτσιαμπά στο βάθος.

Στο τέλος ακολούθησε δωρεάν εστίαση: γλυκά Βελβεντού, ντόπια σύκα και κρασί, αναψυκτικά της 3Ε και τα σχετικά. Συζήτηση έπειτα διάφορη σε ομάδες των οποίων η σύνθεση άλλαζε.

Περισσότεροι από μισή εκατοντάδα οι ακροατές [117 κατά το διευθυντή της Παρέμβασης], η (φιλολογική) διανόηση της περιοχής. Κανείς γνώριμος της Εκπαίδευσης, της βάσης ή εκ των στελεχών, με την εξαίρεση δύο νεαρών φιλολογισσών κι ενός συνομήλικού των Φυσικού- από βιοτικές ανάγκες ίσως (η μετακίνηση κοστίζει), από ήδη προκαθορισμένες συναντήσεις κι εργασίες ή από έλλειψη ανοιγμάτων σε όλες τις συγκινήσεις κι εμπειρίες όπως γράφει ο Γάλλος ιστορικός Ανρί Μαρρού.

Ενδιαφέροντα κι εδώ τα δίπολα: ελληνική φύση -δυτική τέχνη, φως -σκοτάδι, καθιστοί -όρθιοι, γνωστοί -άγνωστοι.

Υ.Γ. Για την ίδια εκδήλωση βλ. στην Παρέμβαση όπου και η αφίσα, χορηγία των Σ. Σιουτζιούκη και Κ. Καραδίσογλου. Ακόμη στο Vetonews και στο kozan όπου σχετικές οπτικοακουστικές μαγνητοσκοπήσεις.

Ευχάριστη διακοπή της καλοκαιρινής ραστώνης από τον Ηλία: είμαι κοντά, θα έρθω με το Γιάννη, πάμε για αναρρίχηση το Σάββατο [25.08.12];

Σκέφτηκα την «Τρύπαν» Ξηρολίμνης (40.16.51Β/2137.51Α), όπως αποκαλούν οι προσφυγικής καταγωγής χωρίτες τη μεγάλη ανοιχτή σπηλιά στις ΝΑ υπώρειες του όρους Βέλια. «Σην Τρύπαν» είχα ανεβεί πριν από δύο ίσως δεκαετίες, για εξερεύνηση τότε κι όχι για αθλητισμό.

Ώρα 8 πρωί αφήσαμε το αυτοκίνητο στο τέλος του χωματόδρομου κι ανηφορίσαμε τη χαράδρα με αζιμούθιο το συγκρότημα των βράχων που στεφάνωναν τη σπηλιά. Ψηλόλιγνα, χρυσοκίτρινα χόρτα, «σατνιά» στην ιδιόλεκτο των εντοπίων», εμπόδιζαν την εύρεση μονοπατιών οπότε μπήκαμε σύντομα στο πυκνό.

Η γεύση αυθεντικών επιτόπιων κράνων ήταν απίθανο να κρύψει την πικρή αίσθηση της λαθροϋλοτομίας. Δυο, τουλάχιστον 50χρονες, αγριογκορτσιές είχαν κοπεί κι υποκλαπεί πρόσφατα από αρχάριους ασεβείς. Προς θήραν άραγε αναγκαίας ιδίας χειμωνιάτικης θαλπωρής, κτήσης χρημάτων μέσω εμπορίου ή απλώς απόλαυσης νεοπλουτισμού σε μεταλλική εστία εξοχικού; Θα συνεχίσουν οι αφανιστές τα προσφάγματα; Ποιος τους εμποδίζει;

Σε λίγο λιγότερο από μισή ώρα χωθήκαμε στο βαθύ ίσκιο της σπηλιάς ταράζοντας τα φωλιασμένα όρνια. Μάλλον οι πρόγονοί τους ενδιαιτώνταν εδώ κι αιώνες εδώ, αφού οι πρότεροι Τούρκοι κάτοικοι του χωριού το αποκαλούσαν «Σιαϊνλέρ». Η πηγή στο βάθος της πάντως απλησίαστη από τα χιλιάδες έντομα που αναζητούσαν νερό καθώς ο ήλιος έδειχνε όλο και περισσότερο τα διάπυρα δόντια του.

Βγήκαμε κι αρχίσαμε την εξερεύνηση των υπαρχόντων ασφαλισμένων πεδίων. Ένα σχετικά απόμακρο προς τα ανατολικά, έτερα δύο προς τα δυτικά (εκεί ανακαλύψαμε αργότερα ισάριθμα άλλα). Προκρίναμε τα τελευταία, αφού ένα ευμέγεθες παλιούρι προσέφερε κάλυψη στον ασφαλιστή.

Άρχισα πρώτος σε μία πλάκα, αλλά λίγο πριν από το ρελέ όπου ήθελε δυναμικό κράτημα καμένος εγκατέλειψα -έλλειψη συχνής επαφής με το βράχο, προθέρμανση καμία, δισταγμοί. Ανέλαβε επιτυχώς ο Ηλίας και μετά τοπ ρόουπ ο Γιάννης ο οποίος μας είπε πως η διαδρομή συνεχίζεται, κάτι που δεν είχαμε δει, μάλλον από τη συνήθη πίεση του επικεφαλής.

Ακολούθησα τοπ ρόουπ, ανασηκώθηκα πάνω από το ρελέ, τα πιασίματα καλά, αλλά στα δύο μέτρα από τα χέρια ένα άγριο μελίσσι χωμένο σε μία κάθετη σχισμή νευρίασε όταν με είδε. Φώναξα στον Ηλία να με κατεβάσει πριν απογειωθούν όλες οι φύλακες μέλισσες. Εξ αυτού ονομάσαμε τη διαδρομή «Μελίσσι». Πιθανή δυσκολία 5.

Περάσαμε σε μία γειτονική πλάκα. Μπήκα πρώτος, απρόσεχτος διέθετα μόνο 6 σετάκια, τα έβαλα, τελείωσαν, κατέβηκα αναγκαστικά! Ακολούθησε η Ηλίας φτάνοντας ως το ρελέ που δεν φαίνονταν από κάτω. Μετά τοπ ρόουπ ο Γιάννης. Δεν ακολούθησα. Την ονομάσαμε «Πέρα –δώθε» καθώς σε δύο σημεία βάλαμε προεκτάσεις ιμάντων. Πιθανή δυσκολία 6.

Μπήκα στην τελευταία διαδρομή, 5- μάλλον, πλάκα, που έφτανε ως ένα ανοιχτό κοίλωμα, την ονομάσαμε «Παρατημένο σκοινί», από το σκοινί που έδενε τα δύο ρελέ. Την εκτέλεσαν τοπ ρόουπ εξαιρετικά γρήγορα, ήταν μικρή με καλά πιασίματα, ο Ηλίας κι ο Γιάννης. Η ζέστα άρχισε να γίνεται ενοχλητική, ακόμα και κάτω από τον ίσκιο του θάμνου όπου γευματίσαμε ελαφρά.

Ανιχνεύοντας το τοπίο του γυρισμού αρχίσαμε την αποχώρηση, βρίσκοντας μάλλον τυχαία το σημαδεμένο μονοπάτι. Έπειτα από δέκα λεπτά στο θερμόμετρο του αυτοκινήτου 37 οι βαθμοί του Κελσίου κι εμείς πυριφλεγείς κι ιδρωμένοι. Ενδιαφέρουσα η εμπειρία, αλλά η θέα από το πεδίο μάλλον κλειστή, ένα τμήμα της Εγνατίας μόνο και μερικές πλαγιές του Μπουγαζιού. Δύσκολη σχετικά και η πρόσβαση.

[συμπλήρωση 03.09.12: Αφού φτάσαμε Κοζάνη, ο Ηλίας λησμόνησε τις αλεξήλιες διόπτρες του κάπου στο πεδίο, το επισκέφτηκε πάλι την ίδια μέρα, αλλά δεν τις βρήκε. Την επόμενη ημέρα προσπαθήσαμε με τη Μαρία να προσεγγίσουμε τη σπηλιά από πάνω μεριά, αλλά ερχόταν το λυκόφως κι αποχωρήσαμε. Χτες 02.09.12 ανέβηκα μόνος στη σπηλιά, μάταια έψαξα παντού (βλ. φωτό κάτω). Επρόκειτο για ένα εντυπωσιακό πρωινό από ατμοσφαιρική άποψη, αλλά θλιμμένο εκ της πραγματικότητας, καθώς εντόπισα έτερο κομμένο δέντρο κοντά στο δρόμο]

Πέμπτη 31η Μαϊου 2012, ώρα 22:30, καλεσμένος στο Flash TV Κοζάνης, στην εκπομπή “Πόντος ο Εύξεινος”, που επιμελούνται οι Αβραάμ Μιχαηλίδης και Κωνσταντίνος Περτσινίδης (στη φωτό στη μέση και δεξιά αντίστοιχα).

Οι θεματικές της ήταν: οι Εκδηλώσεις της 19ης Μαΐου στην Πλατεία Συντάγματος και η [αναμενόμενη] έκδοση του βιβλίου Ιστορίας της ΣΤ΄ Δημοτικού, στη συγγραφή του οποίου έλαβα μέρος.

Ανάμεσα σε άλλα ομίλησα για:

α) το εφήμερο των πολιτικών ορθοτήτων σε σχέση με τη μονιμότητα της Ιστορίας

β) την επιστημοσύνη του βιβλίου Ιστορίας της ΣΤ΄: πρώτη φορά γράφτηκε από τέσσερις καθαρόαιμους ιστορικούς και διδάκτορες Ιστορίας

γ) για το περιεχόμενο του βιβλίου μας: συνειδητή αποφυγή μίας μεταμοντέρνας, ασφυκτικά κατακερματισμένης, περίληψης και διαπρύσια επιθυμία μέσω απλού ύφους για ανάδειξη πατριωτικών αρετών όπως ο ηρωισμός και η αυτοθυσία

δ) για τη δυναμική των λέξεων: άλλο η “απομάκρυνση των Ιταλών” από τη μεθόριο το 1940 κι άλλο το “έπος του ΄40”, αφού στο τελευταίο οι Έλληνες είχαν 12.000 νεκρούς και τριπλάσιους τραυματίες, όμως ηθικό ακμαιότατο που θα αποτελεί παράδειγμα ανά τους αιώνες!

ε) για τον περιβόητο “συνωστισμό” στη Σμύρνη του 1922, λέξη που μάλλον αντλήθηκε από το Βρετανό ιστορικό Ρίτσαρντ Κλογκ, ο οποίος όμως δεν παρέλειψε στην ιδία παράγραφο να αναφέρει την πυρά και τις σφαγές που διεξήγαν οι Τούρκοι εις βάρος των χριστιανικών πληθυσμών στη Μικρά Ασία.

Πατήστε εδώ για να δείτε κατασκευασθείσα από το γράφοντα οπτική παρουσίαση με τίτλο “”Αιολική γη”.

Είχε ετοιμαστεί προς συνοδείαν ομώνυμης εισήγησής μου στην ημερίδα “Προτάσεις Παιδαγωγικής Αξιοποίησης των Νέων Τεχνολογιών στην Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση”, η οποία έλαβε χώραν στο ΠΤΔΕ Φλώρινας την 29η Μαρτίου 2012 υπό την διοργάνωσιν του Γραφείου ΣΣ ΠΕ Φλώρινας και του ΠΑΚΕ Κεντρικής και Δυτικής Μακεδονίας.

Σήμερα το μεσημέρι 18η Μαΐου 2012 έλαβε χώραν στο Δημοτικό Σχολείο Λευκόβρυσης εορταστική εκδήλωση για την αυριανή την Επέτειο της Γενοκτονίας των Ποντίων.

Την εκδήλωση άνοιξε ο Διευθυντής του Σχολείου ορίζοντας το ιστορικό πλαίσιο. Στο κύριο μέρος αναφέρθηκε έπειτα ο γράφων, δάσκαλος της Γ΄ τάξης, εστιαζόμενος στη μνήμη των προπαππούδων των παρευρισκόμενων μαθητών, η πλειονότητα των οποίων κατάγονταν από τη Μικρά Ασία: το Τσορούμ της Αμάσειας, την Τραπεζούντα και τη Σμύρνη όπου ομιλείτο κατά σειράν η τουρκική, η ποντιακή και η ελληνική.

Η Γ΄ τάξη με την αρωγή ψηφιακού προβολέα τραγούδησε τα άσματα: «Χαρμάν Γερί» (Το αλώνι) της Καππαδοκίας, «Το Τσιαμπασίν» του Πόντου και το «Στο ΄πα και στο ξαναλέω» της Σμύρνης. Προβλήθηκε μετά ταινία για τη ζωή, τα βάσανα και τους αγώνες των Ελλήνων της Μικράς Ασίας στις αρχές του 20ού αιώνα.

Μαθήτρια της τρίτης τάξης απήγγειλε ύστερα το «Τραντέλλενοι», ενώ οι υπόλοιποι συμμαθητές της διάβασαν την ιστορία των Προσφύγων της Λευκόβρυσης, ληφθείσα από την ιστοσελίδα του χωριού www.lefkovrisi.com.

Η εκδήλωση ανακεφαλαιώθηκε με ποντιακούς χορούς της Γ΄ τάξης, τους οποίους συνόδευσε με τον κεμεντζέ του μαθητής της ΣΤ΄τάξης.

Απόγευμα 10ης Μαΐου 2012. Τηλεφωνική πρόσκληση από Βελβεντό όπου ο τοπικός Μορφωτικός Όμιλος «Ο Πίερος» (ΜΟΒ) διοργάνωνε εκδήλωση – αφιέρωμα στο σκηνοθέτη Παντελή Βούλγαρη στο Πνευματικό Κέντρο με ταυτόχρονη προβολή της ταινίας του «Ψυχή Βαθιά».

Μικρή συζήτηση στο φουαγιέ με τον Αντώνη Ρήγα, τον Παντελή και τη λογοτέχνισσα Ιωάννα Καρυστιάνη κυρίως για τη ροή του προγράμματος. Έπειτα περάσαμε στο κατάμεστο κινηματοθέατρο όπου θα προβαλλόταν η ταινία.

