Τι είναι εκπαιδευτική φωτογραφία – μια πρόταση…

Χρησιμοποιώ τον όρο “εκπαιδευτική φωτογραφία” ως μια ανάγκη για να περιγράψω κάθε μορφής φωτογραφία που χρησιμοποιείται για την εκπαίδευση. Η εκπαιδευτική φωτογραφία διαφέρει από τις άλλες γιατί θέτει ως κύριο προορισμό της την εξυπηρέτηση ποικίλων εκπαιδευτικών αναγκών, όπως, να δείξει ένα θέμα, να περιγράψει μια διαδικασία, να αποτυπώσει μια πληροφορία, ή ακόμη να διεγείρει τη μαθησιακή και δημιουργική φαντασία των μανθανόντων, την δυνατότητα δηλαδή να διευρύνεται κατά τη μάθηση το βιωματικό ερέθισμα δια μέσου της φαντασίας και της νοερής σύλληψης της εικόνας. Την πρώτη συστηματική με την “εκπαιδευτική φωτογραφία” είχα όταν σχεδίασα και φωτογράφησα την “Ανακυκλωμένη Μουσική”. Τέσσερα χρόνια σχεδόν μετά, έχουν διαμορφωθεί στη θεωρία και την πράξη μου κάποια στοιχεία αυτού που ονομάζω “εκπαιδευτική φωτογραφία”. Σας τα καταθέτω εδώ, αναμένοντας τις όποιες ιδέες και παρατηρήσεις…

Η χρησιμότητα της εκπαιδευτικής φωτογραφίας

Κατανοώντας τα χαρακτηριστικά και τις δυνατότητες της εκπαιδευτικής φωτογραφίας οδηγούμαστε σε πιο εύστοχες φωτογραφίες, είτε τις επιλέγουμε είτε τις δημιουργούμε (φωτογραφική λήψη) ώστε το εκπαιδευτικό μας υλικό να έχει καλύτερα αποτελέσματα. Παράλληλα, μπορούμε με τα κατάλληλα κριτικά εργαλεία να αναλύσουμε και να συνθέσουμε το υλικό μιας εικόνας με βάση τους εκπαιδευτικούς μας στόχους. Σε πιο πρακτικά ζητήματα, μπορούμε π.χ. να ρυθμίσουμε κατάλληλα τη φωτογραφική μηχανή, να ελέγξουμε και να διαμορφώσουμε το κάδρο μας, τις στιγμές φωτογράφησης, την αλληλουχία των λήψεων, το βαθμό εστίασης, το φωτισμό, τη γενικότερη σκηνοθεσία του περιεχομένου κ.λπ.

Η φιλοσοφία της εκπαιδευτικής φωτογραφίας

Οι συνθήκες δημιουργίας της εκπαιδευτικής φωτογραφίας προκύπτουν από τις πρακτικές ανάγκες κατά τη διδασκαλία. Συχνά εστιάζουμε σε ένα σημείο μιας φωτογραφίας. Ίσως αυτό σημαίνει ότι χρειαζόμασταν ένα κοντινότερο κάδρο σε εκείνο το σημείο, παράλληλα με το γενικό κάδρο. Άλλες φορές παρατηρούμε κάτι που δεν είναι του άμεσου εκπαιδευτικού ενδιαφέροντος. Ίσως αυτό σημαίνει ότι μπορούσε να “σκηνοθετηθεί” καλύτερα η σκηνή, να αφαιρεθούν στοιχεία που αποπροσανατολίζουν τον μανθάνοντα ή να προστεθούν στοιχεία που δίνουν πληρότητα στο περιεχόμενο. Συχνά μια φωτογραφία απλά “εικονογραφεί” το κείμενο ή παρεμβάλλεται απλά, διακόπτωντας την “μονοτονία” των τυπωμένων στοιχείων. Έτσι ο βαθμός που η φωτογραφία υποστηρίζει ή διασπά τη συγκέντρωση της προσοχής μπορεί να ελεγχθεί.
Σε άλλες περιπτώσεις η εκπαιδευτική φωτογραφία δίνει αναντικατάστατες πληροφορίες, καθώς οι “χίλιες λέξεις” που είναι “μια εικόνα” μπορεί στην πραγματικότητα να μην την αντικαθιστούν ως μορφή πληροφόρησης.

