Εισήγησή μου στο Πνευματικό Κέντρο Πτολεμαΐδας την 5η Δεκεμβρίου 2012, ώρα 09:25΄έως 09:46΄, σε ημερίδα οργανωμένη από την κυρία Ελένη Μπαμπίλα, Σχολική Συμβούλισσα 3ης Περιφέρειας ΠΕ Κοζάνης με τίτλο Ιστορία ΣΤ΄ Δημοτικού: θεωρητική ένδυση, δομή περιεχομένων, πρόταση διδασκαλίας (βλ. βεβαίωση).
Στα νεόδμητα Γραφεία του Συλλόγου Εκπαιδευτικών ΠΕ Κοζάνης (Παπαγιάννη 3) έλαβε χώραν σήμερα 22η Νοεμβρίου 2012/12:00΄ -14:00΄ επιμορφωτικό δίωρο υπό την οργάνωσιν της Σχολικής Συμβούλου της 1ης περιφέρειας ΠΕ Κοζάνης κας Ευγενίας Νιάκα με ακροατές μάχιμους δασκάλους της ΣΤ΄ τάξης.
Καλεσμένος ομιλητής ο γράφων, ο οποίος ομίλησε με τίτλο “Ιστορία ΣΤ: από τη θεωρία στην πράξη”. Ακολούθησε η κυρία Ευγενία με θέμα τη “Νοηματική προσπέλαση ιστορικών κειμένων”.
Τη συνοδεία οπτικής παρουσίασης -με υποπέτασμα παλαιότερη αντίστοιχη– ανέπτυξα τριμερώς το ζήτημα: πρώτα μία γενική θεωρητική προσέγγιση, έπειτα λόγος περί της δομής του βιβλίου και στο τέλος παράθεση σχεδίου προσεχούς διδασκαλίας εκ μέρους μου του κεφαλαίου Β9 στη ΣΤ΄ τάξη.
Ενδιαμέσως όπως και στο τέλος της δεύτερης ανακοίνωσης η εκδήλωση διανθίστηκε με ενδιαφέροντα διάλογο.
Οι πρώτοι αντάρτες στα Βέντζια: 1942 -1943
Κείμενο του γράφοντος που δημοσιεύτηκε στις σ. 260-275 του τόμου Γρεβενά: Ιστορία –Τέχνη -Πολιτισμός, ο οποίος εκδόθηκε από τον Παρατηρητή στη Θεσσαλονίκη το 2004
Μερικά από τα σχήματα που προσπάθησαν να εξηγήσουν την (ισχυρή) παρουσία των ανταρτών στη ΝΔ Μακεδονία[1] στη δεκαετία του ΄40, θεωρώντας την παράλληλα καθολικά αποδεκτή, είναι: η τοπική προπολεμική παρουσία της Αριστεράς, το κενό εξουσίας, το αίσθημα εγκατάλειψης και η επιτυχής αντιμετώπιση της ζωοκλοπής από τους κατοίκους πριν (και μετά) από την εμφάνιση των ανταρτών του ΕΛΑΣ. Το πρώτο διαμορφώθηκε χωρίς επιτόπια έρευνα, ενώ τα υπόλοιπα φαίνεται ότι μεταφέρθηκαν προς επαλήθευση στο πεδίο –αμφότερα αγνόησαν τοπικές αρχειακές πηγές και δεν συνέλεξαν προφορικές μαρτυρίες από όλες τις πλευρές του δράματος.[2] Τα σχήματα αυτά είναι ανάρμοστα για μία τουλάχιστον περιοχή της επαρχίας Γρεβενών, τα Βέντζια, διότι εκεί με τη δημιουργία νέων ή την επιτάχυνση παλαιών αντιθέσεων προσπάθησαν οι πρώτοι αντάρτες να διαρρήξουν τον, αδιάφορο έως εχθρικό γι αυτούς, κρατικό και κοινωνικό ιστό και να μετατρέψουν την περιοχή σε βάση εξόρμησής των προς τα γερμανοκρατούμενα πεδινά της Κοζάνης.[3]
Δεύτερη την 4η Νοεμβρίου 2012 ημέρα συνεδρίας στο κατάμεστο Λαογραφικό Μουσείο Κοζάνης, οργανωμένη από το Λαϊκό Πανεπιστήμιο. Ώρα δύο μεσημέρι η ανακοίνωσή μου με την επικουρία οπτικής παρουσίασης.
Εξηγήθηκε αρχικά η επιλογή της εβδομαδιαίας Δυτικής Μακεδονίας (στο εξής ΔΜ): αναγνωστική κυρίως οικονομία, διότι το σύγχρονό της Θάρρος κυκλοφορούσε καθημερινά. Αφού αντιπολιτευόμενες εφημερίδες δεν εκδίδονταν πια στην πόλη της Κοζάνης, αναγκαστική σπουδή της μονοφωνίας.
Οι λόγοι ενασχόλησης με το θέμα: παιδικές μνήμες και παροντικές ωθήσεις όπως το άνοιγμα νέων διαδρομών στην Ιστορία με την επίσκεψη ενός ανεπεξέργαστου και σκοτεινού εν πολλοίς τοπικού πεδίου.
Τη δομή της ΔΜ παρουσίασε σχετικά πρόσφατα η Κατερίνα Μάτσου σημειώνοντας τον αρχικό της συνεργάτη Κωνσταντίνο Σακελλαρίου, συντάκτη μαχητικής εθνικιστικής εφημερίδας στο μεσοδιάστημα Κατοχικού και κυρίως Εμφυλίου Πολέμου και δασκάλου πιθανώς του επί πέντε δεκαετίες διευθυντή της ΔΜ Ιωάννη Ζηκόπουλου (στο εξής ΙΖ), εφέδρου ανθυπολοχαγού με σπουδές Νομικής.
Κουβέντα με τίτλο “Ιστορία στην πράξη” χτες 30.12.2012/12:00΄ στο 17ο ΔΣ Κοζάνης του βιβλίου Ιστορίας της ΣΤ΄ με την αρωγή ψηφιακής οπτικής παρουσίασης.
Η εισαγωγή περιείχε ευχαριστήρια στην ΣΣ ΠΕ Κοζάνης Αναστασία Κωστελίδου, η οποία διοργάνωσε τη συνάντηση, κι επίσης στο απαιτητικότατο ακροατήριο (μάχιμοι όπως κι εγώ δάσκαλοι της ΣΤ΄ έμπροσθεν των οποίων δηλώθηκε ο επιδιωκόμενος στόχος: ο προβληματισμός παρά η διαφώτιση).
Με την πληροφορία της εφημερίδας Το Βήμα 01.06.2008 πως “δεν υπάρχει κανένας εκπαιδευτικός της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης” στην ομάδα των συγγραφέων του ενεστώτος βιβλίο Ιστορίας της ΣΤ΄ έγινε θεωρητικός και πρακτικός λόγος για:
α) τα προτερήματα του ιστορικού (γενική παιδεία, προβληματική, ευρετική, ανεύρεση πηγών, κατανόηση, ερμηνεία και σύνθεσή τους).
β) τη διάκριση “Νέας” και “Παραδοσιακής” Ιστορίας, απλούστερα το δίπολο διεθνιστών -πατριωτών.
γ) οι συνέχειες κι ασυνέχειες στην Ιστορία.
Χτες 27η Οκτωβρίου 2012, ώρα 18:00 στην αίθουσα 111 του ΤΕΙ Κοζάνης ομίλησα στα πλαίσια του Λαϊκού Πανεπιστημίου Κοζάνης για το ενεστός εγχειρίδιο Ιστορίας της Γ΄ Λυκείου Ιστορία του νεότερου και του σύγχρονου κόσμου (από το 1815 έως σήμερα).
Η ιστορία φορές επαναλαμβάνεται: το υπό παρουσίασιν πόνημα εκδόθηκε το 2007 εις αντικατάστασιν έτερου αντίστοιχου με τίτλο Ιστορία του Νεότερου και Σύγχρονου Κόσμου, που είχε τυπωθεί το 2002, αλλά σχεδόν αμέσως αποσυρθεί από τον τότε σοσιαλιστή υπουργό Παιδείας.
Προς χάριν της επικαιρότητας (αυριανή επέτειος 28ης Οκτωβρίου 1940) η συγκριτική ανάλυση του παλαιού και του νέου βιβλίου περιορίστηκε στα κεφάλαια «Εισβάλλει ο Μουσσολίνι», σ. 201 του αποσυρθέντος, και «Η συμμετοχή της Ελλάδας στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο…», σ. 118-121 του ενεστώτος.