Ανεβήκαμε στη σκηνή τρεις, ο Παντελής, ο Αντώνης κι ο γράφων. Αφού μας παρουσίασε μέλος του ΜΟΒ, άνοιξε την αυλαία ο Αντώνης σκιαγραφώντας την εποχή και το σκηνοθέτη.

Με τη σειρά μου ομίλησα αρχικά για τους κράτη -χορηγούς του Εμφυλίου Πολέμου (Αγγλία –ΗΠΑ, Σοσιαλιστικά Κράτη). Έπειτα για την κληρονομιά της Κατοχής στην οποία οφειλόταν ο «κυρίως Εμφύλιος Πόλεμος» του 1946 -1949 σημαίνοντας ταυτόχρονα τις δύο περιόδους του ως η «εποχή των νομάδων» 1946 -47 και η «εποχή των χαρακωμάτων» 1948 -49. Έκλεισα ομολογώντας την κυριαρχία της Αριστεράς στη σχετική βιβλιογραφία.

Ακολούθησε με λιτό λόγο ο σκηνοθέτης κι άρχισε κατόπιν χωρίς διάλειμμα η ταινία. Όταν αυτή τελείωσε τόσο ο ίδιος όσο και η Ιωάννα άνοιξαν το δύσκολο περί αυτής διάλογο, δύσκολο ιδιαίτερα για τους Βελβεντινούς καθώς την περίοδο φορτίζουν, ίσως ακόμη, σκιές: ενδεικτικά 16 είναι οι εκτελεσμένοι εθνικιστές της ελίτ της κωμόπολης από την ΟΠΛΑ σε σύνολο 62 θυμάτων και των δύο πλευρών κατά την κατοχική μόνο περίοδο.

Αντί των αιχμηρών τοπικών λεπτομερειών προτιμήθηκε τελικά λόγος περί της ταινίας. Δεν ήταν όμως εύκολο να πάρουν οι θεατές πολιτική θέση απέναντί της. Αδυνατούσαν επί παραδείγματι να ταυτιστούν με τους παρελαύνοντες ήρωες (έφηβοι κι αδελφοί ταυτοχρόνως), εξ αιτίας του σκηνοθέτη που οικειοθελώς δεν οδηγεί ευθεία αλλά στρίβει με μαεστρία το τιμόνι πότε αριστερά πότε δεξιά.

Φεύγοντας ο πολύς κόσμος, συνεχίσαμε εκτενέστερα ως αργά στον προθάλαμο με τον Παντελή και την Ιωάννα. Άκρως ευγενείς κι άριστοι συζητητές αμφότεροι ξεδίπλωναν τα μυστικά των γυρισμάτων, των στόχων, των δυσκολιών της ταινίας και των σκέψεών τους για τον άνθρωπο, τη ζωή και τον πολιτισμό.

Υ.Γ. Στη φωτογραφία από αριστερά: Αντώνης Ρήγας, Ιωάννα Καρυστιάνη, ο γράφων, Παντελής Βούλγαρης

Συνέντευξη χθες της Ρίτας Τσιούρα με το γράφοντα στο Top Channel της Κοζάνης.

Θέμα της το νέο βιβλίο Ιστορίας της ΣΤ΄ Δημοτικού “Ιστορία του νεότερου και σύγχρονου κόσμου”, στη συγγραφή του οποίου συνεισέφερα.

Ειπώθηκε πως το βιβλίο μας γράφτηκε σύμφωνα με τις επιταγές της ιστορικής Επιστήμης, οι οποίες παραμένουν σταθερές σε αντίθεση με τις πολιτικές ορθότητες που είναι εφήμερες.

Ακόμη πως η τετραμελής συγγραφική ομάδα συνέκειτο από αυθεντικούς ιστορικούς και διδάκτορες συνάμα της Ιστορίας, ήτοι δύο καθηγητές του Τμήματος Ιστορίας του ΑΠΘ και δύο μάχιμους εκπαιδευτικούς, το φιλόλογο Χαράλαμπο Μηνάογλου κι εμένα.

Τέλος ότι δίνοντας ιδιαίτερο βάρος στο απλό ύφος του κειμένου προβάλλουμε τους αναμφισβήτητους ήρωες του λαού μας.

Για να δείτε την οπτική παρουσίαση του Δρ. Θανάση Καλλιανιώτη στο μάθημα “Η σύγχρονη εποχή 1950 -2012” (κύκλος Νεότερης και Σύγχρονης Τοπικής Ιστορίας -Λαϊκό Πανεπιστήμιο Κοζάνης) πατήστε εδώ

Στο Λαϊκό Πανεπιστήμιο Κοζάνης, κύκλος Νεότερη και Σύγχρονη Ιστορία Κοζάνης και περιχώρων, ο Δρ. Θανάσης Καλλιανιώτης στο θεατράκι των Οχληρών την 25η Φεβρουαρίου 2912  ασχολήθηκε με το θέμα Εμφύλιος Πόλεμος 1945 -1950.

Η συνοδευτική οπτική παρουσίαση του μαθήματος, ευρίσκεται εδώ

Στο Λαϊκό Πανεπιστήμιο Κοζάνης, αμφιθέατρο Οχληρών, Σάββατο 18 Φεβρουαρίου 2012, ώρα 18:00΄,

ο Θανάσης Καλλιανιώτης, BA, MA, PhD Ιστορίας ΑΠΘ, στα πλαίσια του κύκλου Νεότερη και Σύγχρονη Ιστορία της Κοζάνης παρουσιάζει το μάθημα Η έλευση των σκιών: 1940 -1945.

Θα αναλυθεί ο πόλεμος του 1940-41 και η περίοδος της Κατοχής επάνω στον εξής δεκάλογο:

1. Ιωάννης Μεταξάς και έπος του 40: μόνοι εναντίον όλων.
2. Ιταλοί, Βούλγαροι, Γερμανοί: ιδεολογία, πολιτική, πραγματικότητα.
3. Ελληνική Πολιτεία: επιβίωση πληθυσμού, πόλεμος ξένων προπαγανδών.
4. Ανθέλληνες: Πριγκιπάτο Πίνδου, Κομιτατζήδες, δοσίλογοι.
5. Οργανώσεις Αντίστασης: οι δεξιές ΥΒΕ, ΕΚΑ, ΠΑΟ, ο κεντρώος ΕΔΕΣ και το αριστερό ΕΑΜ/ΕΛΑΣ.
6. Κατοχικός Εμφύλιος Πόλεμος: αιτίες, αφορμές, δολοφονίες, συγκρούσεις, μάχες.
7. Συμμαχικός παράγων: λίρες, όπλα, κύρος, ηθικό.
8. Εθνικιστές: ΕΕΕ, ΕΣΟ, ΕΕΣ. Τοπικιστές εναντίον διεθνιστών. Κατά συρροήν εκτελέσεις.
9. Απελευθέρωση Κοζάνης: βρετανικό αίμα και γερμανικές καραμέλες.
10. Εαμοκρατία: το κράτος του λαού. Διοίκηση, Δημόσια Τάξη, Φορολογία.

ΦΩΤΟ: Εορδαίος οπλίτης του ΕΕΣ με δίκοχο που φέρει σταυρό και διττή ελληνική σημαία (άσπρες και γαλάζιες λωρίδες), Αρχείο Δημοτικής Βιβλιοθήκης Κοζάνης.

[ΣΗΜΕΙΩΣΗ 19.02.12: Για να δείτε τη συνοδευτική οπτική παρουσίαση της διάλεξης, πατήστε εδώ]

Η νότια πύλη  του ναού της Κοίμησης στο χωριό Σλήμνιτσα (Τρίλοφο) Καστοριάς, Ιούλης 2002. Ο ναός καταστράφηκε με βόμβες ή πυροβόλα από τον Εθνικό Στρατό κατά την περίοδο του κυρίως Εμφυλίου Πολέμου και ως σήμερα δεν έχει ακόμη ανοικοδομηθεί

Η ΝΔ όψη της μονής Τουρνικίου Βεντζίων τον Οκτώβρη του 2003, ενώ μπροστά δεξιά διακρίνεται ένα από τα πολλά αγκάθια της περιοχής, στην ύπαρξη των οποίων οφείλεται ίσως το έτυμο των δύο παραπλήσιων χωριών. Λέγεται ότι πρόκειται να μετακινηθεί ολόκληρη υψηλότερα, όταν κατασκευαστεί το υδροηλεκτρικό φράγμα της Λαριούς

Στα τελευταία τεύχη του περιοδικού Ελιμειακά δημοσιεύτηκαν άρθρα σχετικά με την τοπωνυμία οικισμών της Δυτικής Μακεδονίας –έμμεσα έχουν ασχοληθεί περισσότεροι, ειδικότερα όσοι αναδίφησαν στον κώδικα της Ζάμπουρντας. Στα έργα αυτά ορισμένα παλαιά ονόματα χωριών δεν ταυτίστηκαν  με τα σημερινά (σε μία περίπτωση το 20%), έτερα παραθλάστηκαν, μερικά δεν σημειώθηκαν και επιπλέον υπάρχει αβεβαιότητα για ελάχιστα άλλα. Οπότε η συμπλήρωση ή η διόρθωση διάφορων ημαρτημένων κι ελλειπόντων λογίζεται ως απαραίτητη συνεισφορά.

Μέθοδος κι εξηγήσεις

Στο πόνημα που ακολουθεί οι οικισμοί και τα χωριά αναγράφονται σε δύο ενότητες: η πρώτη περιλαμβάνει τους σημερινούς νομούς Κοζάνης –Γρεβενών, ενώ η δεύτερη τους αντίστοιχους της Φλώρινας –Καστοριάς. Ο Γερμανός γλωσσολόγος Max Vasmer άντλησε τα προς ερμηνείαν ονόματα κυρίως από (ελληνική) κρατική έκδοση του 1923 (Καρανάσιος 2003:36), στην οποία περιλαμβάνονταν και μερικά χωριά του υψιπέδου Μπίγλιστας -Κορυτσάς, που ενώ προβλέπονταν ότι θα ενσωματωθούν μονίμως στη «Γενικήν Διοίκησιν Φλωρίνης –Καστοριάς» (ΓΕΣ 1997:432), σήμερα ανήκουν στην Αλβανία. «Δεν αντιστοιχούσαν [πλέον] σε κατοικημένα μέρη» (Καρανάσιος 2003:36) έγραψε ο μεταφραστής του Vasmer, για ορισμένα χωριά και δεν τα εταύτισε, επειδή δεν πρόσεξε τις ιστορικές περιπέτειες της περιοχής (www.1upinfo.com/encyclopedia/K/Korce/html) γι αυτό και δεν ερεύνησε εκτός των σημερινών ελληνικών συνόρων.

Για τη γραφή του παρόντος επιστρατεύτηκαν καταγραμμένες ή μη επισκέψεις στην εντός των ελληνικών συνόρων περιοχή. Ανοίχτηκαν παράλληλα αξιόλογοι παλαιοί και νέοι χάρτες της Γεωγραφικής Υπηρεσίας Στρατού (μερικοί βρέθηκαν απρόσμενα στη Δημοτική Βιβλιοθήκη Κοζάνης), και διάφοροι άλλοι του εμπορίου -οι τελευταίοι βασίζονται στους πρώτους, όχι όμως πάντα επιτυχώς. Έργα κατοίκων της περιοχής, όπως κι ερευνητών που είτε επισκέφτηκαν είτε όχι τα μέρη, ελήφθησαν υπ΄ όψιν, για να αναδειχθεί η χρεία της τοπικής διάστασης. Μια περιδιάβαση σε σερβική ιστοσελίδα, όπου χωριά της αλβανικής Πρέσπας θεωρούνται σλαβόφωνα, και επισκέψεις σε αμερικανικές αντίστοιχες, σχετικές με την παγκόσμια γεωγραφία, προσέθεσαν επιπλέον ονομασίες. Τέλος χρησιμοποιήθηκαν και διάφορες, εκτός των χαρτών που ήδη αναφέρθηκαν, αρχειακές πηγές.

Όσοι (έμμεσα) συνέβαλαν στην οικοδόμηση του παρόντος πονήματος δωρίζοντας ή δανείζοντας δικά τους ή ξένα έργα στο γράφοντα, δηλώνονται στη βιβλιογραφία, όπως επίσης μνημονεύονται και οι Βιβλιοθήκες στις οποίες ευρέθησαν διάφορες πηγές, πρώτον για να ελέγχονται με άνεση τα γραφόμενα και δεύτερον σαν μία μικρή ευχαριστία μπροστά στη μεγάλη συμβολή των αρωγών.

Για ορισμένα χωριά δόθηκαν επιπλέον πληροφορίες, σχετικές με την ιστορία τους, ώστε από το ένα μέρος να εντυπώνονται καλύτερα στη μνήμη κι από το άλλο να είναι περισσότερο ξεκούραστη η ανάγνωσή τους. Έντονα εγράφησαν τα τοπωνύμια όπως σημειώνονται στον Vasmer ή άλλες πηγές, ωστόσο διαφορετική είναι τις περισσότερες φορές η αναγραφή, όπως και η εκφώνησή τους από τους κατοίκους –η ονομασία του τόπου που δίνουν οι κάτοικοι θεωρείται πάντοτε η ορθότερη.

Η ετυμολογία των τοπωνυμίων δεν είναι άμεσο αντικείμενο της Ιστορίας, οπότε δεν θα επιχειρηθεί εδώ από τον γράφοντα. Επιδιώκεται μόνο να παρουσιαστούν οι διάφοροι καταγραφείς και να περιγραφούν οι ονοματικές αλλαγές των οικισμών. Κατ΄ εξαίρεσιν έκταση δίνεται σε δύο μόνο περιπτώσεις, στα χωριά Τουρνίκι και Κάλιανη, για να δειχθεί ότι η Γλωσσολογία καλεί αρκετές φορές τη χρεία θεραπαινίδων επιστημών όπως την (τοπική συνήθως) ιστορία και γεωγραφία.

