Μεσοπόλεμος, Κατοχή κι Εμφύλιος στην περιοχή Κοζάνης
Ανακοίνωση που γράφτηκε από το Δρ. Θανάση Καλλιανιώτη 30.09.2012/10.45΄ στα πλαίσια του συνεδρίου με τίτλο «Κοζάνη, 600 χρόνια Ιστορίας». Κοβεντάρειο 27η -30ή Σεπτεμβρίου 2012. Οργάνωση: Δήμος Κοζάνης.
Εκφωνήθηκε από στήθους. Η συνοδευτική της οπτική παρουσίαση ευρίσκεται εδώ. Τα ύστερα πρακτικά της, σ. 467 -484, προς αποθησαύρισίν της υπάρχουν εδώ.
Χώρος, χρόνος, ορολογία και ιστορικά γεγονότα
Ο ανωτέρω τίτλος προτάθηκε κατά κάποιον τρόπο σε μένα κι έπειτα συνέπεσε με τα ερευνητικά μου ενδιαφέροντα. Από την οπτική του χρόνου ιδωμένος θα ήταν απίθανο να καλυφθεί στην πληρότητά του καθώς απλώνεται σε τέσσερις περίπου δεκαετίες, αν θεωρήσουμε ως αφετηρία το έτος 1912 μ.Χ., όταν υποχώρησαν πολεμώντας οι Τούρκοι στρατιώτες από την περιοχή και λήξη το 1950, όταν υποχώρησαν οι τελευταίοι εναπομείναντες αντάρτες διωγμένοι από στρατό και πολίτες.
Ενδιάμεσο ζήτημα εδώ, καίριας σημασίας για ιστορικούς και φιλίστορες από το ένα μέρος, λαβή ρωμαλέων αντιπαραθέσεων για τους επιζώντες ή για αρκετούς από τους απογόνους των από το άλλο, είναι η περιοδολόγηση του Εμφυλίου Πολέμου, του κατοχικού και του κυρίως για να ακριβολογούμε. Αρχίζει το 1946 και λήγει το 1949 όπως θεωρεί η Αριστερά ή ξεκινά το 1943, μεσούσης δηλαδή της ιταλογερμανικής κατοχής, και τελειώνει το 1950 όπως προτείνει η Δεξιά;
Με τις αναφερθείσες λέξεις «Αριστερά» και «Δεξιά» εμπλεκόμαστε σε ένα άλλο θέμα, στη δουλεία των όρων. Η ερμηνεία τους δεν είναι ποτέ σταθερή, ιδιαίτερα όσο απομακρυνόμαστε από την προς εξέτασιν εποχή, και το πραγματικό τους περιεχόμενο κρύβεται άριστα κάτω από ιδεολογικούς μανδύες. Η γενίκευση εξαφανίζει την ποικιλία της ατομικότητας!
Καθώς τα αναφερθέντα πρέπει να χωρέσουν σε 15 προφορικά λεπτά κι αργότερα σε πέντε ίσως σελίδες γραφής που θα αναλογούν σε κάθε σύνεδρο, απαραίτητη είναι η γενναιότατη σύμπτυξη ιστορικών γεγονότων. Φαντάζομαι πως εδώ δεν θα συμφωνήσουμε τι είναι και τι δεν είναι ιστορικό γεγονός. Προσωπικές συνισταμένες συμπλέκουν επίσης τα περικείμενα των ιστορικών γεγονότων όπως το διάλεγμα, η ένταξή τους στον ευρύτερο χωροχρόνο, η ανάλυση κι ερμηνεία των. Θα πείτε πως πρόκειται για απολύτως προσωπικές επιλογές και δεν θα έχετε άδικο, σε τελική όμως ανάλυση ευχαρίστως παραδεκτές όταν συμβαδίζουν με τη λογική, την ιστορική λογική.