Σχολιάστηκαν φράσεις του παλαιού βιβλίου όπως η «κακή οργάνωση του στρατού» το 1940 και η άποψη πως «οι Βρετανοί τράπηκαν σε φυγή» το 1941, τις οποίες εύκολα αμφισβητεί κανείς: όσον αφορά στο δεύτερο στην περιοχή μας οι Γερμανοί είχαν αρκετά θύματα κατά το πέρασμα του Αλιάκμονα τον Απρίλιο του 1941 (αρχικά θάφτηκαν σε κοιμητήριο στα στενά του Σαρανταπόρου) από πυρά Βρετανών, Νεοζηλανδών κι Αυστραλών στρατιωτών οπότε η φράση «τράπηκαν σε φυγή» θεωρείται εκτός άλλων και αμάρτυρη.
Συμπληρωματικώς προσφέρθηκε η οπτική της «Νέας Ιστορίας» και η σχέση της Επιστήμης της Κλειούς με τη Διδακτική και την Παιδαγωγική.
Στο δεύτερο μέρος της διάλεξης έγινε λόγος για τους τέσσερις πεπειραμένους συγγραφείς, διδάκτορες Ιστορίας, του τρέχοντος μαθητικού βιβλίου (στο προηγούμενο η ομάδα ήταν δωδεκαμελής). Ακόμη για το κεφάλαιο του Αλβανικού Έπους όπου παρατηρήθηκαν συνοδευτικές πηγές κι αποσπάσματα του κειμένου όπως το ποιος είπε το ΟΧΙ στους Ιταλούς (ειπώθηκε από τον Έλληνα πρωθυπουργό χωρίς να ρωτηθεί κανείς όπως και σήμερα δεν μας ρωτά κανείς για τους επιπολάζοντες φόρους και τις μισθοτομές). Δεν χρειάζονταν άλλωστε, αφού ο Ελληνικός Στρατός είχε από το 1936 ετοιμαστεί για τον πόλεμο κι από τις αρχές του Οκτωβρίου 1940 βρισκόταν πανέτοιμος σε θέσεις μάχης.
Ακόμη η διάλεξη εστίασε στο βάρος όρων και λέξεων, π.χ. «εδάφη κατοικημένα και από αλύτρωτο ελληνικό πληθυσμό» ή η «επικουρία βρετανικού αγήματος» [στην πραγματικότητα συνυπήρχαν όπως ήδη ειπώθηκε με Αυστραλούς και Νεοζηλανδούς].
Τέλος κουβεντιάστηκε ο ευφυής χαρακτηρισμός ««λαϊκός» πόλεμος» που προσέδωσε ο συγγραφέας ιστορικός Κωνσταντίνος Σβολόπουλος στον τρόπο με τον οποίο οι Κρήτες πολίτες πολέμησαν τους Γερμανούς το Μάιο του 1941.
Στο τρίτο μέρος προτάθηκε μία αλλαγή ημερομηνίας: κατ΄ εμέ η αντεπίθεση του Ελληνικού Στρατού δεν έλαβε χώραν την 14η Νοεμβρίου 1940, αλλά την 1η Νοεμβρίου 1940 όταν το 28ο σύνταγμα ΠΖ της Φλώρινας άρχισε να προελαύνει σταθερά στο αλβανικό έδαφος εναντίον των Ιταλών συλλαμβάνοντας δια της λόγχης 2 αξιωματικούς και 79 οπλίτες Ιταλούς.[1]
Ως έναυσμα της συζήτησης που ακολούθησε επιδείχτηκε στη συνοδευτική παρουσίαση η πρόσφατη δήλωση βουλευτίνας του τοπικού Σύριζα, σύμφωνα με την οποία η 28η Οκτωβρίου 1940 συνδέεται με την Αντίσταση του 1941 -44 και τη Βαρβαρότητα του 2012.
Φωτογραφία: δεξιά ο πολεμιστής του 1940 -41 υπολοχαγός Λεωνίδας Ιωαννίδης από το Βατόλακκο (Έρπαα 1917; – Κιλκίς 1944)
Ομιλία Δρ. Θανάση Καλλιανιώτη, Σχολικού Συμβούλου ΠΕ Γρεβενών, στο Μητροπολιτικό Ναό της πόλης των Γρεβενών την 28η Οκτωβρίου 2010
Σεβασμιότατε, αιδεσιμότατοι, επίσημοι προσκεκλημένοι, κύριοι και κυρίες, μαθητές, αγαπητό Σώμα της Εκκλησίας,
«ο πόλεμος είναι ο πατέρας όλων» έγραψε αρχαίος φιλόσοφος εστιάζοντας στις αντιθέσεις που ενοικούν στον άνθρωπο. Αν η ρήση συναρτηθεί με τη σημερινή ημέρα, κατά την οποία εορτάζεται και η Αγία Σκέπη της Θεοτόκου, όντως αξίζει μία λιτή ανάλυση δύο εκ των όψεων του πολέμου, την εξωτερική και την εσωτερική.
Τον εξωτερικό πόλεμο μπορεί κανείς να μελετήσει μέσα από ημερολόγια ελληνικών Στρατιωτικών Μονάδων που πολέμησαν στην Αλβανία το 1940 -41, αρχειακό δηλαδή υλικό στην αξία του οποίου υποκλίνονται άπαντες– ο παρών Σεβασμιότατος τη γνωρίζει απταίστως τιμώμενος μάλιστα πρόσφατα από την Ακαδημία Αθηνών για τη χρόνια αρχειακή του έρευνα.
Ο εσωτερικός πόλεμος, ο οποίος συνάπτεται άμεσα με τον εξωτερικό, εγγίζεται μέσα από γραπτές ή προφορικές ανακοινώσεις ορθόδοξων θεολόγων, λεπτομέρεια μάλλον μηδαμινή μπροστά στην αναφερθείσα εορτή της Αγίας Σκέπης της Θεοτόκου, η οποία εικονίζεται σε αφίσες της εποχής να σκεπάζει τον Έλληνα στρατιώτη.
ιστορικό περίγραμμα
Περιττεύουν μάλλον λεπτομερείς αναφορές στο πόλεμο του 1940, καθώς τα γεγονότα είναι γνωστά σε όλους. Η Ιταλία επιτέθηκε στην Ελλάδα την 28ηΟκτωβρίου 1940 από τη μεθόριο της Ηπείρου κι ένα τμήμα Αλπινιστών της έφθασε ταχύτατα ως τη Σαμαρίνα. Παράλληλα στα σύνορα της Καστοριάς –Φλώρινας οι Ιταλοί κράτησαν ενεργητική άμυνα.
Ο Ελληνικός Στρατός αμύνθηκε σθεναρότατα στην Ήπειρο (στο Καλπάκι, σήμερα Ελαία, και στον ποταμό Καλαμά), ενώ στο μέτωπο της Δυτικής Μακεδονίας όπου πολεμούσαν και οι στρατιώτες των Γρεβενών επιτέθηκε ωθώντας τους επιδρομείς συνεχώς προς τα πίσω και λαμβάνοντας από νωρίς τους πρώτους αιχμαλώτους. Όταν εξουδετερώθηκαν οι Αλπινιστές στις νότιες πλαγιές του Σμόλικα, οι Ιταλοί άρχισαν να υποχωρούν ραγδαία. Η επίθεση μεταμορφώθηκε σε άμυνα.
εξωτερικοί παράγοντες
Η επιτυχία των Ελλήνων όχι μόνον στα Γρεβενά αλλά και σε ολόκληρη τη χώρα ήταν αποτέλεσμα δύο κυρίως παραγόντων: α) της ορθής προπαρασκευής, στην οποία περιλαμβάνονταν και τα επιτελικά σχέδια απόκρουσης του αντιπάλου και β) της ψυχικής δύναμης που χρειαζόταν οι στρατιώτες κατά τις στιγμές της επίθεσης.
Στη στρατιωτική ρώμη της χώρας συνέβαλε ο λόγος του αποστράτου αξιωματικού Ιωάννη Μεταξά, άνδρα με σπάνιες στρατιωτικές αρετές ήδη από τους Βαλκανικούς Πολέμους όπου λοχαγός μόνον του Μηχανικού αποτελούσε το βασικό εγκέφαλο του Επιτελείου. Διπλασιάζοντας τις στρατιωτικές δαπάνες, ισχυροποιώντας το Πυροβολικό και τις Μεταφορές, αναδιοργανώνοντας την Επιμελητεία, χρονομετρώντας τις επιστρατεύσεις, κατασκευάζοντας άρτια σχέδια μάχης και δίνοντας βάρος σε σημαντικές λεπτομέρειες όπως η ένδυση και υπόδηση ο Ελληνικός Στρατός ήταν πανέτοιμος προς απόκρουσιν κάθε εισβολέα.