Κάλιανη και Τουρνίκι

«Να μη σου κάνει η μοίρα σου/ και πας ζ΄ Ντούμπα τα σπίτια/ βάλτωσες και λέρωσες/ μέχρι ψηλά στα στήθια» σατίριζε σε ποίημά του γραμμένο πριν από 23 μόλις χρόνια λαϊκός βάρδος της Κάλιανης, της σημερινής Αιανής (Μπούλης 1989:18), το τέναγος (σλαβ. καλ =λάσπη), που λίμναζε ανάμεσα από την αναφερόμενη συνοικία και του μαχαλά «Χάρλου» όπου αυτός διέμενε. Πράγματι στη σημερινή πλατεία του χωριού περίσσευαν ως τα μέσα του περασμένου αιώνα τα νερά, πηγαία και στάσιμα, που έχουν αποξηρανθεί σήμερα σχεδόν τελειωτικά. Μεγαλύτερος βάλτος υπήρχε προπολεμικά στον ερειπωμένο σήμερα οικισμό Κάλιανη (Άλωρος) Ημαθίας, το δε χωριό Καλιάνι Κορινθίας βρίσκεται δίπλα στη λίμνη Στυμφαλία. Μικρότερο έλος υπάρχει σήμερα νοτίως των πεδινών οικισμών Άνω και Κάτω Καληνίκη Φλώρινας (παλαιότερα Γκόρνο και Ντόλνο Κάλενικ). Στο χωριό Καλιάνι της Πελοποννήσου, και στους Καλλιανούς Ευβοίας (http://homepages.pathfinder.gr/kalliani/KALLIANI), είναι πολύ πιθανόν ότι υπήρχε παλαιότερα μικρό έλος ή μεγάλος βάλτος, εξ αιτίας του οποίου δόθηκε το τοπωνύμιο Kaljane, που διασώθηκε ελαφρώς παραλλαγμένοι ως σήμερα. Παρόμοια με την Κάλιανη τοπωνύμια υπάρχουν σήμερα στα περίγυρα Βαλκάνια (Gizimap <2002), ενώ στον κατάλογο του ΟΤΕ συναντώνται σήμερα σε όλη την Ελλάδα 165 συνδρομητές με το επώνυμο Καλλιανιώτης (και Καλιανιώτης), πρόγονοι των οποίων είχαν εγκαταλείψει τα «ομώνυμα» χωριά τους αναζητώντας αλλού μία διάφορη τύχη.

Στον ίδιο τηλεφωνικό κατάλογο συναντώνται 36 συνδρομητές με το επώνυμο Τουρνικιώτης, στοιχείο που μαρτυρεί ότι οι οικογένειες αυτές προέρχονται από χωριά με σχετικό του επιθέτου των όνομα. Τέσσερις τέτοιοι οικισμοί είναι γνωστοί σήμερα:

α) το ερειπωμένο σήμερα Παλιουτούρκου Γρεβενών, που παραδίδεται πρώτη φορά ως Τορνίκι μικρό (κώδικας στη Χατζηιωάννου 2000:201) κι αργότερα ως Παλιότουρκου (Αραβαντινός 1856:345), Παλιοτούρνικο (www.grevena.gr/George/Panagia.htm) και Παλιοτούρκου (Παπαδημητρίου 2002:168,254) –ο τελευταίος εκ παραδρομής αναφέρει ότι στον κώδικα αυτό εγγράφεται κι ως «Παλαιοτουρκοχώρι». Οι κάτοικοι πάντως το προφέρουν σήμερα Παλιουτούρκου

β) το Τουρνίκ(ι) (σήμερα Παναγιά), χωριό 4 χμ. δυτικά του προηγούμενου, που εγγράφονταν παλαιότερα ως Τορνίκι Τρανό (κώδικας στη Χατζηιωάννου 2000:201), Τορονίκη (Αραβαντινός 1856:345) και Τορνίκι

γ) το Τουρνίκι (ή Τορνίκιον) Αργολίδας και

δ) τα (υπαρκτά;) Τορνικάτα Κεφαλλονιάς. Υπάρχουν ακόμη εντός της σημερινής Ελλάδας ο Τύρναβος, ο Τούρναβος, η Τύρνα κλπ, ενώ στο βαλκανικό περίγυρο τα παραπλήσια Trn, Trnie, Trnje, Turni, Trna, Turniky, Trnjani, Trnovo, Turnova κλπ (www.calle.com) που ερμηνεύονται προφανώς ως αγκαθότοπος από το σλαβικό ουσιαστικό trn που μεταφράζεται ως αγκάθι.

Εγράφη (και) πρόσφατα η άποψη, προς αντίκρουσιν του αναφερόμενου σλαβικού ετύμου, ότι το χωριό Τουρνίκι Βεντζίων ετυμολογείται από την «εγκατάσταση» της «αρμενικής» οικογένειας Τορνικίων στην περιοχή τον 10^ο αιώνα (Καρανάσιος 2003:36). Επειδή όμως μια οικογένεια αστών, όπως οι Τορνίκιοι (The Oxford Dictionary 1991:3/2096), φαίνεται απίθανο να είχε προτιμήσει προς διαμονή μια τόσο άσημη περιοχή της μετέπειτα «Ρούμελης», θα ερευνηθεί εξαντλητικά η αξιοπιστία της πληροφορίας αυτής, για να αποδειχθεί το άτοπόν της. Αναφέρονται λοιπόν στον Καρανάσιο τρεις πηγές: ο (μη επαγγελματίας) ερευνητής Απόστολος Παπαδημητρίου, ο καθηγητής Διονύσιος Ζακυθηνός κι ο γλωσσολόγος Δημήτριος Γεωργακάς. Η προφορική «παρατήρηση» του πρώτου στον Καρανάσιο ότι το Τουρνίκι Γρεβενών σχετίζεται με τους Τορνίκιους δεν είναι δυνατόν να ελεγχθεί, αφού δεν έχει γραφεί. Ο Παπαδημητρίου επίσης σε πρόσφατο καλογραμμένο έργο του (2002:106-8,168,254) αναφέρει ότι οι Τορνίκιοι διέθεταν κτήματα στα Βέντζια με κέντρο τον οικισμό «Παλιοτού(ρνι)κο», τον οποίο θεωρεί διαφορετικό από το «Μικρό Τορνίκι» -για τις αναφερόμενες αποκτήσεις και κτήσεις των Τορνικίων δεν παραθέτει καμιά πηγή.

Ο Ζακυθηνός (1944:490), που προφανώς αγνοεί την ύπαρξη του Τουρνικιού της Αργολίδας και του Παλιουτούρκου των Βεντζίων, ετυμολογεί το Τουρνίκι (Παναγιά) των Γρεβενών από το όνομα της γνωστής βυζαντινής οικογένειας παραπέμποντας στον Georgakas (1941:377). Ο τελευταίος επιχειρώντας να ερμηνεύσει το έτυμο του Τουρνικίου (των Γρεβενών ίσως) παραπέμπει με τη σειρά του σε τρεις πηγές: στον αυτοδίδακτο ιστοριοδίφη Κωνσταντίνο Σάθα, στον Γερμανό ερευνητή G. Stadtmüller και στον Ζακυθηνό. Ο Sathas (1883:4/XLVI), που έχει υποστεί αξιοσημείωτες κριτικές για λανθασμένα σχόλια κι ερμηνείες (Π. 1992:53/28), αναφερόμενος στο «Τουρνίκη» της Αργολίδας, αγνοούσε φαίνεται ότι υπάρχουν κι άλλα Τουρνίκια, γράφει απλώς ότι το ελληνικό όνομα του χωριού οφείλεται σε «Έλληνες και Αλβανούς φεουδάρχες» (feudataires grecs et albanais στο πρωτότυπο, μετάφραση Στράτου Δορδανά). Ο Stadtmüller (1934:356), σημειώνει μόνο ότι το «Τουρνίκι(ον)» (ποιο από όλα δεν καθορίζει) ετυμολογείται από τους Τορνίκιους χωρίς άλλη εξήγηση. Ο Ζακυθηνός (1929:48) τέλος «εικάζει» ότι η τοποθεσία της Κεφαλονιάς «Αρνικάτα» ή «Ρνικάτα», όπου υπήρχε ερειπωμένη εκκλησία, σχετίζεται με τους Τορνίκιους συμπληρώνοντας όμως ότι παρόλο που το επώνυμο αυτό δεν συναντιόνταν τότε στο νησί, δεν ήταν «δύσκολο να υπήρξε».

Αναμένονταν φυσιολογικά ότι οι αποδείξεις για την ονοματοδοσία του Τουρνικίου θα είχαν ως βάση σχετικά έγγραφα του 10^ου αιώνα, αλλά αντί γι αυτό προβάλλονται εικασίες και απλοϊκές ρομαντικές παραθέσεις. Τέτοιες αναπόδεικτες αναγραφές σύμφωνα με τις οποίες βυζαντινοί μεγαλοαστοί (διπλωμάτες, πολιτικοί και στρατιωτικοί) είχαν «εγκατασταθεί» τον 10^ο αιώνα στα άσημα Βέντζια (και ειδικότερα στην ημιορεινή απομόνωση του Παλιουτούρκου), ιδρύοντας ολιγομελείς γεωργοκτηνοτροφικούς οικισμούς δεν είναι δυνατόν να εκληφθούν ως παραδεκτές από την επιστήμη της Ιστορίας. Ερμηνεύονται ως εργώδεις προσπάθειες ερευνητών κι επιστημόνων της προπολεμικής περιόδου και  της Κατοχής κυρίως να αποδείξουν την αμόλυντη συνέχεια της ελληνικής φυλής από τα αρχαία χρόνια ως σήμερα, έστω και μέσω του πολυσυλλεκτικού Βυζαντίου -ο πρόγονος των Τορνικίων δεν ήταν ελληνικής καταγωγής (The Oxford Dictionary 1991:3/2096). Δεν είναι παράδοξο βέβαια που στον 21^ο αιώνα ερευνητές κι επιστήμονες διαδίδουν και θέλγονται από τον αμάρτυρο αυτό ρομαντισμό: ενάντιοι των Ελλήνων, κατά την κοσμοθεωρία των πρώτων, τότε ήταν οι Βούλγαροι, σήμερα οι Αμερικανοί.

Αν όμως το έτυμο της Κάλιανης και του Τουρνικίου είναι σλαβικό, όπως και ορισμένες λέξεις που συνηθίζονται στους κύκλους των ηλικιωμένων ή ορισμένα μικρά τοπωνύμια, αρκετοί γενάρχες των σημερινών κατοίκων των δύο χωριών και του γειτονικού τους περίγυρου είχαν προσέλθει από την αλλόφωνη ή ελληνόφωνη Ήπειρο (Κολιόπουλος 2003:102-3, 2003^α, Παπαδημητρίου 2002:271) -κι από άλλα βέβαια μέρη της Ελλάδας-, γεγονός που στηρίζεται σε αξιόπιστες οικογενειακές παραδόσεις ή στην Ετυμολογία των ονομάτων –άλλωστε με την Ήπειρο υπάρχει μεγάλη γλωσσική, μουσική και γενικά πολιτισμική συγγένεια.

ΚΟΖΑΝΗ -ΓΡΕΒΕΝΑ

Αύρα: παραλίμνιο σημερινό χωριό του Τσιαρτσιαμπά, Δ των Ιμέρων, παλαιότερα Κομουσλάρ. Εγράφη λανθασμένα ως Κουμπισλάρι (ΓΥΣ 1926), κι επίσης ως Πρασινάδα σε τοπικό (Σκερκέμης >1951) αλλά και σε εκτενέστερο χάρτη (Μορφολογικός χάρτης >1975). Ο Κούντουρας (2001:17,20) λησμονεί το παλαιό όνομα της Αύρας και θεωρεί ότι ο οικισμός Κομουσλάρ, που όμως δεν τον συσχετίζει με την Αύρα, εγκαταλείφτηκε προπολεμικά. Ο ίδιος (2001:22-4) ονοματίζει την Πρασινάδα ως Κεμεσλέρ, χωρίς όμως να την ταυτίζει ούτε με το Κομουσλάρ ούτε με την Αύρα -είναι φανερό ότι δε θυμάται καλά την αναφερόμενη περιοχή, αφού συγχέει το μαχαλά των Λευκάρων Εκμεκσιούζ (αλλιώς Εκμεκσίζ ή Εκμεκίζ) με τη Νεράιδα ή Νέα Ηράκλεια και την τελευταία με τα Ίμερα ή Ιμπελί.

Ο Κουρκούτας ερμηνεύοντας τους οικισμούς των Ιμέρων γράφει: «Οικισμοί Αύρα, τουρκ. memeler= μαστοφόρα μάλλον ζώα», διατύπωση δυσνόητη: εννοεί ότι η Αύρα ονομάζονταν παλαιότερα Memeler ή ότι το τελευταίο ήταν χωριστός οικισμός; Βαδίζοντας πάντως να πάρουν το «καράβι» Αύρας –Βελβεντού αιχμαλωτίστηκαν έξω από το τουρκόφωνο τότε αυτό χωριό τον Απρίλη του 1943 από φυλάκιο της τοπικής αντικομουνιστικής οργάνωσης ΕΚΑ 3 στελέχη του ΚΚΕ και 4 αντάρτες –σύνδεσμοί τους, που εκτελέστηκαν μετά και οι εφτά στην υπερκείμενη Ζαρκαδόπετρα.

Βάρτσα: χωριό των Βεντζίων, σήμερα Βάρη, ανάμεσα στα όρη Κίσαβος και Μπούρινος, για το οποίο εγράφη η ενδιαφέρουσα πληροφορία  ότι το έτυμό του είναι αλβανικό (Παπαδημητρίου 2002:271). Το χωριό αυτό, που οι ηλικιωμένοι συνήθως κάτοικοί του αποκαλούν με τη δισύλλαβη λέξη Βάρσια, υπέστη μια μακρά κι επίπονη ονοματική περιπέτεια. Πρώτος ο αντιγραφέας του κώδικα της Ζάμπουρντας το κατέγραψε ως Βάρεσια, Βαρησήα ή Βάρισα, (Χατζηιωάννου 2000:249). Την επόμενη ή μεθεπόμενη εκατονταετία ο Αραβαντινός (1856:346) το παραδίδει ως Μπόρισσα ή Βορισσό, ενώ λίγο μετά ο κατάσκοπος -γεωγράφος Σχινάς (1886Α:51,70) το ανέγραψε ως Βαριώτα ή Βάρεσι. Σε ελληνική απογραφή του 1905 δίδεται ως Βαρεσιά (Αδάμου 1994:232,246). Ύστερα από τέσσερις δεκαετίες, το 1918, η Βάρσια αναγνωρίστηκε επίσημα ως συνοικισμός του κοντινού χωριού Έξαρχος (ΦΕΚ στη Γιώτα 1996:70, Στοιχεία 1961/26:172) με το απρόσεκτο φωνολογικό παρώνυμο Βάρτσα, ονομασία που γράφουν (κι αποδέχονται;) μία προπολεμική εφημερίδα της Κοζάνης (ΑΔΒΚ, Ηχώ 20.3.27/1), ο Vasmer (Καρανάσιος 2003:41) και η Χατζηιωάννου (2000:249) -η τελευταία ταυτίζει ανακριβώς τη Βάρτσα με το χωριό Έξαρχος, ενώ σε άλλο μέρος (σ. 76) του ιδίου έργου της διαχωρίζει τα δύο χωριά.

