Ανάβαση σήμερα στο ύψωμα Μποζ Τεπέ (υψ. 1036 μ.) Κοζάνης -μετονομάστηκε επισήμως το 1959 σε Φαλακρό Λόφο. Διαδρομή αναπτύγματος 2 χιλιομέτρων με 300 υψομετρικά, χωρίς συνήθως μονοπάτι, 80 λεπτά με τις καθυστερήσεις. Χλωρίδα: σατνιές, άρκευθοι, κέδρα, ημεράδια σε ασβεστολιθικό υπόστρωμα. Πανίδα: Περδίκια, κοκκινολαίμηδες, κορυδαλλοί.
Πατήστε να δείτε το βίντεο εδώ.
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Σήμερα που τα γεγονότα στο Κόσοβο ηχούν αρκετά κοντά μας και δεν είναι απίθανο να δημιουργηθούν παρόμοια στη δημοκρατία της «Μακεδονίας», μια ιστορική αναφορά στο λεγόμενο «μακεδονικό ζήτημα» την περίοδο της δεκαετίας του ΄40 δεν θα προκαλούσε δυσφορία. Τα πολύπαθα αυτά χρόνια, ιδωμένα από τα κάτω, από τις πράξεις των απλών ανθρώπων κι όχι από τις διαβουλεύσεις των επισήμων και τις συμφωνίες των σαλονιών, ίσως αποκαλύψουν στον αναγνώστη ελατήρια της ανθρώπινης συμπεριφοράς σε ασυνήθιστους καιρούς, όπως αυτοί που εξετάζονται στη μελέτη αυτή.
Στο σύνδεσμο Κοζάνη -Ψηλός Αιλιάς διαβάζετε ομώνυμη εξαιρετική εργασία του Θεόδωρου Φασούλα σχετική με το άνοιγμα αναρριχητικών διαδρομών στη λοφοσειρά του Αϊ-Λια Κοζάνης.
Ενεπλάκη στη διαδικασία αυτή άμεσα κι ο γράφων.
Ο καπετάν Αχιλλέας στον Εμφύλιο Πόλεμο. Ιδιωτική Συλλογή του ιδίου.
Δημοσιεύτηκε στον τόμο Η δεκαετία 1940 –1950 στη Δυτική Μακεδονία, Εταιρεία Μελετών Άνω Βοΐου, Θεσσαλονίκη 1998, σ. 228 –238 με τον τίτλο «ΠΑΟ -ΕΛΑΣ: Ο Εμφύλιος στη Δυτική Μακεδονία 1943 –1945»
Ποτέ μου δεν υπήρξα φανατικός. Ήμουν βέβαια αντικομμουνιστής, γιατί εκτός των άλλων διέτρεχα και κίνδυνο από τους κομμουνιστές. Ήμουν νεαρός, χωρίς να γνωρίζω φόβο, ανήσυχος. Ήθελα να είμαι ελεύθερος, δεν ήθελα να δέχομαι πιέσεις. Αγαπούσα κι αγαπώ την πατρίδα μου την Ελλάδα. Ήμουν κατά των Άγγλων, γιατί ενώ εμείς αγωνιζόμασταν να μην πέσει η Ελλάδα στα χέρια των Σλάβων, αυτοί βοηθούσαν τους ελασίτες, για να νικήσουν τα Σοβιέτ.
Το 1942 το ΕΑΜ έβγαλε ένοπλες ομάδες στα βουνά. Τρέξαμε στην Κοζάνη και συμβουλευτήκαμε τους αξιωματικούς μας, γιατί η ανησυχία μας ήταν μεγάλη. Μας συμβούλεψαν να αποφύγουμε, παντί τρόπω το ΕΑΜ και να περιμένουμε.
Ανακτένιση 13/9/2020, 17:56΄
Εξετάζονται περιγελασμοί οικισμών από την αρχαία εποχή μέχρι σήμερα: το όνομα, η γέννηση, η διάρκεια και η ερμηνεία τους
Θεωρίες. Ταυτότητα ορίζεται στα μαθηματικά η ισότητα ανάμεσα σε δύο αλγεβρικές παραστάσεις,[1] στη διοίκηση το έγγραφο που πιστοποιεί τη μοναδικότητα εκάστου ατόμου και στο εμπόριο τη γνησιότητα των αντικειμένων.[2] Στην αρχαία φιλοσοφία θέτει το πρόβλημα της ομοιότητας και της διαφοράς.[3]
Αμυγδαλάκη Ε.-Παρασκευοπούλου Α., Λασσάνης Γεώργιος (1793-1870), μια βιογραφία, 2/4/2012, https://www.istorikathemata.com/2012/04/1793-1870.html
Ανακτένιση 22/8/2020, 16:23΄
Το όνομα Λάτζκος[1] ή Λάτσκος[2] συναντάται γραπτά πρώτη φορά στην κωμόπολη τότε Κοζάνη στα μέσα του 18ου αιώνα μ.Χ. και παρομοίως την ίδια περίοδο στον οικισμό Κτένιον, στο ιδίωμα Χτέν(ι), κι αυτό ως βαπτιστικό στη γενική όμως πτώση, Λάτζκου.[3] Ωστόσο, 200 χρόνια νωρίτερα είχε καταγραφεί από τους Οθωμανούς στα Σέρβια ο Yorgi Lacka[4] (Γιώργη Λάτσκα), ελληνιστί ο Γεώργιος του Λάτσκου. Στην ιδιόλεκτο της περιοχής το όνομα των πρώτων προφέρονταν ως Λάτσκους, ενώ ο τρίτος ως Γιώρς τ’ Λάτσκ(ου). Πρόκειται για τον Λάζαρο, δανεικό ισραηλίτικο όνομα -ο Ούγγρος συγγραφέας Andreas Latzko ήταν εβραϊκής καταγωγής.[5]