εσωτερική μεταβλητή
Αλλά αυτό ήταν το εξωτερικό μέρος του πράγματος. Ως προς το αντίστοιχο ενδότερον λαός ανέκαθεν θρησκευόμενος οι Έλληνες επικαλέστηκαν κατά τη στιγμή της σύγκρουσης τα θεία: «Ο Θεός ας βοηθήσει τον τίμιον υπέρ Πατρίδος αγώνα μας» αναφέρεται την 28η Οκτωβρίου στην ημερήσια διαταγή της 8ης μεραρχίας του Ελληνικού Στρατού, η οποία σήκωσε στο Καλπάκι το κύριο άχθος της ιταλικής επίθεσης, επίκληση που συναντάται όπως αναφέρθηκε και σε λαϊκές αφίσες της εποχής.Για να φωτιστεί περισσότερο η απολύτως αναγκαία εσωτερική δύναμη σας μεταφράζω από την καθαρεύουσα τμήμα από ημερολόγιο Ελληνικής Μονάδας που πολεμούσε στο μέτωπο της Κορυτσάς:
χαρακτηριστικό της περιφρόνησης προς το θάνατο των στρατιωτών του Τάγματος τούτου είναι ότι, παρόλο που βρίσκονταν μπροστά σε οργανωμένες φωλιές πολυβόλων γεμάτες πυρομαχικά, επιτιθόταν με τη λόγχη και διαπερνούσαν με αυτή όσους αμύνονταν μέσα εκεί.
Πού ευρίσκεται η πηγή αυτής της τόλμης; Στην ορθόδοξη θεολογία σίγουρα, καθώς στο γεγονός του στιγμιαίου θανάτου αντιπαραβάλλεται η «αιωνιότητα της δίψας του ανθρώπου για ζωή χωρίς τέλος». Καθόλου δεν πρόκειται για θεωρητικό λογισμό όπως αποδεικνύει το εξέχον παράδειγμα του αρχιμανδρίτη Ιωακείμ Λιούλια από τον Κρόκο Κοζάνης, στρατιωτικού ιερέα το 1940 -41 του 53ου Συντάγματος (Βοΐου -Γρεβενών) και ιεροκήρυκα της Ιεράς Μητροπόλεως Γρεβενών. Δηλώνοντας ο Λιούλιας ήδη από το 1937 πως «έχοµεν ανάγκην πολλών μαρτύρων και ηρώων» εκτελέστηκε από τους Γερμανούς το 1943 στη Θεσσαλονίκη λόγω της συμμετοχής του σε βρετανικό κατασκοπευτικό δίκτυο με έδρα την πόλη της Κοζάνης. Ήταν απλό: στην πορεία του προς την τελείωσιν θυσίασε τον άνθρωπο που τον ενέδυε.
επιλεγόμενα
Όντως κανείς δεν περίμενε πως η Ελλάδα έπειτα από τη Μικρασιατική Καταστροφή θα είχε την παραμικρή ελπίδα επιτυχίας εναντίον ενός επιδρομέως ευρωπαϊκού στρατού. Εξέπληξε όμως τους πάντες και δύο από τους λόγους, ο εξωτερικός και ο εσωτερικός, έχουν ήδη αναφερθεί.
Τελειώνοντας, παρόλο που το έπος του 1940 ανήκει χρονολογικά στο παρελθόν, το νόημά του εκτείνεται ως σήμερα, εποχή της παγκοσμιοποίησης με την οποία καλούμαστε να συγχρονιστούμε. Δεν την αρνούμαστε, εξ άλλου από αιώνες την επιδιώκουμε, ως οικουμενικότητα βέβαια του ανθρώπου, και χωρίς να λησμονούμε βασικά στοιχεία της ταυτότητάς μας, χάρη στα οποία ο Ελληνικός Στρατός βγήκε νικητής στον πόλεμο του 1940.
Ευχαριστώ πολύ!
ΠΗΓΕΣ
Γενικό Επιτελείο Εθνικής Άμυνας, Ιστορικό Αφιέρωμα για το Έπος του 1940,http://www.geetha.mil.gr/index.asp?a_id=2829
Γοντικάκης Βασίλειος, Τι συμβολίζουν τα πορτρέτα του Φαγιούμ: πώς από την αρχαιοελληνική ανθρώπινη ευαισθησία και τέχνη φθάνουμε στη θεανθρωπία και στη λειτουργική εικόνα της Εκκλησίας,http://users.uoa.gr/~nektar/orthodoxy/tributes/basileios_gontikakhs/ti_symbolizoyn_ta_portreta_toy_fagioym.htm
Δορδανάς Στράτος, Καλλιανιώτης Θανάσης, Μιχαηλίδης Ιάκωβος (επιμ.), Η Φλώρινα στο Έπος του Σαράντα: Ιστορία των Σιδηρών Συνταγμάτων της, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2008
Καλλιανιώτης Θανάσης, «Η Ελλάδα κατά την περίοδο 1940 -1941», Εμείς οι Έλληνες, πολεμική Ιστορία της Σύγχρονης Ελλάδας, Από την Μικρασιατική Καταστροφή στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και την Κατοχή, τ. Β΄, Σκάι, Αθήνα 2008, 54-88
Καλλιανιώτης Θανάσης, Οι πρόσφυγες στη Δυτική Μακεδονία (1941 -1946), Θεσσαλονίκη, 2007 (ανέκδοτη διδακτορική διατριβή στο Τμήμα Ιστορίας ΑΠΘ)
Μπουρλάς Φειδίας, Φωτογραφίες, τύπος, εικόνες από το Έπος του 1940, http://pheidias.antibaro.gr/1940/photos.htm#documents2
Πολιτιστικός Σύλλογος Κρόκου Κοζάνης, Ιωακείμ Λιούλιας, http://www.ioakeimlioulias.gr/el/ioakeim_lioulias.php
 |
| Δεξιά ο υπολοχαγός Λεωνίδας Ιωαννίδης από το Βατόλακκο, πολεμιστής του 1940 |
ιστορικό περίγραμμα
εσωτερική μεταβλητή
Στα πλαίσια του Λαϊκού Πανεπιστημίου εισήγηση χτες 20.10.2012/18:00΄ στην αίθουσα 111 των ΤΕΙ με τίτλο ¨Η τοπική Ιστορία στο Γυμνάσιο”. Φοιτητές λιγότεροι από την προηγούμενη φορά, υφίστανται γάμοι τα Σάββατα ήταν η πιο αρεστή εξήγηση.
Τη συνοδεία οπτικής παρουσίασης αναφέρθηκα στις επίσημες πηγές, ήτοι στο ομότιτλο βιβλίο που κυκλοφορεί στα Γυμνάσια και στο αντίστοιχο πιλοτικό που ευρίσκεται σε ψηφιακή μόνο μορφή. Και φυσικά σε διάφορες ανεπίσημες γραπτές και προφορικές άλλες.
Η ανάλυση προχώρησε στα περιεχόμενα του βιβλίου της τοπικής Ιστορίας της Γ΄ Γυμνασίου, κυρίως στην αντίθεση Νέας και Παραδοσιακής Ιστορίας, διαφορά ανύπαρκτη όσον αφορά σε εργαλεία, καθώς ορισμένα για τα οποία επαίρεται η πρώτη (π.χ. η προφορική συλλογή πληροφοριών) έχει χρησιμοποιήσει κατά κόρον στο παρελθόν, αδιατυμπάνιστα όμως, η δεύτερη.
Σχολιάστηκαν έπειτα όροι του συρμού όπως περιβάλλον, διαπολιτισμικότητα, διαφορετικότητα, ετερότητα, κλπ., αντανακλάσεις που πάντα υπήρχαν στις παλαιές κοινωνίες και ποτέ δεν θα σταματήσουν να προστίθενται στις νέες προφανώς κάτω από άλλες λέξεις όπως μνημόνιο – αντιμνημόνιο, πλούσιοι – φτωχοί, κρατικοδίαιτοι – ιδιωτικοί, διανόηση – παρανόηση κλπ.
Επισημάνθηκε μετά η ρωμαλεότητα της Τοπικής Ιστορίας έναντι της Γενικής, το συγκεκριμένο μπροστά στο αφηρημένο. η προσωπικότητα απέναντι στη μάζα, κι έγινε λόγος για το ιστορικό αντικείμενο, αν δηλαδή εστιάζεται αυτό στην ευρύτητα του πεδίου ή στο ίδιο το πρόβλημα.
Ιδιαίτερη μνεία για τους ερασιτέχνες ιστορικούς της υπαίθρου, τους όντως αδιδάκτορες και (τεχνικά) ανεπιστήμονες, φορές ωστόσο καλύτερους από επαγγελματίες ιστορικούς. Άριστοι γνώστες του χώρου, του χρόνου, των γεγονότων και της ζωής οι τοπικοί γραφείς, αποδεικνύονται πολυτιμότατες ιστορικές πηγές όταν ρωτήσεις κατάλληλα κι απροκατάληπτα τα κείμενά τους!