Στις δυσκολίες προσδιορισμού γεγονότων, ορίων κι όρων προστίθεται κι ο χώρος. Από τον τίτλο διαφαίνεται πως στην ιστορική κονίστρα θα εισέλθει προς εξέτασιν τόσο η πόλη της Κοζάνης όσο και η ύπαιθρός της. Ποια είναι όμως τα σύνορα της τελευταίας; Αν δεχτούμε τα διοικητικά (πολιτικά ή θρησκευτικά), αυτά καθορίζονται χωρίς πολύ κόπο. Λιγότερο ευδιάκριτα είναι ίσως τα γεωμορφολογικά. Ποια όμως τα οικονομικά, γλωσσικά ή πολιτισμικά;
Στόχοι
Κάτω από τη βαριά σκιά όσων αναφέρθηκαν θα επισκεφτούμε το παρελθόν για να ανασύρουμε ό,τι θεωρούμε σημαντικό προς προβολήν και βεβαίως προκλητικό, με την (ιδεαλιστική) επιθυμία πως το προσδοκώμενο τέκνο θα είναι ο ελεύθερος, τεκμηριωμένος ή όχι δεν έχει τόση σημασία, διάλογος. Συζήτηση προς χάριν της Επιστήμης, αλλά και για την άμεση υποστήριξη του χειμαζόμενου λαού –επίσης για τον έμμεσο μελλοντικό προσανατολισμό του σε ορθές επιλογές.
Κουβέντα επάνω στην προσέγγιση αυθεντικών καταστάσεων του παρελθόντος και σύγκρισή τους με αντίστοιχες του παρόντος όπως οι περίοδοι κρίσης και οι συνεπαγόμενοι φανεροί ή υποφώσκοντες εμφύλιοι. Διάλογος για τις αξίες των ιδεών, του πατριωτισμού, του ηρωισμού.
Θέματα
Σε τρία πεδία του παρελθόντος θα εκταθεί η ανακοίνωση, εννοείται με παράλληλες νύξεις στο σήμερα:
Στο πρώτο θα ερευνηθούν ομοιότητες και διαφορές μεταξύ του Πρώτου και του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου με κύριο γνώμονα τις εμφύλιες επιπτώσεις τους στην περιοχή μας. Δυστυχώς δεν είναι διαθέσιμα προς μελέτην τα αρχεία του γαλλικού προξενείου της Κοζάνης ενώ τις προφορικές πηγές έχει προ καιρού πάρει μαζί της αναπόδραστα η βιολογική γήρανση.
Στο επόμενο θα γίνει αναφορά στον ιταλοελληνικό πόλεμο του 1940, πράξη που έκλεισε ένδοξα την αυλαία μίας αυστηρής περιόδου όπου διαφάνηκαν καθαρά πατριωτικά, διεθνιστικά, εθνικιστικά, κομουνιστικά ή εθνικοσοσιαλιστικά ρεύματα και τάσεις.
Το τελευταίο πεδίο ασχολείται με τις ταυτότητες στις κοινότητες της Κοζάνης και των περιχώρων –δεν περιλαμβάνονται οι ελληνόφωνοι εντόπιοι ούτε και οι πρόσφυγες της Μικρασιατικής Καταστροφής που έπειτα από αρχικές αψιμαχίες έδωσαν νέα πνοή στον τόπο.
Αναλυτικότερα:
Α΄ και Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος
1916, δεύτερο πια έτος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, γαλλικός στρατός, στην πραγματικότητα αφρικανικά αποικιακά στρατεύματα, εγκαθίσταται στην Κοζάνη. Παρουσία την είπαν μερικοί, Ξενοκρατία άλλοι όπως ο δικηγόρος και λογοτέχνης Κωνσταντίνος Τσιτσελίκης.
Με την ουδέτερη ζώνη να διατρέχει τον Τσιαρτσιαμπά η περιοχή τέμνεται στα δύο, οι θιασώτες του Ελευθερίου Βενιζέλου στο Βορρά, οι οπαδοί του βασιλιά Κωνσταντίνου στο Νότο με πολιτικά κριτήρια, οι τσαγκάρηδες πάνω, οι μεγαλέμποροι κάτω με οικονομικά αντίστοιχα. Απλούστερα: οι φτωχοί στο Βορρά, οι πλούσιοι στο Νότο. Οι τιμές αυξάνουν, τα τρόφιμα κρύβονται. Επιστράτευση, ένοπλη πολιτοφυλακή, συγκρούσεις, φυλακές χιλιάδων, εκτελέσεις διατρέχουν το τοπίο. Σκηνικό μικρού Εμφυλίου Πολέμου.