Η ονομασία Βάρτσα κράτησε μόνο μια δεκαετία, διότι το 1927 έγινε Βάρις (Στοιχεία 1961/26:172, ΓΕΣ Κοζάνη 1926). Στην απογραφή όμως του 1940 το χωριό άλλαξε ξαφνικά φύλο και το θηλυκό Βάρις μεταμορφώθηκε στο αρσενικό Βάρης (Στοιχεία 1961/26:172). Έκτοτε ως Βάρης επαναλαμβάνεται σε εμπιστευτικούς χάρτες του Στρατού (ΓΥΣ Κνίδη; 1970;), σε σχολικούς (Μορφολογικός χάρτης >1975), σε επίσημους οδικούς που εγγράφονται σε τοπική ιστοσελίδα (www.grevenanet.gr/dhmos/xnomos.htm), σε διάφορους κατασκευασμένους στην Αθήνα (INFOTE 2002:Π25,29 και 2003:Π17,21) και σε άλλα έντυπα (Κούντουρας 2002:67). Όμως χάρτες τυπωμένοι στην Κοζάνη (ΑΝΚΟ 1999) ή στη Θεσσαλονίκη (Καραγιάννης χ.χ.), άλλοι σχεδιασμένοι από τοπικούς γραφίστες (www.grevena.gr/George/Diadromi4.htm) και διάφοροι ερευνητές (Καρανάσιος 2003:41) ονομάζουν το χωριό (η) Βάρη. Ωστόσο οι κάτοικοι, οι ορειβάτες και οι τοπικοί κυνηγοί το εκφωνούν (ακόμα) με το παλαιό του όνομα (η) Βάρσια.

Βέρβερη: παλαιός οικισμός της «χώρας Κάλιανης» (Αιανής), κοντά στη βόρεια όχθη του Αλιάκμονα, μόνο το νεκροταφείο της είναι σήμερα άμεσα ορατό. Η Χατζηιωάννου (2000:78,249) παραδόξως, ενώ τη γνωρίζει στο σώμα του κειμένου, τη θεωρεί αταύτιστη στο ευρετήριο. Ο Κούντουρας (2001:18) γνωρίζει μάλλον την ακριβή θέση της αλλά δεν τη μνημονεύει. Η άποψη ότι δημιουργήθηκε τον 16^ο αιώνα (Σιαμπανόπουλος 1974:300,318) είναι αμάρτυρη. Οι κάτοικοι τον εκφωνούν Βέρβιρ(η). Βιρβιρίτσα αποκαλείται στο τοπικό ιδίωμα ο σκίουρος.

Γοστίμι: χωριό των Βεντζίων, όπου υπήρχε παλαιότερα «καράβι» για το πέρασμα του Αλιάκμονα, σήμερα Πόρος. Ο Καρανάσιος (2003:43) το ταυτίζει ορθά αλλά διστακτικά. Παραδίδεται ως Γκοστόμι ή Φιλόξενον (Αραβαντινός 1856:346), Γκουστάμ (ΦΕΚ στη Γιώτα 1996:70, ΑΔΒΚ, Ηχώ 20.3.27/1) και Gostom, Gostum, Gustam, Gostum (Λιθοξόου 1998:194). Οι κάτοικοι το αποκαλούν Γκουστόμ(ι).

Zabъrdo: παλαιός οικισμός Β του μοναστηριού της Ζάμπουρντας (Σιγάλας 1991:10) πίσω από ένα γήλοφο, αν ιδωθεί από τη Μονή (Καλλιανιώτης 2000:7, 2000α:7), ο οποίος αναγράφεται πιο μακριά (www.e-grevena.gr/o_nomos/istoria/byzantio.htm) από ότι είναι στην πραγματικότητα. Αναφέρεται παλαιότερα ως Ζάπουρδα χωρίον (κώδικας στη Χατζηιωάννου 2000:105) και ζάμπουρδα (Σιγάλας 1991:34), ενώ ο Παπαδημητρίου (2002:253-5) λησμονεί να το αντιγράψει σε σχετικό συγκριτικό πίνακα. Ο Vasmer (1941:182) βασισμένος σε Βούλγαρο ερευνητή του 1900, πηγή που δεν βρέθηκε να ελεγχθεί, πληροφορεί ότι το Zabъrdo είχε «griechish-muhammedanischer» κατοίκους.

Ο Καρανάσιος (2003:45) μεταφράζει τον προσδιορισμό ως «ελληνομουσουλμάνοι», ενώ η Χατζηιωάννου ως «ελληνικός και μουσουλμανικός πληθυσμός» – καταλληλότερη ίσως είναι η (ελεύθερη) μετάφραση «ελληνόφωνοι Μουσουλμάνοι» με την οποία δηλώνονται και οι υπόλοιποι «Βαλαάδες» της περιοχής. Κατά τον Βούλγαρο ερευνητή λοιπόν το Zabъrdo κατοικούνταν από Βαλαάδες κι αν γίνει αποδεκτή η πληροφορία, οδηγεί στην υπόθεση ότι οι Έλληνες κάτοικοι του Zabъrdo, που παλαιότερα εστήριζαν οικονομικά τη μονή, εξισλαμίστηκαν μετά το 1700, υπόθεση απίθανη διότι ο οικισμός βρίσκεται πολύ κοντά στο μοναστήρι, ώστε να γίνει από αυτό ανεκτή μια τέτοιας λογής σοβαρή μεταστροφή, η οποία εκθεμελίωνε την (τουλάχιστον) ιδεολογική ύπαρξη του τελευταίου –παρόμοια υπόθεση για αρχικό εξισλαμισμό του γειτονικού στο Zabъrdo χωριό Παλιουτούρκου αναφέρεται στον Παπαδημητρίου (2002:254,297), στηριγμένη όμως σε προφορικές παραδόσεις εκατονταετιών.

Η αναφορά ότι το χωριό διαλύθηκε εξ αιτίας των «δυσβάστακτων οφειλών» προς τους αγάδες της περιοχής (Σιγάλας 1991:10) είναι αμάρτυρη. Σήμερα τα δυσδιάκριτα ερείπια του οικισμού καλούνται από τους φιλίστορες περιοίκους, ιδιαίτερα τους κυνηγούς, Παλιουζάμπουρντα.

Κοντιβώ: παλαιός ορεινός οικισμός μεταξύ Χρωμίου –Ζάμπουρντας οικοδομημένος στην ανατολική πλαγιά του υψώματος Αρκούδα. Αν και σε ενθύμηση του 1741 (κώδικας στη Χατζηιωάννου 2000:224) αναγράφεται αυτό ως Κωνιβόν, η τελευταία (2000:255) το αναγράφει μόνο ως Κοντιβό και δεν τον ταυτίζει, ενώ ο Κούντουρας (2001:20) γνωρίζει προφανώς την ακριβή θέση του αλλά δεν τη μνημονεύει. Ως δάσος Κουνιβός παραδίδεται το μέρος σε τοπική προπολεμική εφημερίδα (ΑΔΒΚ, Ηχώ 19.6.27/4), ενώ υπάρχει και η γραφή Κουνιουβό (Παπαδημητρίου 2002:254). Ο έμπορος (παππούς μου) Αργύρης Καλλιανιώτης ή Σουλάκς ή Τσιαρίδας νοίκιαζε προπολεμικά βοσκήσιμο χώρο για μουλάρια στο Κουνιβό, όπως το αποκαλούν οι κάτοικοι, αλλά εγκατέλειψε το μέρος μετά από την αιματηρή εμφάνιση του ληστή Θωμά Γκαντάρα και της συμμορίας του στην περιοχή.

Κτενάς: προσφυγικός οικισμός των Καραγιαννίων, παλαιότερα Ταρακτσιλάρ. Είναι λανθασμένη η άποψη ότι αναφέρεται στον κώδικα της Ζάμπουρντας ως Χθένη (Κούντουρας 2001:21), διότι παλαιόθεν ως το 1924 το Ταρακτσιλάρ ήταν τουρκοχώρι, οπότε οι χριστιανοί μοναχοί δεν είχαν καμιά σχέση πνευματική ή ζητείας με αυτό.

Κύρασα: χωριό του Τσιαρτσιαμπά, σήμερα Κερασέα. Η Χατζηιωάννου (2000:256) το αντιγράφει Κύρασα και το θεωρεί αταύτιστο. Ο Κούντουρας (2001:20) το γνωρίζει αλλά το παραδίδει κι ως Κιρασία, λέξη όμως που δεν υπάρχει στον κώδικα. Οι κάτοικοι το αποκαλούν Κιρασιά (Καλλιανιώτης 2003:«Ιστορία»).

Μαγούλα: παλαιός πεδινός οικισμός ΒΑ της Άνω Κώμης. Παραδίδεται ότι είχε 20 ή 50 οικογένειες κολίγες σε «χριστιανό» αγά (Σχινάς 1886:Α108,147). Ο Κούντουρας (2001:21) δε σημειώνει που βρίσκονταν, ενώ μάλλον γνωρίζει. Η Χατζηιωάννου (2000:257) ταυτίζει τον οικισμό, ίσως επειδή αυτός αναφέρεται εντύπως στα Στοιχεία (1961/26:380 ή το Δημόπουλο (1994:526). Ο τελευταίος παραθέτει φωτό του μοναδικού υπάρχοντος στη θέση του σημερινού οικισμού κτίσματος, μιας νεότερης εκκλησίας.

Στη Μαγούλα θάφτηκε στα μέσα του 19^ου αιώνα ο δολοφονημένος από ληστές ιερέας Κώστας Παπακάλας από την Κάλιανη (Αιανή), θείος του «ευεργέτη» Χρήστου Μανώλη (Παπακάλας 1997), του οποίου η προτομή ορθώνεται σήμερα στην πλατεία της Αιανής –μια διάφορη περιγραφή του ιδίου μάλλον συμβάντος παραδίδει ο Σιαμπανόπουλος (1974:315-7).

Μπλέντσκον: παλαιός οικισμός βορείως του χωριού Παναγιά Βεντζίων. Παραδίδεται ως Μελενισκό, Μιλιαντζκό, Μηλενσκώ (κώδικας στη Χατζηιωάννου 2000:258), Μπλέντζκον (Αραβαντινός 1856:346), Μελεντσικό (Σχινάς 1886:Α77, ΑΔΒΚ, Ηχώ 20.3.27/1), Μιλένσκο (ΧΑΣ χ.χ.), Μπλέντσκον (Vasmer στον Καρανάσιο 2003:48) και Μιλιάνκα (ΔΕΗ 2002). Μετονομάστηκε το 1927 σε Μελανή (Στοιχεία 1961/26:233), ίσως από το όνομα της παλαιάς μοναχής Μελάνης (κώδικας στη Χατζηιωάννου 2000:95). Η  Χατζηιωάννου και ο Καρανάσιος δεν καθορίζουν την ακριβή του θέση, ενώ ο Κούντουρας (2002:72) ίσως τη γνωρίζει αλλά δεν τη γράφει. Οι ντόπιοι το εκφωνούν Μιλιαντσκό, ονομασία που κατέχει άριστα ο τοπικός ερευνητής Καβούκας (1999:27), που θεωρεί ότι παλαιότερα ο οικισμός ονομάζονταν Μολισκός.

Μουναστήρι Μπουνάσια: πανέμορφη ορεινή μονή Α της Παλιουργιάς Γρεβενών σκαρφαλωμένη στις δυτικές κλιτύες του όρους Βουνάσιας, Μπονάσσας, Βουνάσσης (Μπνάσια εκφωνείται από τους ντόπιους). Η Χατζηιωάννου (2000:50,259) παραδόξως, ενώ τη γνωρίζει ως «Παναγία η Ευαγγελίστρια ή Αγιβαγγιλίστρα» στο σώμα του κειμένου, τη θεωρεί αταύτιστη στο ευρετήριο. Ο χάρτης του ΟΤΕ (2003:Π25) δεν την καταγράφει. Παραδίδεται επίσης ως Αγία Ευαγγελίστρια ή απλώς Ευαγγελίστρα (www.homepages.pathfinder.gr/paliria/14.html?). Οι κάτοικοι της Παναγιάς την αποκαλούν Βαγγιλίστρα.

Μπούρινος: παλαιός κτηνοτροφικός καταυλισμός στην ανατολική πλευρά του όρους Μπούρινος, ΒΒΔ του χωριού Χρώμιο, στη θέση Άγιος Νικόλαος (ΓΥΣ Γρεβενά 1927) ή Αϊ Νικόλας. Παραδίδεται και η γραφή «Πούρινος» (Παπαδημητρίου 2002:265). Η άποψη ότι δημιουργήθηκε τον 16^ο αιώνα (Σιαμπανόπουλος 1974:300,318) είναι αμάρτυρη, καθώς προσκομίζεται ως απόδειξη είτε η (ανασφαλής) προφορική παράδοση τριών εκατονταετιών είτε ο κώδικας της Ζάμπουρντας, ο οποίος όμως δεν τον μνημονεύει. Ο Σιαμπανόπουλος (1974:320-33) αναφέρει ότι στη θέση Παλιομανάστηρο υπήρχε μοναστήρι που το έκαψαν μαζί με το χωριό [Μπούρινο] οι Αρβανίτες του Αλή Πασά. Επίσης ότι το 1859 χτίστηκαν στο χώρο εννέα σπίτια κι εκεί έλαβε χώραν η «επανάστασις του 1878» και τελειώνει γράφοντας ότι το χωριό ληστεύτηκε και (ξανα)κάηκε από Έλληνες «σταυραϊτούς» το 1879, οπότε οι κάτοικοί του μετά διασκορπίστηκαν.