Εκπαιδευτική φωτογραφία και άλλα εκπαιδευτικά οπτικά μέσα

Αν ασχοληθεί κανείς με την εκπαιδευτική φωτογραφία, σύντομα θα διαπιστώσει ότι υπάρχουν πολλά κοινά στοιχεία με την “εκπαιδευτική ταινία” (educational film), που συχνά είναι συνώνυμη με την “ταινία τεκμηρίωσης” (ντοκυμαντέρ). Επίσης τα σύγχρονα εκπαιδευτικά μέσα (eduacational media) χρησιμοποιούν πολλούς τύπους εκπαιδευτικής εικόνας, φωτογραφίας, σκίτσων, κόμικ κ.λπ. στα οποία μπορεί κανείς να διακρίνει τα ιδιαίτερα εκείνα χαρακτηριστικά που τα καθιστούν “εκπαιδευτικά”. Για παράδειγμα μπορεί να δίνουν έμφαση σε διατάξεις, ολοκληρωμένες ή αποσπασματικές απεικονίσεις συστημάτων, αλληλουχιών, μέρη ενός συνόλου που περιγράφουν, να είναι αναφορικά, περιγραφικά, αφαιρετικά ή συνθετικά κ.λπ.

Τα τεχνικά χαρακτηριστικά της εκπαιδευτικής φωτογραφίας

Επειδή η εκπαιδευτική φωτογραφια είναι κατά κανόνα μια μορφή τεκμηρίωσης, στηρίζεται στην βασική παραδοχή ότι παρουσιάζει κάτι πραγματικό. Γι’ αυτό ακόμη κι αν μια απεικόνιση είναι κατασκευασμένη για να αποτυπωθεί στη φωτογραφία, ενέχει την ρεαλιστικότητα του πειράματος, που είναι επίσης προκλητό – και όχι αυθόρμητο – αλλά τελείται σε πραγματικές και ελέγξιμες συνθήκες. Συχνά η εκπαιδευτική φωτογραφία περιέχει συνθήκες που σε καμία άλλη περίπτωση δε θα ήταν αποδεκτές, όπως π.χ. το ανθρώπινο σώμα να “κόβεται” ώστε να φαίνονται μόνο χέρια, που όμως τελούν κάποια εκπαιδευτική – πειραματική δραστηριότητα, ή κρατούν κάποιο εύρημα ώστε να τεκμηριωθεί. ‘Αλλες φορές οι συνθήλες λήψεις υποβιβάζουν το αισθητικό αποτέλεσμα, π.χ. υπάρχει κακός φωτισμός, μεγάλη αντίθεση (contrast), ίσως κάποια αστάθεια στη λήψη (“κουνημένη” φωτογραφία), η φωτογραφια είναι παλιάς τεχνολογίας, καταπονημένη από τον καιρό και τις συνθήκες κ.λπ., στοιχεία όμως που είναι αποδεκτά λόγω της εκπαιδετικής χρησιμότητας της υπόλοιπης πληροφορίες που περιέχει η εκπαιδευτική φωτογραφία. Αυτό βέβαια δε σημαίνει ότι κάθε φωτογραφία με ελλειπή τεχνική αρτιότητα είναι αποδεκτή επειδή προορίζεται για εκπαιδευτική χρήση. Το αντίθετο μάλιστα, η τεχνολογία μας δίνει τη δυνατότητα για άρτιες τεχνικά φωτογραφίες, η δυνατότητα της “σκηνοθεσίας” μας επιτρέπει μεγάλη ελαστικότητα στη διαμόρφωση του κάδρου (π.χ. διαμορφώνουμε το φόντο μας, “στήνουμε” τα στοιχεία για εικονογράφηση κ.λπ.), ώστε τελικά να έχουμε εκπαιδευτικά οπτικά έργα υψηλής αισθητικής, που μνημονεύονται μαζί με όλα τα άλλα δημιουργήματα της φωτογραφίας στις σύγχρονες τέχνες. Ειδικά η ασπρόμαυρη φωτογραφία, εξακολουθεί να είναι ιδιαίτερα χρήσιμη στην εκπαιδευτική φωτογραφία, καθώς μεταφέρει την οπτική πληροφορία χωρίς ουσιαστικές απώλειες όταν δεν υπάρχει χρώμα. Έτσι σχεδόν όλα τα εκτυπούμενα εγχειρίδια των ημερών μας εξακολουθούν να έχουν ασπρόμαυρη φωτογραφία, όχι μόνο για την απλοποίηση της τεχνικής αναπαραγωγής – αφού δεν απαιτούνται περαιτέρω μελάνια πέραν του μαύρου – αλλά και γιατί η μακροχρόνια σύνδεση της ασπρομαυρης εικονογράφησης – γραβούρας – σχεδίου κ.λπ. συνάδει με το μαθησιακό χαρακτήρα του εγχειριδίου και τον υποστηρίζει αδιατάρακτα αιώνες τώρα.
Το χρώμα είναι πολύ πιο χρήσιμο σε οπτικοποιήσεις που απευθύνονται στις μικρές ηλικίες, οπότε οι μικροί μαθητές μπορεί να μαθαίνουν τα πράγματα και σε σχέση με τη χρωματική τους διάσταση, να μαθαίνουν τα χρώματα και να έχουν ανάγκη μεγαλύτερης υποστήριξης στο να μαθαίνουν και να αναγνωρίζουν το ορατό περιβάλλον μας.