Σχετικώς θίχτηκε η “κίβδηλη” ιστορική συνείδηση, στην οποία κινδυνεύουν άνετα να περιπέσουν τοπικοί ιστοριοδίφες και (παραδοσιακοί) ιστορικοί, γιατί όχι και επαγγελματίες γενικοί, της νέας Ιστορίας, θεράποντες.
Εν κατακλείδι προσφέρθηκαν από το γράφοντα δύο τρέχοντα (αφού ζητείται η βιωματικότητα) θέματα προς επεξεργαστικήν δοκιμήν:
πρώτο: “Οι ιδιαιτεράδες στην Κοζάνη του 2012: έλλειμμα Παιδείας ή ανάγκη επιβίωσης;”. Θεωρήθηκε από το ακροατήριο απίθανο να δουλευτεί στην Γ΄ Γυμνασίου. Το αναπάντητο ερώτημα: θα οδηγήσει σε μίση και πάθη ή θα διαλύσει στερεότυπα;
δεύτερο: “Ο Εθνικισμός στην Κοζάνη του 2012” απευθύνθηκε στους φοιτητές του ΛΠΚ κι άρχισε μία εξαιρετικά ενδιαφέρουσα μεταξύ τους συζήτηση όπου διαφάνηκαν ανάμεσα στα άλλα και στερεότυπα του διαφορετικού καθημερινού άλλου.
Η βραδιά έκλεισε με καφέ, γλυκά και περαιτέρω συζήτηση στην “Αναστασία”.
Ομιλία μου χτες 19.10.2012 στο Πνευματικό Κέντρο Βελβεντού τη συνοδεία οπτικής παρουσίασης με τίτλο “Η απελευθέρωση του 1912 στο Βελβεντό”. Ώρα 8 βράδυ, προσκαλεσμένος από το ΜΟΒ της κωμόπολης
Άνοιξε το θέμα ο Δημήτρης Βαρσαμόπουλος, αντιπρόεδρος της Κοινωνίας των Πολιτών του Βελβεντού. Ακολούθησε εισαγωγή της Μαρίας Κουτσοφτίκη αναφορικά με το χρονολογικό πλαίσιο και προβλήθηκε μικρού μήκους ταινία της Βουλής των Ελλήνων σχετική με το Μακεδονικό Αγώνα.
Ήρθε μετά η σειρά μου: μιλώντας χωριάτικα επισκέφτηκα αρχικά το παρελθόν του Βελβεντού ετυμολογώντας το από το ύφασμα βελβετίνα κι ακούμπησα τις ταυτότητες των κατοίκων στο Μεσαίωνα όσο και την πάλη των τάξεων από το 17ο αιώνα ως τον 21ο. Στο κύριο μέρος διόρθωσα χρονολογίες του 1912 και κατέγραψα το πέρασμα του Ελληνικού Στρατού μέσα από το Βελβεντό.
Την αυλαία έκλεισαν μαθητές Λυκείου με θεατρικό έργο για το θάνατο του Παύλου Μελά -ήταν συγκινητικό.
Τελειώνοντας οι υπεύθυνοι του ΜΟΒ με πρόσφεραν δωρεάν ορισμένα βιβλία εκδόσεων του ΜΟΒ και σοκολάτα στο καφέ Αίνιγμα της πλατείας όπου καθίσαμε ως αργά συζητώντας ενδιαφέροντες πτυχές της τοπικής ιστορίας.
Για την εκδήλωση από την πένα του δασκάλου Γιάννη Γκίκα, πατήστε εδώ.
Καλεσμένος σήμερα ως ομιλητής στο χωριό μου Αιανή για την εορτή της 1οοής “Επετείου Απελευθέρωσης της Αιανής από τον Τουρκικό ζυγό στις 13 Οκτωβρίου 1912” -βλ. πρόγραμμα.
Εκκλησιασμός στο κατάμεστο ισόγειο του ναού του Αγίου Γεωργίου και μετά κατευθείαν στην πλατεία. Λίγοι μαθητές Δημοτικού και Γυμνασίου με τις σημαίες τους, ενώ ο περίγυρος κόσμος πύκνωνε. Οι επίσημοι αμφιθεατρικά καθισμένοι σε πλαστικές άσπρες καρέκλες. Καιρός δροσερός.
Άρχισε η δοξολογία με “Επιμνημόσυνη Δέηση για τους πεσόντες στον Απελευθερωτικό Αγώνα του 1912-1913”. Τα παιδιά του Γυμνασίου έψαλλαν χωρίς μικρόφωνα τον Εθνικό Ύμνο κι έπειτα κατατέθηκαν στεφάνια στο Μνημείο των Ηρώων.
Προσήλθα στο μικρόφωνο βάζοντας το χρονόμετρο στο κινητό στα 10 λεπτά. Θέμα ομιλίας μου οι “Βαλκανικοί Πόλεμοι 1912- 1913 “.
Λησμόνησα να εκφωνήσω τους επίσημους κι ευχαρίστησα τον αντιδήμαρχο για την επιλογή μου. Ζήτησα μετά συγγνώμη από όσους παριστάμενους δεν θα με καταλάβαιναν, διότι θα συνέχιζα την ομιλία στην τοπική ιδιόλεκτο κι όχι στην αθηναϊκή νόρμα.
Εξέθεσα το επιτελικό σχέδιο στη μάχη του Σαρανταπόρου το 1912, στην εκπόνηση του οποίου συμμετείχε κι ο λοχαγός τότε Ιωάννης Μεταξάς. Ότι είχε μία κύρια επίθεση και τρεις κυκλωτικές. Σε μία από τις τελευταίες έλαβε μέρος η 5η Μεραρχία του Ελληνικού Στρατού που απελευθέρωσε και το χωριό μας.
Συμπλήρωσα πώς η κύρια δυσκολία προώθησής της ήταν ο κατεβασμένος Αλιάκμονας, γι αυτό και άργησαν. Ξεκίνησαν ώρα 4 το πρωί 13η Οκτώβρη 1912 κι έφτασαν στη θέση Λιβάδια όπου κατασκήνωσαν το βράδυ. Προηγούνταν βέβαια μία ημιλαρχία ανιχνευτών, η οποία πέρασε μπροστύτερα απελευθερώνοντας την Αιανή.
Έγινε μία νύξη για τη λέξη παράδοση, που ρίχνουν στον καμβά οι διεθνιστές ή οι βολεμένοι για την περίπτωση της Θεσσαλονίκης. Ακόμα πως θέλουμε την ειρήνη με όλους τους λαούς, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι πρέπει να αφηνόμαστε στην αφελή νωχέλεια.
Συμπλήρωσα πως ήρωες όπως του 1912, αφού είχαμε 200 νεκρούς περίπου στο Σαραντάπορο, υπήρξαν και στα επόμενα έτη ως σήμερα, ακόμα και χωριανοί μας. Είπα και άλλα.
Έπειτα τα δύσκολα: η πρόεδρος της κοινότητας με έδωσε μία αναμνηστική πλακέτα για την προσφορά μου στα γράμματα, στην ιστορία και στο βιβλίο Ιστορίας της ΣΤ΄. Αισθάνθηκα αμήχανος. Όταν με είπε δεν θα πεις κάτι στο μικρόφωνο, είπα “αντρέπουμι, τι να πω;”
Ακολούθησαν χοροί από μαθητές. Στο Πνευματικό Κέντρο έκθεση φωτογραφημένου σε μουσαμά αρχειακού υλικού των ΓΑΚ Δυτικής Μακεδονίας.
Η εκδήλωση έκλεισε για μας με τη βρώση ψητών σε ταβερνείο της πλατείας.
Υ.Γ. 15.10.12: για την ίδια εκδήλωση διαβάστε από την πένα της προέδρου της κοινότητας στο http://kozanimedia.gr/?p=100662#more-100662
Χθες απόγευμα, ώρα 6:30 ίσως λόγω τεχνικών προβλημάτων, στην αίθουσα 111, κατάμεστη νεαρών ακροατών, των ΤΕΙ Κοζάνης ο γράφων στα πλαίσια μαθημάτων στο Λαϊκό Πανεπιστήμιο Κοζάνης παρουσίασε συγκρίνοντάς τα ταυτοχρόνως “Τα βιβλία Ιστορίας της ΣΤ΄ Δημοτικού: 21ος αιώνας” .
Ακολούθησε έπειτα διάλογος μεταξύ εκφωνούντος κι ακροατών και μεταξύ των ακροατών. Επίσης τέθηκαν διάφορες ερωτήσεις κι ακόμα ορισμένοι τοποθετήθηκαν επί του ζητήματος.
Για να δείτε τη συνοδευτική οπτική παρουσίαση πατήστε εδώ.