Ωστόσο σε σημερινό χάρτη της περιοχής (Μελέτη 1994, χάρτης 3) ως Παλιομονάστηρο καταγράφεται ένα σκληρό ύψωμα των 1470 μ., πάνω στο οποίο φαίνεται απίθανη η ύπαρξη μοναστηριού. Ο Αραβαντινός (1856:346), που προφανώς δεν πέρασε ποτέ από εκεί, αναφέρει ότι ο οικισμός Μπούρονα ή Μπούρονον είχε 7 οικήματα, οπότε αυτή είναι η πρώτη καταγραφή του οικισμού. Ο Σχινάς (1886Α:51,70) που (ίσως) έφτασε στα Βέντζια λίγο μετά την επανάστασιν του 1878 γράφει ότι το χωριό «Μπούρινον» είχε 45 κατοίκους –δεν γνωρίζει όμως την ακριβή θέση του, αφού το μνημονεύει μεν σε κατάλογο χωριών της περιοχής, αλλά, όταν «περνά» από κοντά, λησμονεί την ύπαρξή του, οπότε συνάγεται ότι οι κάτοικοί του καταυλισμού δεν είχαν τότε φύγει από τα χωριό, εξ αιτίας της βίας των «ληστανταρτών» αλλά αργότερα και φυσιολογικά με την πάροδο του χρόνου. Ακόμα, ο καταυλισμός αναφέρεται σε τοπικά άσματα ως «Μπούρινου Ράχη ή Μπούρινου κορυφή» (Σιαμπανόπουλος 1974:322,326), όχι όμως ως χωριό. Μυστικό δε έγγραφο της διορισμένης Κυβέρνησης Ελίμειας του 1878 έχει ως τόπο σύνταξής του το «Βούρινο», δεν είναι όμως βέβαιο αν εννοείται ο καταυλισμός ή το βουνό, διότι πιθανολογείται ότι το έγγραφο αυτό συντάχθηκε (και υπογράφτηκε) εκτός της περιοχής.

Παραδίδεται βέβαια στην προφορική παράδοση και βεβαιώνεται από το έτυμο του ενός επιθέτου ότι οι γενάρχες των οικογενειών Γκουλιάφα και Μπουρνιώτη, των οποίων οι απόγονοι μένουν σήμερα στην Αιανή, ήρθαν από το «Μπούρινο». Όμως ο «Μπουρινιώτης Βασίλειος» και οι αδερφοί «Κωνσταντίνος» και «Νικόλαος Γκλιάφα» γεννήθηκαν αποδεδειγμένα στην Κάλιανη το 1860, 1872 και 1879 αντίστοιχα (ΑΔΒΚ, Φ.64/71,160,161) κι όχι στο Μπούρινο. Οπότε συνάγεται ότι ο «Μπούρινος» ήταν θερινός κτηνοτροφικός καταυλισμός με υποτυπώδη οικήματα, παρά οικισμός με την κλασική του έννοια. Πάντως πριν από τρεις δεκαετίες στον ξερότοπο αυτόν υπήρχε μόνο η λιθόκτιστη μικρή εκκλησία του Αϊ Νικόλα, ενώ σήμερα το τοπίο μεταμορφώθηκε σε εκδρομική όαση, αποτέλεσμα μοναδικής ανθρώπινης επιμονής.

Νιζισκός: ορεινό χωριό των Καμβουνίων, σήμερα Φρούριο, ενώ παλαιότερα λεγόταν επίσης και Παλιάλουνα. Ο Καρανάσιος (2003:49-51) δεν το ταυτίζει με σιγουριά, όπως επίσης δεν είναι απόλυτα βέβαιος για τα χωριά Ραδοβίστι (Ροδοχώρι) του Βοϊου, Ραδοβίτσι (Ροδιά) και Σνίχοβο (Δεσπότης) των Γρεβενών. Στην Κατοχή ήταν έδρα της ΠΕ του ΚΚΕ Σερβίων και τόπος εκτέλεσης αντικομουνιστών του Βελβεντού και των περιχώρων.

Ρουμπάρι: παλαιός οικισμός των Χασίων. Παραδίδεται ως Ρουμπάρι (Αραβαντινός 1856:344, Σχινάς 1886:Α50, Vasmer στον Καρανάσιο 2003:51, Georgakas 1941:372), Ρηπάρι (Χατζηιωάννου 2000:263, Κούντουρας 2001:75), Ριμπάρι και Αρμπάρι (Παπαδημητρίου 2002:261) –μόνο ο τελευταίος γνωρίζει τη θέση του. Το χωριό Αμπάρ καταστράφηκε από ληστές μας πληροφορεί τοπικό προπολεμικό έγγραφο (ΚΕΜΙΤ Φ.Αλβανικό Ζήτημα). Μερικά χρόνια αργότερα αξιωματούχος της Χωροφυλακής αναφερόμενος σε επιτόπιο αποκεφαλισμό ληστή από τον ποιμένα Γεώργιο Ράμμο το αναγράφει ως Αρμπάρι (ΚΕΜΙΤ Φ. Ληστεία). Το Αρμπάρ(ι), όπως καλείται προφορικά, έστεκε 3 χμ. ΒΑ του νεόδμητου σημερινού οικισμού Άγιοι Θεόδωροι (ΓΥΣ χ.χ., ΧΑΣ χ.χ.).

Τούχλη: παλαιός οικισμός Β της μονής Ιλαρίωνος, στο δρόμο προς την Αιανή, όπου σήμερα φαίνονται αδρά θεμέλια σπιτιών. Αταύτιστος από την Χατζηιωάννου (2000:264), ενώ ο Κούντουρας (2001:25) δεν μνημονεύει την ακριβή θέση του. Η άποψη ότι δημιουργήθηκε τον 16^ο αιώνα (Σιαμπανόπουλος 1974:300,318) είναι αμάρτυρη. Στο ΒΑ Γράμμο υπάρχει το ομώνυμο κατσιαούνικο χωριό Τούχουλη, σήμερα Πεύκο και στους ανατολικούς πρόποδες του Ολύμπου η Τούχληστα, σήμερα Δολίχη (Χατζηιωάννου (2000:252). Ο παλαιός πάντως δορυφορικός οικισμός της Αιανής καλείται σήμερα από τους περίοικους Τούχλ(η).

Φθελιά: παλαιός παραλάκκιος οικισμός μεταξύ Αιανής και Κάτω Κώμης. Η Χατζηιωάννου (2000:265) και ο Κούντουρας 2001:26) την ταυτίζουν ανακριβώς με το προσφυγικό χωριό του Τσιαρτσιαμπά Πτελέα, παλαιότερα Σαρμουσαλάρ, διότι η Πτελέα ως το 1924 ήταν τουρκοχώρι. Ο τοπικός ερευνητής Σιαμπανόπουλος (1974:300,318) γνωρίζει προφανώς την ακριβή θέση του οικισμού και προσθέτει την ονομασία Πηγαδίτσια. Ο Δημόπουλος (1994:627) έχει επισκεφτεί το χώρο, αλλά δεν αναφέρει τοπωνύμιο. Οι κάτοικοι της Κάτω Κώμης εκφωνούν το μέρος ως (τα) Φτιλιά.

ΦΛΩΡΙΝΑ -ΚΑΣΤΟΡΙΑ

Βαμπέλι: ορεινός οικισμός Δ της Κρυσταλλοπηγής, αργότερα Μοσχοχώρι, που ερειπώθηκε μεταπολεμικά (Λιθοξόου στον Κούφη 1994:58, Καρατζάς στον Κούφη 1996:120). Αναφέρεται ως Βάμπελ (Κωστόπουλος 2002:403), Vämbelä (Λιθοξόου 1998:245) και Β΄μπελ (Εγκέισκα 1971:60). Οι κάτοικοι τον αποκαλούσαν Vämmpel (Κούφης 1996:120).

Βερνίκι: παλαιό χωριό δυτικά του Μοσχοχωρίου με Έλληνες κατοίκους το 1905 σύμφωνα με (Έλληνα) ερευνητή του αγγλικού Πανεπιστημίου Kings College (www.kcl.ac.uk/humanities/cch/mmkm/content/db, στο εξής www.kcl.ac.uk), που σήμερα ανήκει στην Αλβανία (ΓΥΣ 1951). Αναφέρεται ως Värnikä (Λιθοξόου 1998:245) και Βερμίκι (Σχινάς 1886Β:245). Σε παγκόσμιο γεωγραφικό λεξικό συναντώνται οι ονομασίες Verniku και Vërnik (www.calle.com/world/albania, στο εξής www.calle.com), εκ των οποίων η τελευταία δηλώνει τη σημερινή αλβανική. Ήταν τόπος καταγωγής του οπλαρχηγού της μακεδονικής διαμάχης (Νικο)Λάκη Νταηλάκη που δολοφονήθηκε σπίτι του στην Κορομηλιά Καστοριάς το Φθινόπωρο του 1941 (ΑΔΑΓ/ΛΚ 3/1941) από Σλαβομακεδόνες εκδικητές.

Βιδόβα: παλαιό χωριό με Τούρκους κατοίκους το 1905 (www.kcl.ac.uk) δυτικά της Διποταμιάς (ΓΥΣ 1951). Παραδίδεται ως Βιβόδα (Σχινάς 1886Β:222), Βίδοβον (ΚΕΜΙΤ Φ.Εκτοπισμοί), Vidova (ΓΥΣ Νεστράμι 1927;, www.rastko.org.yu/rastko-al/zbornik1990/mpesevska-makedonci_l.php, στο εξής www.rastko.org.yu) και Vidëhova (ΓΕΣ 1951, www.calle.com).

Βίνενι: προσφυγικό χωριό στη δυτική όχθη της μικρής Πρέσπας, αργότερα Πύλη (Πελαγίδης 1994:75). Αναγράφεται κι ως Βίβενη και Βίνανη (Στοιχεία 1961/46:15). Δυτικά του χωριού βρίσκεται σαν αξιοθέατο η «σπηλιά του Ζαχαριάδη». Εδώ έδραζε το 1948-49 το τυπογραφείο και το Γενικό Αρχηγείο του ΔΣΕ.

Γιαννοβαίνη: ορεινό χωριό του ΒΑ Γράμμου, μεταξύ των υψωμάτων Αλεβίτσα και Ψωριάρικα, κοντά στον Αλιάκμονα, σήμερα Γιαννοχώρι. Παραδίδεται κι ως Janovene (http://geneamac.dhs.org/reference/VillageNames.php3, στο εξής geneamac.dhs.org). Τον 19^ο αιώνα υπέφερε από επιδρομές Ελλήνων «σταυραϊτών» (Κωστόπουλος 1998:277), κοινότατων κατά τα άλλα ληστών. Ο χάρτης του ΟΤΕ (2003:Π25), τυπωμένος στην Αθήνα, δεν το καταγράφει, παρόλο που ανοικοδομείται συνεχώς (Τα χωριά 1987/4), ενώ αντίστοιχος αγγλικός (www.kcl.ac.uk) το αναγράφει λανθασμένα δίπλα στο Νεστόριο.

Γκολμποτσάνη: χωριό της Αλβανίας στη δυτική όχθη της μεγάλης Πρέσπας. Αναφέρεται ως Γκλομπότσι (Μοναστήριον χ.χ.), Glambočane (www.rastko.org.yu), Glomboc (Λιθοξόου 1998:245), Gollomboç (Gizimap <2002, Route Planner 1998) και Gllomboci ή Klombos (www.calle.com).

Γκορίτσα Άνω: χωριό της Αλβανίας κοντά στη δυτική όχθη της μεγάλης Πρέσπας (Μοναστήριον χ.χ.). Αναγράφεται ως Γκόριτσα Γκόρνι (ΓΕΣ Κορυτσά 1927), Gorna Gorica, (www.rastko.org.yu, Λιθοξόου 1998:245), Γκόριτσα ε –Μάδε (Καραμήτρου 1999:χάρτης 1), Gorica e Madhe (Gizimap <2002), Goritse e Madhe (Route Planner 1998) και Goricë e Madhe (www.calle.com). Η τελευταία είναι προφανώς η αλβανική ονομασία.

Γκορίτσα Κάτω: χωριό της Αλβανίας εφαπτόμενο στη δυτική όχθη της μεγάλης Πρέσπας, ΝΝΑ του προηγούμενου χωριού (Μοναστήριον χ.χ.). Αναγράφεται ως Γκόριτσα Ντόλνι (ΓΕΣ Κορυτσά 1927) Dolna Gorica (www.rastko.org.yu, Λιθοξόου 1998:245) και Goricë e Vogël (www.calle.com).

Έζερετς: χωριό στους ΒΑ πρόποδες του όρους Όντρια, σήμερα Πετροπουλάκι. Το 1906 Έλληνες ένοπλοι εκτέλεσαν εννέα κατοίκους του ως «φανατικούς σχισματικούς» (ΓΕΣ 1979:215, Γιώσης 1998:34,324). Το 1945 -46 γύρω από αυτό κρύβονταν ΝΟΦίτες κι άλλοι πρώην ελασίτες (Γεννάδειος, ΑΦΔ Φ.69./2/102) που είχαν αρνηθεί να καταθέσουν τα όπλα τους με τη συμφωνία της Βάρκιζας.

Ζαγραδέτσι: χωριό της Αλβανίας στη νότια όχθη της μικρής Πρέσπας (ΓΥΣ 1951). Αναφέρεται ως Zagradec (www.rastko.org.yu, Λιθοξόου 1998:245) και Zagradec ή Zagradeci (www.calle.com).

Ζαμπύρδενι: προσφυγικό χωριό Α του Νεστορίου, σήμερα Μελάνθιο. Παραδίδεται ως Ζαμπουρδένι (Σχινάς 1886Β:224), Ζαμπέρδενι (Πελαγίδης 1994:76) και Zäbärdenä (Λιθοξόου 1998:245) –ο τελευταίος το θεωρεί ανακριβώς «μακεδόνικο» χωριό. O Καρανάσιος (2003:55) το αναγράφει Μελάνθι, εκ παραδρομής μάλλον. Έχει άμεση ετυμολογική σχέση με τη Ζάμπουρντα, αφού νότια του χωριού δεσπόζει λόφος, τον οποίο εκμεταλλεύτηκε κατάλληλα ο ΕΛΑΣ τον Απρίλη του 1943, για να αιχμαλωτίσει το αντίπαλο εθνικιστικό αντάρτικο τμήμα των Ζήση –Κιουρτσιδάκη (ΓΑΚΦ, Φ.15/2/28).