Ο “εκπαιδευτικός φωτογράφος” ή ο δημιουργός εκπαιδευτικής φωτογραφίας

Για την σύλληψη της εκπαιδευτικής φωτογραφίας χρειάζεται ετοιμότητα σχεδόν κάθε στιγμή, ώστε το θέμα να φωτογραφηθεί “εν τη δράση”, ρεαλιστικά σε όσα στάδια χρειαστεί. Πολλές φορές πρέπει να διακόψουμε μια δυναμική διαδικασία, μια εκπαιδευτική δραστηριότητα, προκειμένου να έχουμε μια σταθερή εικόνα, ξεκάθαρη και περιεκτική. Μπορεί να πρέπει να εισέλθουμε σε ένα πεδίο για να εστιάσουμε σε ένα σημείο δυσπρόσιτο, δύσβατο κ.λπ. Μπορεί να πρέπει να έχουμε υπομονή να καταγράψουμε τα στάδια μιας διαδικασία που εκτυλίσσεται σε βάθος χρόνου. Να χρειάζεται η σταθερή τήρηση κάποιου ωρολόγιου προγράμματος προκειμένου να αποτυπωθούν οι αλληλουχίες με συνέπεια κ.λπ. Ο “εκπαιδευτικός φωτογράφος” βρίσκεται με τη φωτογραφική μηχανή σε ετοιμότητα όταν θέλει να έχει το θέμα του έγκαιρα και ρεαλιστικά. Χρειάζεται να έχει κατά νου το “πρότζεκτ” ή τα “πρότζεκτ” που θέλει να φέρει εις πέρας, ώστε όταν κάτσει στον υπολογιστή για το “μοντάζ” των – στατικών – πλάνων του να μπορεσει από την ακατάστατη αλληλουχία των φωτογραφιών να απομονώσει τις αναγκαίες, να “κροπάρει” αν χρειαστεί, με ακρίβεια στο θέμα του και να συνθέσει τελικά τις φωτογραφίες του εκπαιδευτικού του υλικού. Είναι μια διαδικασία σε διαρκή εξέλιξη, την οποία ίσως κι εσείς ζείτε, ή πρόκειται να ζήσετε. Σας εύχομαι καλές δημιουργίες, με την ελπίδα όσα κατέγραψα να σας φάνηκαν χρήσιμα!