Ανέτειλε μετά από λίγο το φεγγάρι, με το φως του οποίου διακρίναμε αριστερά του δρόμου σαβανωμένο το Τζιτζιλέρ [σημερινά Πετρανά Κοζάνης], μικρό τουρκικό χωριό, όπου καταυλιστήκαμε. Την κρύα αίσθηση του θανάτου δεν έδινε μόνο το ωχρό σεληνόφως, αλλά και η απόλυτη σιγή, η οποία βασίλευε στο χωριό. Φαινόταν εντελώς ακατοίκητο. Τα σπίτια κατάκλειστα, φως πουθενά, στους δρομίσκους ψυχή. Στους μικρούς εξώστες των μιναρέδων, όπου υψώνονταν σαν τεράστιες ασημένιες λαμπάδες στο ναό της νύχτας, έβλεπες τα σύμβολα της υποταγής και της ειρήνης, μεγάλες λευκές σημαίες.
Δεν ακουγόταν πουθενά ο παραμικρός θόρυβος, ούτε καν γαύγισμα σκύλου. Στήσαμε τα αντίσκηνά μας στα οργώματα. Το κρύο ήταν διαβολεμένο, πάνω από τα σκαμμένα χώματα είχε σχηματιστεί λεπτή κρούστα πάγου, τα δε σαγόνια μας συγκρούονταν. Επιπλέον διψούσαμε τρομερά. Το χωριό δεν είχε πηγή και οι κάτοικοι συνήθως υδρεύονταν από μια τεχνητή λίμνη, με βαλτωμένα βρόχινα νερά όπου υπήρχαν βατραχάκια, χελώνες και άλλα υδρόβια και αμφίβια ζώα. Περάσαμε μια νύχτα άγρυπνοι κοντά στις φωτιές μας, με τη γλώσσα ξηρή σαν τσαρούχι.
Πρωί πρωί αποφάσισα να κλείσω τα μάτια και να πιω από το πράσινο νερό του βάλτου. Ίππευσα λοιπόν τη Μαρίκα και διευθύνθηκα τροχάζοντας προς τα κει. Στη όχθη της ψευδολίμνης ήταν δύο Τουρκάκια, μικρά τόσα δα, με παχουλά προσωπάκια, με ωραία μαύρα ματάκια, με πλατειά σαλβαράκια και κόκκινα φεσάκια. Το ένα κρατούσε μια λευκή σημαιίτσα και το άλλο ένα πήλινο αγγείο, το οποίο προσπαθούσε να γεμίσει. Μόλις με είδαν με πλήρη πανοπλία νόμισαν ότι σήμανε η τελευταία τους ώρα. Τα προσωπάκια τους έγιναν άσπρα σαν χαρτί από το φόβο. Το μεγαλύτερο με έδειξε, μόλις πλησίασα, τη σημαία και με φώναξε με αγωνία:
– Νιρό! Νιρό! Μπαϊράκ! μπαϊράκ!
Ήθελε να με εξηγήσει ότι βγήκε να πάρει νερό, με παρακαλούσε να προσέξω καλά στο γεγονός ότι κρατούσε λευκή σημαία -μπαϊράκ- και με ικέτευε με το βλέμμα να μη σφάξω ούτε αυτόν, ούτε το σύντροφό του. Η έκπληξή τους ήταν απερίγραπτη όταν αφίππευσα και τους φίλησα και τους δύο. Έτρεμαν μολοταύτα και μου επαναλάμβαναν διαρκώς:
– Νιρό! Νιρό! Μπαϊράκ! μπαϊράκ!
Σπύρος Μελάς, Πολεμικαί σελίδες από τον ελληνοτουρκικόν πόλεμον του 1912, Φέξης, Αθήναι 1913, σ. 132 -133 (απόσπασμα)
ΑΣΚΗΣΕΙΣ
1. Απαντήστε στις κάτωθι ερωτήσεις διαβάζοντας το κείμενο:
α. Τι περιγράφει ο συγγραφέας; Ποια είναι τα πρόσωπα του κειμένου;
β. Ποιος είναι ο τόπος της σκηνής;
γ. Πώς ήταν αυτός ο τόπος;
δ. Από πού φαίνεται ο τρόπος ζωής των κατοίκων;
ε. Ποια ήταν τα αισθήματα του συγγραφέα;
2. α. Ποιους χρόνους χρησιμοποιεί ο συγγραφέας στην αφήγησή του και γιατί;
β. Αντικαταστήστε τα υπογραμμισμένα επίθετα του κειμένου με φράσεις που να περιγράφουν τα ουσιαστικά που συνοδεύουν (π.χ. ασημένιες λαμπάδες (λαμπάδες από ασήμι)
γ. Γράψτε ποιες λέξεις ή φράσεις μέσα στο κείμενο φανερώνουν τόπο.
Το απόσπασμα, το οποίο διδάχτηκε την 10η Οκτωβρίου 2012 στη ΣΤ1 του Δ.Σ. Χαρίσιος Μούκας Κοζάνης, μεταγλωττίστηκε στη δημοτική από το δάσκαλο της τάξης Δρ. Θανάση Καλλιανιώτη. Ο ίδιος συνέγραψε τον τίτλο, τις ασκήσεις και τη λεζάντα “Πεινασμένοι Οθωμανοί στρατιώτες μετά τον Α΄ Βαλκανικό Πόλεμο ” της εικόνας, η οποία ελήφθη από το http://en.wikipedia.org/wiki/File:Ottoman_soldiers_after_the_First_Balkan_War.png
Φωτογραφία: ο καπετάν Παντελής, οπλαρχηγός στη Μικρά Ασία εναντίον των Τούρκων κι αρχηγός ενόπλων εθνικιστών χωρικών στη ΝΔ Εορδαία το 1944
Ανακοίνωση την 6η Οκτωβρίου 2012/17:40΄ στη Διημερίδα Ιστορικής Καταγραφής, Τεκμηρίωσης και Προοπτικής με τίτλο Εορδαία: Όψεις ενός αιώνος: Ιστορία, Κοινωνία, Άνθρωποι, Πόλη, που οργάνωσε στο Πνευματικό Κέντρο από τις 6 έως τις 7.10.2012 ο Δήμος Πτολεμαΐδας. Για τη συνοδευτική της παρουσίαση πατήστε εδώ.
Στόχοι κι επιδιώξεις
Οποιαδήποτε «επιστημονική» ανακοίνωση με θέμα την Κατοχή και τον Εμφύλιο σε μία μικρή περιοχή όπως η Εορδαία, «επιστημονική» εννοώ όποια θεραπεύει την επιστήμη της Ιστορίας, δεν είναι εύκολη υπόθεση. Είναι εποχή γεμάτη στερήσεις, διώξεις, εξορίες, υπερορίες, καταστροφές οικιών, βασανιστήρια και θανάτους, αυτόπτες μάρτυρες της οποίας ζουν ακόμη και σήμερα. Οι δε αντιμαχόμενοι, πατριώτες ή εθνικιστές από το ένα μέρος, κομουνιστές ή διεθνιστές από το άλλο, έχουν σήμερα με την πρόοδο της επικοινωνίας, τους μικτούς γάμους και τα κοινά συμφέροντα συμφιλιωθεί, μάλλον όχι όμως ολοκληρωτικά.
Σε μία προσεχή σύγκρουση οι αντίπαλοι ίσως αντλήσουν κατευθύνσεις όσο και διδάγματα από τον προηγηθέντα Εμφύλιο οπότε η παρούσα ανάλυση πιθανόν θα χρησιμεύσει για να μην απολεσθούν κι άλλοι καλοί Έλληνες. Γιατί τότε, αν εξαιρεθούν οι καιροσκόποι και οι κεφαλές που γνώριζαν, οι πολλοί δεν ήξεραν προς τα που βάδιζαν. Τον πόλεμο των άλλων τον πλήρωσαν επί Κατοχής οι άμαχοι, οι οποίοι εγγίζουν το 40% των θυμάτων στο νομό Κοζάνης. Κύριοι εκτελεστές οι Γερμανοί με 782 φόνους. Ακολουθούν ο ΕΛΑΣ/ΟΔΕΚ με 179, οι Εθνικιστές (ΠΑΟ/ΕΕΣ/Χωροφυλακή, Στρατός) με 35 φόνους, ενώ το ΝΟΦ σκότωσε 5 άνδρες – για τον κυρίως Εμφύλιο δεν υπάρχουν διαθέσιμα στοιχεία.
Παλαιές και νέες κληρονομιές
Βαρύτατη μνήμη διέθεταν στην Κατοχή αρκετοί μόνιμοι κάτοικοι της Εορδαίας, Πρόσφυγες διωκόμενοι από το μαχαίρι του Τούρκου όπως Τουρκόφωνοι χριστιανοί, λόγω της συμμετοχής τους σε ανταρτικούς αγώνες στη Μικρά Ασία. Εκεί είχαν υποφέρει ξεσπιτωθεί και αποδεκατιστεί μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, γι αυτό επί Κατοχής επέλεξαν την αποφυγή μίας παρόμοιας συμφοράς αρνούμενοι να ανέβουν πάλι στα βουνά. Δεν είχαν άδικο, αφού οι Γερμανοί από νωρίς φανέρωσαν τη σκληρότητά τους με το ολοκαύτωμα του Μεσόβουνου και τις πυρπολήσεις Ποντοκώμης, Ερμακιάς και Πύργων.