Ζαρόσκα: χωριό της Αλβανίας στη νότια όχθη της μεγάλης Πρέσπας (Μοναστήριον χ.χ.). Σε παλαιό στρατιωτικό χάρτη (ΓΥΣ Κορυτσά 1927) αναφέρεται (λανθασμένα μάλλον) ως Τσρνόβσκα. Παραδίδεται επίσης ως Zaročko (www.rastko.org.yu), Zärnovsko (Λιθοξόου 1998:245) και Zaroshkë (www.calle.com).

Καλέβιστα: χωριό του ΒΑ Γράμμου, Β του υψώματος Αλεβίτσα, σήμερα Καλή Βρύση. Αναγράφτηκε ανακριβώς κι ως Καλίβιστα (ΦΕΚ στη Γιώτα 1996:87) και Kalevishcha (geneamac.dhs.org). Ο ανημέρωτος χάρτης του ΟΤΕ (2003:Π25) δεν το σημειώνει, παρόλο που έχει σχεδόν ανοικοδομηθεί. Εκεί άρχισε η αντίστροφη μέτρηση των ατάκτων του Άρη Βελουχιώτη, αφού ηττήθηκαν από περίπολο Εθνοφυλακής και Γκούρκας τον Απρίλη του 1945 (PRO, FO371/48269/R7953/26 και Τζένας 1999).

Καπέστιτσα: χωριό της Αλβανίας με Τούρκους και (λίγους) Έλληνες κατοίκους το 1905 (www.kcl.ac.uk), δυτικά της Κρυσταλλοπηγής (ΓΥΣ 1951, Λιθοξόου 1998:245, www.calle.com). Αναφέρεται ως Καπεσίτσα (Σχινάς 1886Β:237), Kapešnica (www.rastko.org.yu), Kapeštica και Καπτίτσα (Καραμήτρου 1999:χάρτης 1).

Κλέστινα Άνω: πεδινό χωριό στους ανατολικούς πρόποδες του Βαρνούντα (Πελίστερ), σήμερα Άνω Κλεινές. Παραδίδεται ως Gorno Klestino (geneamac.dhs.org) και προφανώς λανθασμένα ως Γκόρνι Κλέστινα (Λιθοξόου (1998:245, Κούφης 1994:59,60).

Κλέστινα Κάτω: πεδινό χωριό Α του προηγούμενου, σήμερα Κάτω Κλεινές. Παραδίδεται ως Dolno Klestino (geneamac.dhs.org) και λανθασμένα ως Ντόλνο Κλέστινα Λιθοξόου (1998:245, Κούφης 1994:59,60). Έξω από αυτό έπεσε καταδιωκόμενος το Μάρτη του 1944 από τους Γερμανούς ο περιβόητος ΟΠΛΑτζής της Φλώρινας Πέτρος Κορίνας ή Καμό, 25άρης φοιτητής από το Αμύνταιο (ΑΔΑ/ΛΚ15/1945).

Κόρτσιστα: μικτό ορεινό χωριό στο ΝΔ Μάλι Μάδι, σήμερα Πολυάνεμο (www.kcl.ac.uk). Αναγράφεται κι ως Κίρτσιστα (Λιθοξόου στον Κούφη 1994:60, Μοναστήριον χ.χ.), Κορτσίρκη (ΑΔΒΚ, Ηχώ 26.1.27/1), Κύρτσιστα (Πελαγίδης 1994:77), Kartsišta (Εγκέισκα 1971:60) και Kärcišta (Λιθοξόου 1998:245). Η τελευταία ονομασία συμφωνεί με τους κατοίκους του (Κούφης 1996:100). Στην Κατοχή το Πολυάνεμο ήταν έδρα του ΣΝΟΦ (Εγκέισκα 1971:61), άτακτου παρακλαδιού του ΕΑΜ/ΚΚΕ.

Κόττορι Άνω: ημιορεινό χωριό στο ΒΑ Βίτσι, σήμερα Άνω Υδρούσα. Παραδίδεται ως Gorni Kotor (geneamac.dhs.org).

Κόττορι Κάτω: πεδινό χωριό βόρεια του προηγούμενου, σήμερα Κάτω Υδρούσα. Παραδίδεται ως Dolno Kotori (geneamac.dhs.org). Επί Εαμοκρατίας λειτούργησε εντός του για ελάχιστες ημέρες σλαβομακεδονικό σχολείο (Κούφης 1996:26, ΔΒΘ: Ελληνικός Βορράς 28.3.45/1, Κωστόπουλος 2002:197).

Κωνομπλάτη: πεδινό χωριό στην καρδιά των Κορεστίων, σήμερα Μακροχώρι. Αναφέρεται κι ως Konomladi ή Κονομπλάτι (Λιθοξόου 1998:245) και Konomlati (Εγκέισκα 1971:46). Στο χάρτη του Kings College (www.kcl.ac.uk) συγχέεται μερικώς με το χωριό Σταυροπόταμος της λεκάνης Καστοριάς. Οι κάτοικοι το ονομάζουν Κονόμλαντι (Κούφης :1996:124). Στην Κατοχή οι κάτοικοί του αντιπραγματεύονταν αρμονικά με Ηπειρώτες επισκέπτες ή μαυραγορίτες (ΔΒΚ, Σκύβαλος 1970: 9-11).

Κωστενέτσι: ορεινό χωριό στο δυτικό Μάλι Μάδι, μετωνομασθέν Ιεροπηγή (Κωστόπουλος 2002:146,402). Αναφέρεται ως Κοσινέτσι (Σχινάς 1886Β:237), Κόσινετς, Kosinec, Kostenec, Kosinecä (Λιθοξόου 1998:70,245). Οι κάτοικοι το αποκαλούν Κόσινετς (Κούφης 1996:94, Εγκέισκα 1971:60). Για να δειχθεί η σκληρότητα της Δικτατορίας Μεταξά παραδίδεται ότι ο παντοπώλης του χωριού Λάμπρος Εμμανουήλ εξορίστηκε το 1936, διότι ανέγραφε στην πινακίδα του καταστήματός του το τοπωνύμιο «Κωστενέτσι» (Κωστόπουλος 2002:146), Κατά πολύ όμως σκληρότερη αποδείχτηκε η αντιμετώπιση του ιδίου παντοπώλη από τους «κομμουνιστάς» της περιοχής, αφού εκτελέστηκε το 1943 στο χωριό του από αυτούς ως θιασώτης της βουλγαρικής πολιτικής (ΑΔΒΚ, Λυτά 1945/13).

Λαμπανίτσα: ορεινός οικισμός στο δυτικό Μάλι Μάδι, αργότερα Άγιος Δημήτριος (ΓΥΣ 1951), εγκαταλειμμένος σήμερα (Λιθοξόου στον Κούφη 1994:57). Ο χάρτης του ΟΤΕ (2003:Π25) δεν τον σημειώνει, ενώ αναγράφει π.χ. τον επίσης εγκαταλειμμένο Άνω Κρανιώνα των Κορεστίων.

Λέσκα: χωριό της Αλβανίας. Σύμφωνα με παλαιό ελληνικό χάρτη (Μοναστήριον χ.χ.) η Λέσκα ή Λάιθιτσα κείται στη ΝΔ όχθη της μεγάλης Πρέσπας. Η ίδια αναφέρεται ως Λέζιτσα (ΓΥΣ Κορυτσά 1927) ή Lajsica (Λιθοξόου 1998:245), ενώ σε πρόσφατο χάρτη το ίδιο χωριό εγγράφεται ως Ligenas (Route Planner 1998). Ως χωριό Leska αναγράφεται και σε αμερικανικό χάρτη (www.calle.com), όμως στη βάση της «χερσονήσου» Σουαγόρα (Σουαγκόρα ή Άφρικα) των Πρεσπών, δηλαδή μερικά χιλιόμετρα νότια του αναφερόμενου. Η Leska της σερβικής ιστοσελίδας (www.rastko.org.yu) δεν είναι τοποθετημένη σε χάρτη, ώστε να ταυτιστεί. Ο Vasmer (Καρανάσιος 2003:60) αναγράφει και το χωριό «Πρεσπών Λέσκα», οπότε ή πρόκειται για δύο ομώνυμα διαφορετικά χωριά ή για το ίδιο που αναγράφηκε δύο φορές κι επιπλέον έχει τοποθετηθεί λανθασμένα σε έναν από τους χάρτες. Πάντως το χωριό της Αλβανίας Leskijë, ΝΔ της λίμνης Αχρίδας (www.calle.com) είναι κάπως μακρύτερα, για να ταυτιστεί με την αναφερόμενη Λέσκα.

Λέσκοβετς: πεδινός οικισμός ΝΑ της Φλώρινας, σήμερα Λεπτοκαρυές, που ο Καρανάσιος (2003:58) τον ταυτίζει διστακτικά. Ο) τον Λιθοξόου (Κούφης 1994:58, 1998:245) τον αναγράφει ως Λέσκοβιτς και Lëskovec. Υπάρχει και η γραφή Lescovetz (geneamac.dhs.org).

Μπέσφινα: παλαιό ορεινό χωριό στο ύψωμα Βάρμπα, μεταξύ Κορεστίων και μικρής Πρέσπας, μετέπειτα Σφήκα, εγκαταλειμμένο μεταπολεμικά. Γράφεται κι ως Besvina (geneamac.dhs.org). Η αρχή του άσματος των καλάντων που άδονταν εκεί «Κόλενντα λένντα» (Κούφης 1996:148) έχει κοινά ηχητικά στοιχεία με το αντίστοιχο της Αιανής «Κόλιαντα κι μέλιαντα», αποτέλεσμα όσμωσης των εθίμων.

Νεβόλιανη Άνω: πεδινό χωριό κοντά στη Φλώρινα, αργότερα Σκοπιά. Ο Λιθοξόου (1998:245) το χαρτογραφεί ως Nevoliani, ενώ σε προηγούμενη έκδοσή του (Κούφης 1994:59) το παραδίδει ως Γκόρνι Νεβόλιανι. Παραδίδεται και η γραφή Gorno Nevoljani (geneamac.dhs.org). Εδώ σκοτώθηκε το 1946 από τοπικό δασοφύλακα ο ζωηρός αντάρτης  Χρήστος Αποστολίδης ή Κεραυνός από την περιοχή Φλώρινας που το Νοέμβρη του 1944 συμμετείχε ως διοικητής λόχου στην άλωση και τις εκτελέσεις του χωριού Πετρανά Κοζάνης.

Νεβόλιανη Κάτω: χωριό δίπλα στη λίμνη Χειμαδίτιδα, αργότερα Βαλτόνερα. Ο Λιθοξόου (1998:245, Κούφης 1994:59) το χαρτογραφεί ως Nevoliani και Ντόλνο Νεβόλιανι. Η τελευταία ονομασία αναφέρεται κι αλλού (geneamac.dhs.org).

Νοβοσέλι: παλαιός οικισμός μεταξύ Πολυάνεμου –Κομνηνάδων, αργότερα Κορφούλα (ΓΥΣ 1951), εγκαταλειμμένος μεταπολεμικά. Παραδίδεται ως Νόβο Σέλο (Μοναστήριον χ.χ., Λιθοξόου στον Κούφη 1994:59), αλλά ο τελευταίος (1998:245) το γράφει κι ως Novoseljani. Αναφέρεται ακόμα ως Novoseleni (Εγκέιτσκα 1971:60) και Novoseljany (geneamac.dhs.org) και οι τελευταίοι ισχυρίζονται ότι μετονομάστηκε σε Νέα Κώμη.

Όμοτσκον: χωριό του ΒΑ Γράμμου, ΝΔ του υψώματος Αμμούδα, αργότερα Λιβαδότοπος ή Λειβαδοτόπι. Ο Σχινάς (1886Β:121) το ονομάζει και Κομοσκόν, ενώ παραδίδεται και η γραφή Omotzko (geneamac.dhs.org). Οι κάτοικοι το αποκαλούν Όμοτσκο. Παρόλο που ανοικοδομείται σταθερά (Τα χωριά 1987/4), ο χάρτης του ΟΤΕ (2003:Π25) δεν το αναγράφει.

Ορέχοβον: παλαιό χωριό στην «χερσόνησο» Άφρικα της Πρέσπας, αργότερα Πυξός. Παραδίδεται ως Ρέχοβα (Μοναστήριον χ.χ., αυστριακός χάρτης του 1912 στον Κούφη 1994:64, Λιθοξόου 1998:245), Orehovo (Λιθοξόου στον Κούφη 1994:58) και στο χάρτη της Ανάβασης (Πρέσπα 2000) καλείται Όροβο. Όροβον ή Ράχοβα ονομάζεται από Κοζανίτη υποψήφιο διδάκτορα της Θεολογίας (Μπέλος 2003:30). Σήμερα σώζεται μόνο η κεντρική εκκλησία του.

Πούστετς: χωριό της Αλβανίας στη ΝΔ όχθη της μεγάλης Πρέσπας (www.rastko.org.yu). Αναγράφεται ως Πόστετς (Μοναστήριον (χ.χ.), Pustecä (Λιθοξόου 1998:245) και Pushteci (www.calle.com).

Πρεσπών Λέσκα: βλ. Λέσκα

Ρακίτσα: αλβανικό χωριό της «χερσονήσου» Άφρικα των Πρεσπών. Αναγράφεται ως Ρακίτσκα (Μοναστήριον χ.χ., ΓΥΣ 1951, Λιθοξόου 1998:245, www.rastko.org.yu) και Rakickë (Route Planner 1998).