1944. Γερμανοί καταυλισμένοι από τριετίας στην Κοζάνη –οι Ιταλοί που ήλεγχαν τη Σιάτιστα και το Βόιο έχουν παραδοθεί. Τρεις ζώνες ισχύος, η αστική γερμανική, η πεδινή εθνικιστική και η ορεινή ανταρτική. Κομουνιστές των ορέων πολεμούν με Εθνικιστές των πεδιάδων και το αντίθετο. Οι τιμές αυξάνουν (χωρίς όπως σήμερα να μειώνονται και οι μισθοί). Συγκρούσεις και μάχες μεταξύ Ελλήνων, τέλεια διάρρηξη του κοινωνικού ιστού. Φυλακές ένθεν κακείθεν. Εκτελέσεις αντιφρονούντων. Εμφύλιος, για την ακρίβεια «κατοχικός Εμφύλιος Πόλεμος».
1948. Ελληνικός Στρατός φυλάει από τα προηγούμενα δύο έτη τις πόλεις. Η περιοχή είναι χωρισμένη σε δύο τώρα ζώνες, την κυβερνητική και την αντίστοιχη των ανταρτών. Έλληνες Ορεινοί Διεθνιστές, αν συνυπολογιστούν έκδηλες πολιτικές αποφάσεις του επομένου έτους, μάχονται εναντίον πεδινών Ελλήνων Πατριωτών. Αιματηρότατες μάχες, φυλακές, εξορίες, καταφυγή πληθυσμού στις πόλεις, εκτελέσεις. Ο κυρίως Εμφύλιος Πόλεμος.
Το έπος της Αλβανίας
1940 ή Αλβανικό Έπος. Οι Ιταλοί εισβάλλουν στην Ελλάδα από τα σύνορα της Αλβανίας, αλλά όχι μόνο αποκρούονται, αλλά υποχωρούν ηττημένοι. Μάχες δόξας για την ελληνική λόγχη, η οποία είχε προετοιμαστεί κατάλληλα από το 1936 και μετά, όταν την κυβέρνηση της χώρας ανέλαβε ο απόστρατος αξιωματικός Ιωάννης Μεταξάς. Από το άλλο μέρος συλλήψεις και κρατήσεις εκατοντάδων κομουνιστών, προσφυγικής στην πλειονότητα καταγωγής, μερικές φυλακές κι ολιγότερες εξορίες.
Αναζήτηση ταυτότητας
Αναζήτηση εθνικής ταυτότητας στους κόλπους μονόγλωσσων (γυναικών) ή δίγλωσσων (ανδρών) πληθυσμών: ελληνόφωνων μουσουλμάνων (Βαλαάδων) στο Βόιο, Σλαβόφωνων ή Σλαβομακεδόνων στην Εορδαία, Βλάχων σε συνοικίες πόλεων και χωριών, και διάσπαρτων Τσιγγάνων.
Η πρώτη κρίση των ταυτοτήτων στην εξεταζόμενη εποχή εστιάζεται στη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, η επόμενη στην Κατοχή και τον κυρίως Εμφύλιο Πόλεμο. Οι Βαλαάδες αποχωρούν τη δεκαετία του 1910 «εθελοντικά» στην Τουρκία, ενώ ελάχιστοι από τους Σλαβόφωνους μεταναστεύουν την ίδια περίοδο όπως και το 1944-49 στη Γιουγκοσλαβία. Οι Βλάχοι και οι Τσιγγάνοι έφεραν παλαιόθεν την ελληνική ταυτότητα, προϊόν δικής τους αποκλειστικά επιλογής.