Η μνήμη της Μικράς Ασίας λοιπόν ορίζεται ως η πρώτη μεταβλητή επιλογής στρατοπέδων κι αρκετοί Πρόσφυγες, μάλλον οι περισσότεροι αν χαρτογραφηθούν τα αντικομουνιστικά χωριά, επέλεξαν να ενταχθούν στο πατριωτικό ή εθνικιστικό, στο αντιμνημονιακό στρατόπεδο θα λέγαμε με τρέχοντες όρους.
Το μικρασιατικό άλγος αναζωπύρωσε το 1941 η άφιξη στην Εορδαία συγγενών τους από την Ανατολική Μακεδονία, οι οποίοι είχαν διωχθεί από τους Βουλγάρους. Όταν οι αντάρτες του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ, για την ακρίβεια οι πολιτικοί των ανταρτών, φανέρωσαν το παλαιό χαρτί του διεθνισμού για «πλέρια πολιτική, οικονομική και πνευματική ισοτιμία στις εθνικές μειονότητες», δηλαδή στους Σλαβόφωνους της περιοχής, η απειλή είχε πέσει κυριολεκτικά επάνω τους.
Πολιτικά και προσωπικά χαρτιά
Το φόβο της Βουλγαρίας επέσειαν Σλαβόφωνοι κάτοικοι που επιθυμούσαν να εκδικηθούν τους αντιπάλους τους ικανοποιώντας προσωπικές αντιπαραθέσεις, για την κτήση της κοινοτικής εξουσίας στα μικτά χωριά Σλαβοφώνων και Προσφύγων είτε ωμά για την επιβίωση όπως στον Άγιο Χριστόφορο που ένας Σλαβόφωνος αγρότης θέρισε το χωράφι μίας Προσφύγισσας λέγοντας πως η περιοχή οσονούπω θα περνούσε σε «ξένη κυριαρχία».
Ποιες άραγε πράξεις της εποχής ήταν απόρροια προσωπικών διαφορών ή ατομικών συμφερόντων, αφού όλοι φρόντιζαν να τις καλύπτουν με ιδεολογικούς μανδύες; Δύσκολη η απάντηση καθώς μάλιστα σε δύσκολες εποχές περιπλέκεται με άλλα συμφέροντα, ομαδικά, συγγενικά, του μαχαλά, του χωριού. Δύο παραδείγματα: στον Πελαργό είχαμε δύο γλωσσικές κοινότητες, ποντιόφωνοι και τουρκόφωνοι. Όταν οι πρώτοι επέλεξαν τον ορεινό ΕΛΑΣ για να πολεμήσουν τους Γερμανούς, οι δεύτεροι παρέμειναν στον κάμπο για να μην τους καταστρέψουν οι Γερμανοί. Στην Αναρράχη οι Σλαβόφωνοι διάλεξαν το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ και τον κομουνισμό, οι ελληνόφωνοι Πρόσφυγες του ιδίου χωριού τις πατριωτικές οργανώσεις ΥΒΕ/ΕΚΑ/ΠΑΟ/ΕΕΣ και τον αντικομουνισμό περισσότερο λόγω των συμφερόντων παρά του εθνικισμού.
Πολιτική προϊστορία και χρονικό
Έχοντας υπόψη τον ατομικισμό του Έλληνα, αγρότη και κτηνοτρόφου κατά πλειοψηφίαν τότε, χρειάζεται να ερευνήσουμε από πού και πώς εισήχθησαν στην Εορδαία οι ιδεολογίες και οι συλλογικότητες. Η Θεσσαλονίκη κυριάρχησε. Από εκεί έφθασε προπολεμικά ο διεθνισμός, αλλά εκτός ελαχίστων εξαιρέσεων λύγισε επί δικτατορίας Μεταξά. Στον αντίποδα οι «πρωτοφασιστικές» οργανώσεις όπως η ΕΕΕ και η ΕΣΟ διαλύθηκαν χωρίς σπουδαία δράση. Σταθεροί κρατήθηκαν οι παλαιοί Μακεδονομάχοι, οι οποίοι εντάχθηκαν αργότερα ενεργά στο αντικομουνιστικό στρατόπεδο.
Καλοκαίρι 1941 έφθασε η Ελευθερία, βιαστική οργάνωση μάχιμων κομουνιστών κι εθνικιστών αξιωματικών. Το ολοκαύτωμα του Μεσόβουνου το φθινόπωρο του ιδίου έτους από τους Γερμανούς διέκοψε διαπαντός τη δραστηριότητά της.
Το ίδιο έτος εμφανίστηκε η ΥΒΕ, οργάνωση αξιωματικών, και η ΕΚΑ, το ένοπλο τμήμα της. Το 1943 μετονομάστηκε σε ΠΑΟ. Στους κόλπους των εντάχθηκαν Πρόσφυγες δεμένοι στο κράτος, τη γη, την επιβίωση. Αρχάς 1944 δημιουργήθηκε ο ΕΕΣ που λαμβάνοντας πυρομαχικά από τους Γερμανούς απετέλεσε μία χαλαρή ομοσπονδία φρουρών που δεν επέτρεπαν τους αντάρτες να ανεφοδιαστούν από αυτά, ενίοτε δε συνόδευαν τον κατακτητή στις εξορμήσεις του.
Το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ, δημιούργημα του ΚΚΕ, φανερώθηκε στα τέλη του 1942 ερχόμενο από την Αθήνα. Άτεγκτο και μονολιθικό προσέλαβε Καυκάσιους Πρόσφυγες στην αρχή και Σλαβόφωνους αρκετά μετέπειτα. Πολεμούσε τους Γερμανούς χωρίς να λογαριάζει τα αντίποινα, αλλά κι όσους στέκονταν εμπόδιο στην πορεία του για την κατάκτηση της εξουσίας. Στερούμενο τροφών και βρετανικών λιρών άρχισε στο τέλος του 1943 να επιτίθεται στα πεδινά χωριά που αρνούνταν την κυριαρχία του. Όταν αποχώρησαν οι Γερμανοί, εκδικήθηκε σκληρότατα τους αντικομουνιστές αντιπάλους του με αθρόες εκτελέσεις, φυλακίσεις κι εξορίες.
Το ΝΟΦ ήρθε το 1945 στο κράσπεδο του Αμυνταίου. Αποτελούνταν από Σλαβομακεδόνες που έδρασαν αιματηρά αναιρώντας το συνήθη ορισμό της Λευκής Τρομοκρατίας όπου η Δεξιά εκδικείται την Αριστερά. Φόνευσαν 5 Δεξιούς/εθνικιστές/πατριώτες πριν ενταχθούν το 1946 στο ΔΣΕ.
Τον ΔΣΕ προτιμούσαν όσοι Πρόσφυγες είχαν εκτεθεί, οι Καυκάσιοι και κυρίως οι Σλαβόφωνοι. Η σκηνή της Κατοχής σχεδόν επαναλαμβανόταν. Οι ορεινοί αντάρτες διενεργούσαν επιδρομές εναντίον πεδινών χωριών προς επιμελητείαν, αλλά και σε βίαιες επιστρατεύσεις εφήβων.
Ο ξένος παράγων
Απλούστερη προς παράθεση είναι η ξενική παρεμβολή. Οι Βούλγαροι προσπάθησαν το 1941 μέσω της γλώσσας να προσεταιριστούν την κοινότητα των Σλαβοφώνων, αλλά γρήγορα αποχώρησαν ηττημένοι: ούτε οι κατακτητές επέτρεπαν αποσχιστικές κινήσεις ούτε οι αντάρτες του βουνού ούτε φυσικά οι ίδιοι οι Σλαβόφωνοι που από αιώνες δεν είχαν άλλη ταυτότητα ψηλότερα από την ελληνική.
Οι Γερμανοί εκτός από τη ζωή τους ενδιαφέρονταν για την απρόσκοπτη ροή του τρένου από τη Θεσσαλονίκη ως τη Φλώρινα. Όποιος τη διέκοπτε αντιμετώπιζε την τρομερή οργή τους, την οποία και έδειξαν στο Μεσόβουνο το 1941 με τη στολή της Βέρμαχτ, στους Πύργους και την Ερμακιά το 1944 με τους ρούνους των ΣΣ. Ουσιαστικός στόχος τους δεν ήταν τα χωριά μα οι αντάρτες, αλλά τους τελευταίους πού να τους βρεις, αφού αποτραβιούνταν στα ορεινά;
Όταν το αντάρτικο πύκνωσε στα όρη της Πίνδου και ζητούσε τροφή, οι Γερμανοί για να σταματήσουν τη διαδρομή του σίτου από την πεδιάδα της Εορδαίας προς το βουνό πυρπόλησαν την Ποντοκώμη μέσω της οποίας έφευγαν δημητριακά κι ερχόταν βρετανική λίρα ως ανταμοιβή.