Σλήμνιτσα: Ο Καρανάσιος (2003:60), βασιζόμενος προφανώς στο ευρετήριο της σχετικής κρατικής έκδοσης (Στοιχεία 1961/22:159) το ταυτίζει με το πεδινό χωριό Μηλίτσα Καστοριάς, διστακτικά ωστόσο, διότι στο έργο αυτό το προς ταύτισιν χωριό αναγράφεται ως Σλήμιστα. Ανοίγοντας τα Στοιχεία (1961/22:20-1) και την εφημερίδα Ηχώ της Μακεδονίας (ΑΔΒΚ, Ηχώ 26.1.27/1) διαπιστώνεται ότι ο συνοικισμός Σλήμιστα μετονομάστηκε Μηλίτσα το 1926. Η Μηλίτσα αναγράφεται ως Σλήμιστα (αυστριακός χάρτης στον Κούφη 1994:65, www.kcl.ac.uk, Σαμσάρης 1989:163), Σλίμιστα (κώδικας στη Χατζηιωάννου 2000:181, ΧΑΣ χ.χ., ΓΥΣ Γρεβενά 1927), Σλήμνιστα (Λιθοξόου 1998:196), Σλήμνιτσα (Σχινάς 1886Α:κε΄,127 και Λιθοξόου 1998:196) και Shlimnishcha (geneamac.dhs.org).

Όμως στο όρος Γράμμος, ΒΔ του υψώματος Ψωριάρικα, υπάρχει το χωριό Σλήμνιτσα, σήμερα Τρίλοφο ή Τρίλοφος, το οποίο αγνοεί τόσο ο Καρανάσιος όσο και ο Λιθοξόου. Ο τελευταίος (1998:,196,245) δεν αναγράφει τη Σλήμνιτσα (Τρίλοφο) σε ένθετο χάρτη της περιοχής, συνημμένο στο βιβλίο του, και συγχέει το ορεινό Τρίλοφο με την πεδινή Μηλίτσα, αφού τον αριθμό και τη σύνθεση των κατοίκων του «μικτού» Τριλόφου ή Σλήμνιτσας την αναγράφει στη θέση της ελληνόφωνης Μηλίτσας ή Σλήμιστας (www.kcl.ac.uk), οπότε δεν θεωρείται ακριβής η γραφή του –πιθανώς δεν το αναφέρει, διότι αυτό δεν αναγράφεται σε σχετική προπαγανδιστική ιστοσελίδα (geneamac.dhs.org). Ανακριβής ελέγχεται και η γραφή της Μηλίτσας ως Σλήμνιτσας από το Σχινά, διότι αναγράφει τους Αμπελόκηπους ως Σδράλοι, ενώ είναι γνωστό το χωριό ως Σδράλτσι, φαινόμενο που σημαίνει ότι τα παραδιδόμενα στο έργο του τοπωνύμια πρέπει να ελέγχονται πριν γίνουν αποδεκτά. Ταυτίζεται λοιπόν το Τρίλοφο του Γράμμου με τη Σλήμνιτσα του Vasmer, την οποία ο χάρτης της INFΟΤΕ (2003:Π27) δεν αναγράφει, παρόλο που ανοικοδομείται με ταχύ ρυθμό ως εξοχική κατοικία. Επί Εαμοκρατίας (Σεπτ. 1944 -Μάρτη 1945) λειτουργούσε στον Τρίλοφο στρατόπεδο κράτησης αντικομμουνιστών (Καλλιανιώτης 2002).

Σουαγόρα: η ορεινή «χερσόνησος» των Πρεσπών που παραδίδεται κι ως Σουαγκόρα (Μοναστήριον χ.χ.), ενώ οι αντάρτες του ΔΣΕ την αποκαλούσαν Άφρικα, αλβανική προφανώς λέξη. Ο Vasmer δέχεται ότι η Σουαγόρα, που τη μεταφράζει ως ξερότοπο, σχετίζεται με το όμοιο όρος Βαρνούς. Η άποψη αυτή είναι ασταθής καθώς το όρος Βαρνούς ή Πελίστερ είναι από τα ΒΔ κατάφυτο.

Στέντσκο: εγκαταλειμμένος ορεινός οικισμός ΒΔ του Νεστορίου, σήμερα Στενά. Αναγράφεται κι ως Στένσκο (Σχινάς 1886Β:223, ΧΑΣ Χ,Χ,, Εγκέισκα 1971:153, Λιθοξόου 1998:245), ονομασία σταθερή, αφού τη δέχονται διάφορες πηγές.

Στύρκοβα: πεδινό χωριό των Πρεσπών, σήμερα Πλατύ, που ο Καρανάσιος (2003:61) διστάζει να το ταυτίσει. Αναφέρεται ως Štärkovo (Λιθοξόου 1998:245), Στέρκοβον (Μοναστήριον χ.χ.) και Στάρκουβο (Πρέσπα 2000). Η δεισιδαιμονία των παλαιών κατοίκων του (Μέλλιος 1976:35) ήταν χαρακτηριστική.

Τέρνοβο: χωριό των Κορεστίων, σήμερα Πράσινο, που ο Καρανάσιος (2003:61) το ταυτίζει χωρίς βεβαιότητα. Αναφέρεται (ορθά) ως Τärnovo (Λιθοξόου 1998:245), ενώ ο ενδιαφέρων χάρτης της Ανάβασης (Πρέσπα 2000) το γράφει λανθασμένα ως Όστιμα.

Τέρστενικ: χωριό της Αλβανίας Β του Πολυάνεμου. Αναφέρεται ως Τρέστενικ (Μοναστήριον χ.χ., ΓΥΣ 1951, www.calle.com, Route Planner 1998). Η (διστακτική) ονομασία του Καρανάσιου «Θηριόπετρα» είναι ανεξήγητη.

Τούμινετς: χωριό της Αλβανίας Δ της Κορυτσάς. Αναφέρεται ως Tumanec (www.rastko.org.yu) και Damjanec (ΓΕΣ 1997:σχεδ.13, www.calle.com).

Χίντσκο: παλαιός οικισμός στη ΒΔ όχθη της λίμνης Χειμαδίτιδας, δυσθεώρητος σήμερα. Παραδίδεται ως Ίντσκο (Μοναστήριον χ.χ., Κούφης 1994:65, Λιθοξόου 1998:245). Παλαιός χάρτης της ΓΥΣ (Φλώρινα χ.χ.) αναγράφει τον κτηνοτροφικό οικισμό «Χειμάδι (Βράψιν)» και έναν άλλο οικισμό ως «Χειμάδι», αλλά όχι το Ίντσκο. Αρκετά νεότερος χάρτης της ίδιας υπηρεσίας (ΓΥΣ 1970) αναγράφει διάφορα χειμαδιά στην όχθη της ίδιας λίμνης, αλλά όχι το ζητούμενο. Παραδόξως ο τοπικός ερευνητής Οικονόμου (1976:308) δεν το μνημονεύει, ενώ μάλλον το γνωρίζει.

Ψέλτσκο: εξαιρετικής ομορφιάς χωριό του Γράμμου, Β από το Επταχώρι, σήμερα (η) Κυψέλη. Ο Καρανάσιος (2003:62) το παραδίδει ως (το) Κυψέλι, ίσως εκ παραδρομής. Αναφέρεται ως Ψέλσκον (ΧΑΣ χ.χ., geneamac.dhs.org), Τέλτσικον (ΑΔΒΚ, Ηχώ 26.1.27/1) και Ψέλτκο (ΓΕΣ Νεστράμι 1927;). Οι κάτοικοι το εκφωνούν Ψέλτσκο. Βομβαρδίστηκε από τους Ιταλούς το 1940.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΑΡΧΕΙΑ

ΑΔΑΜΟΥ ΓΙΑΝΝΗΣ (1994), επιμ, «Η Κοζάνη μέσα από τα ανέκδοτα αρχεία του ελληνικού προξενείου Ελασσόνος 1882 –1912», Δυτικομακεδονικά Γράμματα, Κοζάνη: ΣΓΚΤΝΚ

ΑΔΑΤ/ΛΚ (Αρχείο Δήμου Αγίας Τριάδας/ Ληξιαρχείο Κορομηλιάς), ληξ. πράξη 3/1941 (φόνος Ν. Νταηλάκη)

ΑΔΑ/ΛΑ (Αρχείο Δήμου Αμυνταίου/ Ληξιαρχείο Αμυνταίου), ληξ. πράξη 15/1945 (φόνος Π. Κορίνα)

ΑΔΒΘ (Αρχείο Δημοτικής Βιβλιοθήκης Θεσσαλονίκης), Ελληνικός Βορράς (28.3.45) 1

ΑΔΒΚ (Αρχείο Δημοτικής Βιβλιοθήκης Κοζάνης), Φ. 64, Εκλογικός κατάλογος Καλλιανής, 10 Αυγούστου 1908

ΑΔΒΚ, ΗΧΩ ΤΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ, Δισεβδομαδιαία εφημερίς εν Κοζάνη, ιδιοκτ: Μιλτιάδης Τζώνης, 1916 -1928 Κοζάνη

ΑΔΒΚ, Λυτά έγγραφα: κατάστασις φονευθέντων νομού Καστορίας, Καστορία 1945, αρ.13

ΑΡΑΒΑΝΤΙΝΟΣ Π. (1856), Χρονογραφία της Ηπείρου των τε ομόρων ελληνικών και ιλλυρικών χωρών, Αθήναι: Βλαστός, τ. Α΄, (Δημοτική Βιβλιοθήκη Κοζάνης)

ΓΕΝΝΑΔΕΙΟΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ, ΑΦΔ (Αρχείο Φίλιππου Δραγούμη,), Φ.69/2, βορειοελλαδικά και μακεδονικά 1945 -46, Νέα Αλήθεια Θεσσαλονίκης (18.9.45), άρθρο του φαρμακοποιού Αριστοτέλη Λιάκου

ΓΑΚΑ (Γενικά Αρχεία Κράτους, Αθήνα), ΓΥΣ (1983), Γεωγραφικό λεξικό ελληνικών τοπωνυμίων, Αθήνα

ΓΑΚΦ (ΓΑΚ, Φλώρινα), Φ.15/2, Αυτοβιογραφία Γιώργου Δαβίδη

ΓΕΣ (1979) Γενικόν Επιτελείον Στρατού, Ο μακεδονικός αγών και τα εις Θράκην γεγονότα, Αθήνα: ΔΙΣ

ΓΕΣ (1997), Ο βορειοηπειρωτικός αγώνας, Αθήνα: ΔΙΣ (προσφορά Ιωάννη Κολιόπουλου)

ΓΙΩΤΑ ΜΑΡΙΑ (1996) Διοικητική οργάνωση της Ελλάδος (1913 -1921, μεταπτυχιακή εργασία στο τμήμα ιστορίας του ΑΠΘ, ανέκδοτη (τμηματική προσφορά από τη συγγράφισσα)

ΕΓΚΕΙΣΚΑ ΜΑΚΕΝΤΟΝΙΑ ΒΟ ΝΟΜΠ 1944 -1945 (1971), τ. 1, Σκόπια: Αρχίβ να Μακεντόνια

ΚΕΜΙΤ (Κέντρο Έρευνας Μακεδονικής Ιστορίας και Τεκμηρίωσης), Φ. Αλβανικό Ζήτημα, Πρωτόκολλον καταλήψεως εγκαταλελειμένου κτήματος, α.π. 8/8.3.18

ΚΕΜΙΤ, Φ. Εκτοπισμοί 1917 -1920, ΓΔΚΦ προς ΔΧ Κοζάνης, α.π.5986/14.8.19

ΚΕΜΙΤ, Φ. Ληστεία, Δ.Χ. Κοζάνης προς ΑΔΧΜ, α.π.135811/264, 13.5.30

ΠΕΛΑΓΙΔΗΣ ΣΤΑΘΗΣ (1994), Η αποκατάσταση των προσφύγων στη Δυτική Μακεδονία (1923 –1930), Θεσσαλονίκη: Κυριακίδης

PRO/ FO (Public Records Office/Foreign Office) 371/48269/R7953/26, War Cabinet Distribution from Salonica to Athens, cipher No 202/4.5.45

ΣΙΓΑΛΑΣ ΣΕΡΓΙΟΣ (1991), Ιερά Μονή Οσίου Νικάνορος και το κειμηλιοφυλάκιον αυτής, Γρεβενά (Δημοτική Βιβλιοθήκη Κοζάνης)

ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΣΥΣΤΑΣΕΩΣ και εξελίξεως των δήμων και κοινοτήτων, νομός Φλωρίνης, αρ. 46, (1961) Αθήναι: ΚΕΔΚΕ (ΓΑΚ Φλώρινας)

ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΣΥΣΤΑΣΕΩΣ και εξελίξεως των δήμων και κοινοτήτων, νομός Κοζάνης, αρ. 26, (1961) Αθήναι: ΚΕΔΚΕ

ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΣΥΣΤΑΣΕΩΣ και εξελίξεως των δήμων και κοινοτήτων, νομός Καστοριάς, αρ. 22, (1962) Αθήναι: ΚΕΔΚΕ (ΓΑΚ Κστοριάς)

ΒΙΒΛΙΑ ΚΑΙ ΑΡΘΡΑ

ΓΙΩΣΗΣ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣ (1998) Ο Βράχος και τα Όντρια, λαογραφικά, Αθήνα

ΔΗΜΟΠΟΥΛΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ (1994) Τα παρά τον Αλιάκμονα εκκλησιαστικά, Θεσσαλονίκη (προσφορά Στέφανου Γκριτζέλη)

ΖΑΚΥΘΗΝΟΣ Δ. (1929), «Κεφαλληνίας ιστορικά και τοπωνυμικά», Επετηρίς Βυζαντινών Σπουδών 6/183-202, Αθήναι (Σπουδαστήριο Βυζαντινής Ιστορίας ΑΠΘ)

GEORGAKAS D. (1941), «Beitrage zur Deutung als slavisch erklaerter Ortsnamen», Byzantinische Zeitschrift 41/351-81, Leipzig und Berlin: Teubner (Σπουδαστήριο Βυζαντινής Ιστορίας ΑΠΘ)

ΚΑΒΟΥΚΑΣ ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ (1999) «Το Μολισκό», Σερβιώτικα νέα 2/27

ΚΑΛΛΙΑΝΙΩΤΗΣ ΘΑΝΑΣΗΣ (2000), «Ζάμπουρντα κι Αιανή: η σχέση του μοναστηριού με το χωριό» Γραμμή (14.1.00) 7