Επειδή όμως οι κατακτητές ήταν ευάριθμοι στην Εορδαία, έφεραν κι εγκατέστησαν στην Πτολεμαΐδα άνδρες του αντισυνταγματάρχη Γεωργίου Πούλου, στους οποίους προστέθηκαν και εντόπιοι εθελοντές, Πρόσφυγες στην πλειονότητά τους, για να ξεφύγουν από τη φτώχεια, να κομπάσουν ντυμένοι με την εντυπωσιακή γερμανική στολή ή για να εκδικηθούν τις βιαιότητες του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ. Συμμετέχοντας μαζί με τους Γερμανούς στις καταστροφές Ποντοκώμης κι Ερμακιάς και διαπράττοντας διάσπαρτους φόνους οι άνδρες του Πούλου, αποχώρησαν την άνοιξη του 1944, διωγμένοι από τον καπετάν Κολάρα, αρχηγό των οπλισμένων αντικομουνιστών χωρικών, και τους υπόλοιπους οπλαρχηγούς είτε εξαιτίας ερίδων για την τοπική εξουσία είτε επειδή ο φιλογερμανισμός του Πούλου ήταν αντίθετος με τις ιδέες τους.
Οι Βρετανοί σύνδεσμοι ουδεμία σχεδόν ανάμιξη είχαν στα κατοχικά γεγονότα, ιδιαίτερα στον Εμφύλιο που ξέσπασε με μανία αρχάς 1944. Κατέβηκαν διακριτικά στην πεδιάδα από το 1945 ως το 1947 και μετά παραχώρησαν τη θέση τους στους εξ αποστάσεως παρατηρητές Αμερικανούς.
Η Γιουγκοσλαβία υποστήριζε αρχικά το ΝΟΦ και μετά τους αντάρτες του ΔΣΕ. Όταν ενεπλάκη στο πεδίο η Αμερική και η Γιουγκοσλαβία αποσχίστηκε από το κομουνιστικό στρατόπεδο, οι αντάρτες ηττήθηκαν.
Επιλογικά
Τα στρατόπεδα ένταξης επιλέχτηκαν με κριτήριο τη μνήμη, τη γεωγραφία, τη συγκυρία, το ατομικό κι ομαδικό συμφέρον, την επιβίωση. Αρχικά νικούσε ο διεθνισμός, έπειτα τελειωτικά ο πατριωτισμός. Το θέμα της ανακοίνωσης είναι συναισθηματικά φορτισμένο. Έλληνες υπό την άμεση ή έμμεση εποπτεία ξένων δυνάμεων συγκρούστηκαν σκληρά. Θύματα υπήρξαν κυρίως οι άμαχοι κι ολιγότερο οι πατριώτες/εθνικιστές.
Θα συμβεί παρομοίως στο μέλλον;
Μεσοπόλεμος, Κατοχή κι Εμφύλιος στην περιοχή Κοζάνης
Ανακοίνωση που γράφτηκε από το Δρ. Θανάση Καλλιανιώτη 30.09.2012/10.45΄ στα πλαίσια του συνεδρίου με τίτλο «Κοζάνη, 600 χρόνια Ιστορίας». Κοβεντάρειο 27η -30ή Σεπτεμβρίου 2012. Οργάνωση: Δήμος Κοζάνης.
Εκφωνήθηκε από στήθους. Η συνοδευτική της οπτική παρουσίαση ευρίσκεται εδώ. Τα ύστερα πρακτικά της, σ. 467 -484, προς αποθησαύρισίν της υπάρχουν εδώ.
Χώρος, χρόνος, ορολογία και ιστορικά γεγονότα
Ο ανωτέρω τίτλος προτάθηκε κατά κάποιον τρόπο σε μένα κι έπειτα συνέπεσε με τα ερευνητικά μου ενδιαφέροντα. Από την οπτική του χρόνου ιδωμένος θα ήταν απίθανο να καλυφθεί στην πληρότητά του καθώς απλώνεται σε τέσσερις περίπου δεκαετίες, αν θεωρήσουμε ως αφετηρία το έτος 1912 μ.Χ., όταν υποχώρησαν πολεμώντας οι Τούρκοι στρατιώτες από την περιοχή και λήξη το 1950, όταν υποχώρησαν οι τελευταίοι εναπομείναντες αντάρτες διωγμένοι από στρατό και πολίτες.
Ενδιάμεσο ζήτημα εδώ, καίριας σημασίας για ιστορικούς και φιλίστορες από το ένα μέρος, λαβή ρωμαλέων αντιπαραθέσεων για τους επιζώντες ή για αρκετούς από τους απογόνους των από το άλλο, είναι η περιοδολόγηση του Εμφυλίου Πολέμου, του κατοχικού και του κυρίως για να ακριβολογούμε. Αρχίζει το 1946 και λήγει το 1949 όπως θεωρεί η Αριστερά ή ξεκινά το 1943, μεσούσης δηλαδή της ιταλογερμανικής κατοχής, και τελειώνει το 1950 όπως προτείνει η Δεξιά;
Με τις αναφερθείσες λέξεις «Αριστερά» και «Δεξιά» εμπλεκόμαστε σε ένα άλλο θέμα, στη δουλεία των όρων. Η ερμηνεία τους δεν είναι ποτέ σταθερή, ιδιαίτερα όσο απομακρυνόμαστε από την προς εξέτασιν εποχή, και το πραγματικό τους περιεχόμενο κρύβεται άριστα κάτω από ιδεολογικούς μανδύες. Η γενίκευση εξαφανίζει την ποικιλία της ατομικότητας!
Καθώς τα αναφερθέντα πρέπει να χωρέσουν σε 15 προφορικά λεπτά κι αργότερα σε πέντε ίσως σελίδες γραφής που θα αναλογούν σε κάθε σύνεδρο, απαραίτητη είναι η γενναιότατη σύμπτυξη ιστορικών γεγονότων. Φαντάζομαι πως εδώ δεν θα συμφωνήσουμε τι είναι και τι δεν είναι ιστορικό γεγονός. Προσωπικές συνισταμένες συμπλέκουν επίσης τα περικείμενα των ιστορικών γεγονότων όπως το διάλεγμα, η ένταξή τους στον ευρύτερο χωροχρόνο, η ανάλυση κι ερμηνεία των. Θα πείτε πως πρόκειται για απολύτως προσωπικές επιλογές και δεν θα έχετε άδικο, σε τελική όμως ανάλυση ευχαρίστως παραδεκτές όταν συμβαδίζουν με τη λογική, την ιστορική λογική.
Στις δυσκολίες προσδιορισμού γεγονότων, ορίων κι όρων προστίθεται κι ο χώρος. Από τον τίτλο διαφαίνεται πως στην ιστορική κονίστρα θα εισέλθει προς εξέτασιν τόσο η πόλη της Κοζάνης όσο και η ύπαιθρός της. Ποια είναι όμως τα σύνορα της τελευταίας; Αν δεχτούμε τα διοικητικά (πολιτικά ή θρησκευτικά), αυτά καθορίζονται χωρίς πολύ κόπο. Λιγότερο ευδιάκριτα είναι ίσως τα γεωμορφολογικά. Ποια όμως τα οικονομικά, γλωσσικά ή πολιτισμικά;
Στόχοι
Κάτω από τη βαριά σκιά όσων αναφέρθηκαν θα επισκεφτούμε το παρελθόν για να ανασύρουμε ό,τι θεωρούμε σημαντικό προς προβολήν και βεβαίως προκλητικό, με την (ιδεαλιστική) επιθυμία πως το προσδοκώμενο τέκνο θα είναι ο ελεύθερος, τεκμηριωμένος ή όχι δεν έχει τόση σημασία, διάλογος. Συζήτηση προς χάριν της Επιστήμης, αλλά και για την άμεση υποστήριξη του χειμαζόμενου λαού –επίσης για τον έμμεσο μελλοντικό προσανατολισμό του σε ορθές επιλογές.
Κουβέντα επάνω στην προσέγγιση αυθεντικών καταστάσεων του παρελθόντος και σύγκρισή τους με αντίστοιχες του παρόντος όπως οι περίοδοι κρίσης και οι συνεπαγόμενοι φανεροί ή υποφώσκοντες εμφύλιοι. Διάλογος για τις αξίες των ιδεών, του πατριωτισμού, του ηρωισμού.