ΚΑΛΛΙΑΝΙΩΤΗΣ ΘΑΝΑΣΗΣ (2000α), «Με τα πόδια για τη γνώση», Γραμμή (27.1.00)

ΚΑΛΛΙΑΝΙΩΤΗΣ ΘΑΝΑΣΗΣ (2002), Οι κρατούμενοι των ανταρτών στη Δυτική Μακεδονία 1941 -49, (ανακοίνωση στην 8^η πανελλήνια συνάντηση μεταπτυχιακών –υπ. διδακτόρων στη Φιλοσοφική Σχολή Ρεθύμνου την 24.7.02, ανέκδοτη)

ΚΑΛΛΙΑΝΙΩΤΗΣ ΘΑΝΑΣΗΣ (2003) «Ιστορία της Κερασιάς Κοζάνης 1760- 1900», http://www.kozani.org/apopseis/kallianiotis/kerasia-26-5-03.htm

ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ ΧΑΡΙΤΩΝ (2003), «Σλαβικά τοπωνύμια Δυτικής Μακεδονίας  κατά τον Max Basmer», Ελιμειακά 50/34-62 (προσφορά Ιωάννας Στεργιοπούλου)

ΚΟΛΙΟΠΟΥΛΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ (2003) Η «πέραν» Ελλάς και οι «άλλοι»  Έλληνες: το σύγχρονο ελληνικό έθνος και οι ετερόγλωσσοι σύνοικοι χριστιανοί (1800 -1912), Θεσσαλονίκη: Βάνιας (προσφορά του συγγραφέα)

ΚΟΥΦΗΣ ΠΑΥΛΟΣ (1994) Λαογραφικά, Άλωνα –Άρμενσκο Φλώρινας, Αθήνα

ΚΟΥΝΤΟΥΡΑΣ ΑΡΓΥΡΙΟΣ (2001) «Ονομασίες των χωριών και πόλεων του νομού Κοζάνης», Ελιμειακά 46/3-26 (προσφορά Βασίλη Καραγιάννη)

ΚΟΥΝΤΟΥΡΑΣ ΑΡΓΥΡΙΟΣ (2002) «Παλιές και νέες ονομασίες πόλεων και χωριών νομού Γρεβενών», Ελιμειακά 48/66-76 (προσφορά Βασίλη Καραγιάννη)

ΚΟΥΦΗΣ ΠΑΥΛΟΣ (1996) Λαογραφικά Φλώρινας –Καστοριάς, Αθήνα (προσφορά του συγγραφέα)

ΚΩΣΤΟΠΟΥΛΟΣ ΜΙΧΑΗΛ (1998) Γνωριμία με το Νεστόριο Καστοριάς (Ανθρωπογεωγραφική μελέτη), Καστοριά (προσφορά Λευκής Παπατζήμα)

ΚΩΣΤΟΠΟΥΛΟΣ ΤΑΣΟΣ (2002) Η απαγορευμένη γλώσσα: κρατική καταστολή των σλαβικών διαλέκτων στην ελληνική Μακεδονία, Αθήνα: Μαύρη Λίστα

ΛΙΘΟΞΟΟΥ ΔΗΜΗΤΡΗΣ (1988) Ελληνικός Αντιμακεδονικός Αγώνας, Α.΄, Από το Ίλιντεν στη Ζαγκορίτσανη 1903 –1905, Αθήνα: Μεγάλη Πορεία (προσφορά Μαρίας Χατζηιωάννου)

ΜΕΛΕΤΗ ΓΙΑ ΤΗ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ … ΣΤΗΝ ΚΟΙΛΑΔΑ ΤΟΥ ΜΕΣΙΑΝΟΥ ΝΕΡΟΥ …, Σιάτιστα: Δήμος Σιάτιστας -εκπόνηση: Ελληνική Εταιρία Προστασίας της Φύσης (Δημοτική Βιβλιοθήκη Σιάτιστας)

ΜΕΛΛΙΟΣ Α. ΛΑΖΑΡΟΣ (1976), Λαογραφικά Φλωρίνης: θρύλλοι –παραδόσεις –ιστορία Πρέσπας, Φλώρινα (Δημοτική Βιβλιοθήκη Κοζάνης)

ΜΠΕΛΟΣ ΖΗΣΗΣ (2003), «Οι ενορίες της επαρχίας Πρεσπών κι Αχριδών», Ημερολόγιον Κοζάνης 2004, 25- 32, Κοζάνη, ιδιοκτ: Μπέλος Αναστάσιος (Δημοτική Βιβλιοθήκη Κοζάνης)

ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ ΠΑΝΤΕΛΗΣ (1976), Το Λέχοβο στην ιστορική του πορεία, Θεσσαλονίκη

Π. (1992) «Σάθας Κωνσταντίνος», Πάπυρος –Λαρούς –Μπριτάννικα, τ. 53, Αθήνα: Πάπυρος (Δημοτική Βιβλιοθήκη Κοζάνης)

ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ (2002), Σελίδες ιστορίας των Γρεβενών, Γρεβενά: Ν.Α. και Αναπτυξιακή Γρεβενών ΑΕ, τ.Α΄(Δημοτική Βιβλιοθήκη Κοζάνης)

ΣΑΜΣΑΡΗΣ (1989), Ιστορική γεωγραφία της ρωμαϊκής επαρχίας Μακεδονίας, το τμήμα της σημερινής Δυτικής Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη: Εταιρία Μακεδονικών Σπουδών (παροδική προσφορά Κ. Μ.)

SATHAS K. (1883), Μνημεία Ελληνικής Ιστορίας, Documents inedits relatifs a l` Histoire de la Grece, Paris: v. 4 (Κεντρική Βιβλιοθήκη ΑΠΘ)

ΣΙΑΜΠΑΝΟΠΟΥΛΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ (1974), Αιανή, ιστορία –τοπογραφία –αρχαιολογία, Θεσσαλονίκη

ΣΚΥΒΑΛΟΣ ΧΡΙΣΤ. (1970) «Το …σφάξιμο του χοίρου», Αριστοτέλης 84/ 9-11 (Δημοτική Βιβλιοθήκη Κοζάνης)

STADTMÜLLER G. (1934), «Zur Geschichte der Familie Kamateros», Byzantinische Zeitschrift 34/352-8, Leipzig und Berlin: Teubner (Σπουδαστήριο Βυζαντινής Ιστορίας ΑΠΘ)

ΤΑ ΧΩΡΙΑ ΤΗΣ ΑΛΕΒΙΤΣΑΣ (1987), Έντυπη περιοδική εφημερίδα των χωριών και συλλόγων …, αρ.12, διευθ: Αχ. Παπαϊωάννου (προσφορά Αχιλλέα Παπαϊωάννου)

THE OXFORD DICTIONARY OF BYZANTIUM (1991), UK: Oxford University Press (Αθήναι (Σπουδαστήριο Βυζαντινής Ιστορίας ΑΠΘ)

VASMER MAX (1941), Die Slaven in Griechenland, Berlin: Akademie der Wissenschaften (Σπουδαστήριο Βυζαντινής Ιστορίας ΑΠΘ)

ΧΑΤΖΗΙΩΑΝΝΟΥ ΧΡΙΣΤΙΝΑ –ΜΑΡΙΑ (2000), Η ιστορική εξέλιξη των οικισμών του Αλιάκμονα κατά την Τουρκοκρατία: ο κώδικας αρ. 201 της Μονής Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Ζάβορδας, Αθήνα: ΚΝΕ/ΕΙΕ (προσφορά Βασίλη Καραγιάννη)

ΙΣΤΟΣΕΛΙΔΕΣ

WWW.CALLE.COM, Παγκόσμιο [ηλεκτρονικό] γεωγραφικό λεξικό, Falling Rain Genomics, Inc., USA

GENEAMAC.DHS.ORG , Genealogy Macedonia, by Lena Jankovski and Alex Bakratcheff

WWW.GREVENA.GR, Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Γρεβενών

WWW.GREVENANET.GR/DHMOS, Δήμος Γρεβενών, σελίδα φιλοξενούμενη στη Grevena Chamber Net, Γρεβενά

WWW.E-GREVENA.GR, σελίδα των Γρεβενών

WWW.HOMEPAGES.PATHFINDER.GR, σελίδα φιλοξενούμενη στην Phaistos Networks S.A, θυγατρική της DOL Digital S.A. Company, Aθήνα

WWW.KCL.AK.UK, Πανεπιστήμιο του Λονδίνου

WWW.RASTKO.ORG.YU, Ηλεκτρονική βιβλιοθήκη σερβικής κουλτούρας, Βελιγράδι

WWW.1UPINFO.COM, Ηλεκτρονική εγκυκλοπαίδεια της Κολούμπια, Columbia University Press, USA

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ

ΚΟΛΙΟΠΟΥΛΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ (2003α) καθηγητής νεότερης ιστορίας ΑΠΘ, συζήτηση στη Θεσσαλονίκη την 23.9.03

ΠΑΠΑΚΑΛΑΣ ΧΑΡΙΣΙΟΣ (1997) (Κρόκος 1909 -2000;), αγρότης, συγγενής οικογένειας Μανώλη, συνέντευξη στον Κρόκο την 1.8.97

ΤΖΕΝΑΣ ΝΙΚΟΣ (1999) (Κηπουργιό 1921 –Θεσσαλονίκη 2002), διμοιρίτης αποσπάσματος Βελουχιώτη, συνέντευξη στη Θεσσαλονίκη την 6.6.99

ΧΑΡΤΕΣ

ΓΥΣ (χ.χ.) Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού, Καλαμπάκα, κλίμαξ 1:100.000, λεπτομέρεια χάρτη (φωτοτυπημένη προσφορά Αθανασίου Πουλακάκη)

ΓΥΣ (χ.χ.) Φλώρινα, προσωρινή έκδοση, κλίμαξ 1:100.000, Αθήναι (Δημοτική Βιβλιοθήκη Κοζάνης)

ΓΥΣ (1926), Κοζάνη, προσωρινή έκδοση, επιτελικός χάρτης της Ελλάδος, κλίμαξ 1:100.000, Αθήναι (Δημοτική Βιβλιοθήκη Κοζάνης)

ΓΥΣ (1927), Γρεβενά, επιτελικός χάρτης της Ελλάδος, κλίμαξ 1:50.000, Αθήναι (Δημοτική Βιβλιοθήκη Κοζάνης)

ΓΥΣ (1927;), Νεστράμι, προσωρινή έκδοση, επιτελικός χάρτης της Ελλάδος, κλίμαξ 1:50.000, Αθήναι (Δημοτική Βιβλιοθήκη Κοζάνης)

ΓΥΣ (1927), Κορυτσά –Πρέσπα, κλίμαξ 1:100.000, Αθήναι (Δημοτική Βιβλιοθήκη Κοζάνης)

ΓΥΣ (1951), Επιχείρησις Πυρσός, κλίμαξ 1:75.000, χάρτης αρ. 4, συνημμένος στο ΓΕΣ (1993), Οι μάχες του Βίτσι και του Γράμμου, Αθήνα: ελεύθερη σκέψις (ανατύπωση από έκδοση του 1951)

ΓΥΣ (1970;), Κνίδη;, κλίμαξ 1:50.000, Αθήναι (λεπτομέρεια χάρτη, φωτοτυπημένη προσφορά Κ. Μ.)

ΔΕΗ (2002), Χάρτης αποκατάστασης οδικών δικτύων, επικοινωνιών, Αθήνα: Τυποτεχνική ΕΠΕ (καφενείο Παναγιάς Γρεβενών)

GIZIMAP (<2002), Republic of Macedonia, geographical and tourist map, 1:260.000, Hungary

INFOTE (2002), Χρυσός οδηγός και τηλεφωνικός κατάλογος Δυτικής Μακεδονίας, Ιούλιος 2002 –Ιούνιος 2003, Αθήνα

INFOTE (2003), Χρυσός οδηγός και τηλεφωνικός κατάλογος Δυτικής Μακεδονίας, Ιούλιος 2003 –Ιούνιος 2004, Αθήνα

ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΗΣ Δ. ΚAI YIOI (χ.χ.), Χάρτης του νομού Γρεβενών, γεωφυσικός και πολιτικός, Θεσσαλονίκη

ΚΑΡΑΜΗΤΡΟΥ –ΜΕΝΤΕΣΙΔΗ ΓΕΩΡΓΙΑ (1999), Βόιον –Νότια Ορεστίς: αρχαιολογική έρευνα και ιστορική τοπογραφία, Θεσσαλονίκη (συνημμένος χάρτης στο Β΄ τόμο με τίτλο Αρ. 1 χάρτης Άνω Μακεδονίας) (παροδική προσφορά Κ. Μ.)

ΜΟΝΑΣΤΗΡΙΟΝ (χ.χ.), κλίμαξ 1:200.000, Αθήναι: Κοντογόνης, χάρτης συνημμένος στο έργο του Ιωάννου Καραβίτη (1994), Ο μακεδονικός αγών, απομνημονεύματα, επιμ: Γ. Πετσίβας, τ. Α΄ (προσφορά Άνθιμου Τόρτοκα)

ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΟΣ ΧΑΡΤΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ (>1975), κλίμαξ 1:360.000, Αθήναι: Λουκόπουλος

ΠΡΕΣΠΑ, οδηγός και χάρτης 1:50.000 (2000) Αθήνα: Ανάβαση

ROUTE PLANNER EUROPE (1998), Windows version, SONYMAP, UK: AND Technology LTD

ΣΚΕΡΚΕΜΗΣ ΛΑΜΠΡΟΣ (>1951), «Η Δυτική Μακεδονία», κλίμαξ 1:250.000, Κοζάνη: Γκαβανάς (προσφορά Λάζαρου Οκουζίδη)

ΧΑΣ (χ.χ.) Χαρτογραφική Υπηρεσία Στρατού, Ιωάννινα, κλίμαξ 1:200.000, Αθήναι, χάρτης συνημμένος στο έργο του Ιωάννου Καραβίτη (1994), Ο μακεδονικός αγών, απομνημονεύματα, επιμ: Γ. Πετσίβας, τ. Α΄ (προσφορά Άνθιμου Τόρτοκα)

[Θανάσης Καλλιανιώτης, Ελιμειακά τ. 51 (Ιούνιος 2004) σσ. 12-34