Θέματα
Σε τρία πεδία του παρελθόντος θα εκταθεί η ανακοίνωση, εννοείται με παράλληλες νύξεις στο σήμερα:
Στο πρώτο θα ερευνηθούν ομοιότητες και διαφορές μεταξύ του Πρώτου και του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου με κύριο γνώμονα τις εμφύλιες επιπτώσεις τους στην περιοχή μας. Δυστυχώς δεν είναι διαθέσιμα προς μελέτην τα αρχεία του γαλλικού προξενείου της Κοζάνης ενώ τις προφορικές πηγές έχει προ καιρού πάρει μαζί της αναπόδραστα η βιολογική γήρανση.
Στο επόμενο θα γίνει αναφορά στον ιταλοελληνικό πόλεμο του 1940, πράξη που έκλεισε ένδοξα την αυλαία μίας αυστηρής περιόδου όπου διαφάνηκαν καθαρά πατριωτικά, διεθνιστικά, εθνικιστικά, κομουνιστικά ή εθνικοσοσιαλιστικά ρεύματα και τάσεις.
Το τελευταίο πεδίο ασχολείται με τις ταυτότητες στις κοινότητες της Κοζάνης και των περιχώρων –δεν περιλαμβάνονται οι ελληνόφωνοι εντόπιοι ούτε και οι πρόσφυγες της Μικρασιατικής Καταστροφής που έπειτα από αρχικές αψιμαχίες έδωσαν νέα πνοή στον τόπο.
Αναλυτικότερα:
Α΄ και Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος
1916, δεύτερο πια έτος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, γαλλικός στρατός, στην πραγματικότητα αφρικανικά αποικιακά στρατεύματα, εγκαθίσταται στην Κοζάνη. Παρουσία την είπαν μερικοί, Ξενοκρατία άλλοι όπως ο δικηγόρος και λογοτέχνης Κωνσταντίνος Τσιτσελίκης.
Με την ουδέτερη ζώνη να διατρέχει τον Τσιαρτσιαμπά η περιοχή τέμνεται στα δύο, οι θιασώτες του Ελευθερίου Βενιζέλου στο Βορρά, οι οπαδοί του βασιλιά Κωνσταντίνου στο Νότο με πολιτικά κριτήρια, οι τσαγκάρηδες πάνω, οι μεγαλέμποροι κάτω με οικονομικά αντίστοιχα. Απλούστερα: οι φτωχοί στο Βορρά, οι πλούσιοι στο Νότο. Οι τιμές αυξάνουν, τα τρόφιμα κρύβονται. Επιστράτευση, ένοπλη πολιτοφυλακή, συγκρούσεις, φυλακές χιλιάδων, εκτελέσεις διατρέχουν το τοπίο. Σκηνικό μικρού Εμφυλίου Πολέμου.
1944. Γερμανοί καταυλισμένοι από τριετίας στην Κοζάνη –οι Ιταλοί που ήλεγχαν τη Σιάτιστα και το Βόιο έχουν παραδοθεί. Τρεις ζώνες ισχύος, η αστική γερμανική, η πεδινή εθνικιστική και η ορεινή ανταρτική. Κομουνιστές των ορέων πολεμούν με Εθνικιστές των πεδιάδων και το αντίθετο. Οι τιμές αυξάνουν (χωρίς όπως σήμερα να μειώνονται και οι μισθοί). Συγκρούσεις και μάχες μεταξύ Ελλήνων, τέλεια διάρρηξη του κοινωνικού ιστού. Φυλακές ένθεν κακείθεν. Εκτελέσεις αντιφρονούντων. Εμφύλιος, για την ακρίβεια «κατοχικός Εμφύλιος Πόλεμος».
1948. Ελληνικός Στρατός φυλάει από τα προηγούμενα δύο έτη τις πόλεις. Η περιοχή είναι χωρισμένη σε δύο τώρα ζώνες, την κυβερνητική και την αντίστοιχη των ανταρτών. Έλληνες Ορεινοί Διεθνιστές, αν συνυπολογιστούν έκδηλες πολιτικές αποφάσεις του επομένου έτους, μάχονται εναντίον πεδινών Ελλήνων Πατριωτών. Αιματηρότατες μάχες, φυλακές, εξορίες, καταφυγή πληθυσμού στις πόλεις, εκτελέσεις. Ο κυρίως Εμφύλιος Πόλεμος.
Το έπος της Αλβανίας
1940 ή Αλβανικό Έπος. Οι Ιταλοί εισβάλλουν στην Ελλάδα από τα σύνορα της Αλβανίας, αλλά όχι μόνο αποκρούονται, αλλά υποχωρούν ηττημένοι. Μάχες δόξας για την ελληνική λόγχη, η οποία είχε προετοιμαστεί κατάλληλα από το 1936 και μετά, όταν την κυβέρνηση της χώρας ανέλαβε ο απόστρατος αξιωματικός Ιωάννης Μεταξάς. Από το άλλο μέρος συλλήψεις και κρατήσεις εκατοντάδων κομουνιστών, προσφυγικής στην πλειονότητα καταγωγής, μερικές φυλακές κι ολιγότερες εξορίες.
Αναζήτηση ταυτότητας
Αναζήτηση εθνικής ταυτότητας στους κόλπους μονόγλωσσων (γυναικών) ή δίγλωσσων (ανδρών) πληθυσμών: ελληνόφωνων μουσουλμάνων (Βαλαάδων) στο Βόιο, Σλαβόφωνων ή Σλαβομακεδόνων στην Εορδαία, Βλάχων σε συνοικίες πόλεων και χωριών, και διάσπαρτων Τσιγγάνων.
Η πρώτη κρίση των ταυτοτήτων στην εξεταζόμενη εποχή εστιάζεται στη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, η επόμενη στην Κατοχή και τον κυρίως Εμφύλιο Πόλεμο. Οι Βαλαάδες αποχωρούν τη δεκαετία του 1910 «εθελοντικά» στην Τουρκία, ενώ ελάχιστοι από τους Σλαβόφωνους μεταναστεύουν την ίδια περίοδο όπως και το 1944-49 στη Γιουγκοσλαβία. Οι Βλάχοι και οι Τσιγγάνοι έφεραν παλαιόθεν την ελληνική ταυτότητα, προϊόν δικής τους αποκλειστικά επιλογής.
Προσεχής ομιλητής σε τρία συνέδρια στα πλαίσια του εορτασμού της εκατονταετηρίδας από την απελευθέρωση του 1912:
α) Τετραήμερο συνέδριο, οργανωμένο από το Δήμο Κοζάνης, στην αίθουσα του Κοβενταρείου με τίτλο Kοζάνη, 600 χρόνια Iστορίας Γένεση και Ανάπτυξη μιας Mακεδονικής Mητρόπολης.
Η ανακοίνωσή μου “Mεσοπόλεμος, Kατοχή και Eμφύλιος στην περιοχή Kοζάνης“ θα εκφωνηθεί Κυριακή 30 Σεπτεμβρίου 2012/10:45΄ (ελπίζω, διότι το διανεμηθέν πρόγραμμα γράφει Σάββατο 29.09.2012).
β) Διημερίδα στην Πτολεμαΐδα με τίτλο Εορδαία: Όψεις ενός αιώνος, Ιστορία, Κοινωνία, Άνθρωποι.
Η ανακοίνωσή μου (εκφωνείται μάλλον Σάββατο 6η Οκτωβρίου/19:40΄) τιτλοφορείται “Κατοχή κι Εμφύλιος στην Εορδαία: 1941 -1949″.
Ερευνά τις αιτίες δημιουργίας και παρακολουθεί την πορεία ομοειδών ή αντίθετων στρατοπέδων όπως το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ/ΔΣΕ από το ένα μέρος, η ΕΕΕ/ΥΒΕ/ΕΚΑ/ΠΑΟ/ΕΣΟ/ΕΕΣ από το άλλο, συμπλέκοντας τόσο τους Γερμανούς κατακτητές (ολοκαύτωμα Μεσόβουνου, πυρπολήσεις Ποντοκώμης, Ερμακιάς, Πύργων) όσο και το Εθελοντικόν Σώμα Γ. Πούλος τα πρώτα έτη, τους βόρειους γείτονες την ίδια περίοδο και μετέπειτα.
γ) Διήμερο συνέδριο, οργανωμένο από το Λαϊκό Πανεπιστήμιο Κοζάνης, στην Κοζάνη με τίτλο Δυτική Μακεδονία: από την αναζήτηση της εθνικής ταυτότητας ως σήμερα.
Η ανακοίνωσή μου με τίτλο «Τάσσομαι εις το πλευρόν της Εθνικής Κυβερνήσεως» θα εκφωνηθεί μάλλον Σάββατο 3η Νοεμβρίου 2012. Εξετάζει την περίοδο 1967 -1974 μέσα από την οπτική της κοζανίτικης εφημερίδας Δυτική Μακεδονία.