Μέλη της κοζανίτικης οικογένειας Λάτσκου ή Σαπουντζή (από την παραγωγή και διάθεση σάπωνος) εμπορεύονταν στην Ουγγαρία τον 18ο αιώνα,[6] επιτυχώς, αφού ο υιός ενός ονόματι Γεώργιος ανεχώρησε έφηβος για σπουδές στην ομόσπονδη Γερμανία (Deutscher Bund),[7] φιλολογικής κατευθύνσεως[8] γι’ αυτό και γνώριζε άριστα τη γλώσσα ώστε να μεταφράζει μυθιστορήματα στην ελληνική.[9] Περατώνοντάς τες μετέβη το 1818 στην Οδησσό[10] της τότε Ρωσικής Αυτοκρατορίας (Россійская Имперія)[11] όπου κατά ομολογίαν του ιδίου εργαζόταν ως διδάσκαλος στο κοινόν σχολείον[12] των παιδιών της ελληνικής παροικίας, το οποίο αντιστοιχούσε με το σημερινό δημοτικό σχολείο,[13] ονομασία που παρέμεινε τουλάχιστον ως τη δεκαετία του 1920 στα αντίστοιχα ιδρύματα του οροπεδίου της Ελίμειας.[14] Παράλληλα δίδασκε και στην Ελληνοεμπορική Σχολή,[15] στο των Ελλήνων Εμπόρων σχολείου όπως παραδίδεται σε έκδοση του 1829.[16]
Αναμένοντας ρυθμίσεις τις εικονοληψίας για την συνέντευξη μαζί με την κυρία Έφη Κατσόγιαννου-Τριανταφύλλου, καθώς ο ήλιος πάλευε με τις σκιές. Φωτογραφία της Ε.Α. Πλατεία Κοζάνης 12/7/2020.
Στο κάτωθι κείμενο ανιχνεύεται η διαφορά του υποκειμενογράφου από τον συγγραφέα, ο τρόπος εργασίας του πρώτου και η πρόσληψη του αναγνώστη.
1o Φεστιβάλ Βιβλίου στην πλατεία Κοζάνης χτες Κυριακή 12η Ιουλίου 2020. Καλεσμένος επισήμως ανάμεσα σε τοπικούς συγγραφείς, βιβλιοπωλεία, εκδότες και ανθρώπους των γραμμάτων… Βιβλίο και Ψηφιακή Εποχή,[1] μια έξαφνη τιμή.
Ώρα 5 απόγευμα ήμασταν εκεί. Ζέστα, άπνοια, ήλιος με ψευδοϋετώδη νέφη, χώρος ανοικτός λόγω κορώνας, κόσμος διάφορος εντός κι εκτός. Πριν αρχίσει το συμβάν χρηματίσαμε για λίγο βιβλιοπώλεις, για την ακρίβεια βιβλιολόγοι, στην υπαίθρια τράπεζα της Παρέμβασης, μνημειώδους περιοδικού της πόλης που εκδίδει εδώ και δεκαετίες ο Βασίλειος Καραγιάννης -αναγκαία η προτομή του.
Ο Τομ Έβανς στο προαύλιο του ενοριακού ναού Ποιμενικού (Βαψώρι) Καστοριάς, το μόνο μη ερειπωμένο κτίσμα του ορεινού οικισμού, ο οποίος εγκαταλείφθηκε από τους κατοίκους του στα μέσα του 20ού αιώνα.
Το κείμενο είχε δημοσιευτεί παλαιότερα στις εφημερίδες Θάρρος (15.10.03) 1, 3 & Πτολεμαίος (11.11.03) 8-9. Σήμερα βλέπει ανακτενισμένο τον ψηφιακό κόσμο.
Στον χρυσό οδηγό και τηλεφωνικό κατάλογο Δυτικής Μακεδονίας που πριν από δύο χρόνια μοίραζε ο ΟΤΕ, ενώ σήμερα προσφέρει θυγατρική του εταιρία, εμπεριέχονται γεωγραφικοί χάρτες των τεσσάρων νομών της. Πρόσφατα κυκλοφόρησε ο τόμος του 2003 σε νέα βάση και με επιπλέον τουριστικές πληροφορίες, αλλά με αβλεψίες και παραδρομές. Κρίνεται, λοιπόν, αναγκαία μια μερική επισκόπησή τους προσμένοντας ώστε στον κατάλογο του επομένου έτους οι χαρτογράφοι και οι συντάκτες της INFOTE να διορθώσουν τα ημαρτημένα μιας και οι ίδιοι προσπαθούν για «ορθότητα, πληρότητα και ακρίβεια»[1] όσων παραθέτουν.
ανακτένιση 19/9/2021, 16:19΄
Παμπάλαιο ομοίωμα της θεάς του τοκετού συναρτάται με τον οικισμό Κάλιανη, τη σημερινή Αιανή της Δυτικής Μακεδονίας, φωτίζοντας την υπερχιλιετή πορεία του από ναωνύμιο-τοπωνύμιο σε οικωνύμιο
Εικόνα 1. Ξύλινο ομοίωμα της θεάς Ελευθούς στον ναό της Κοιμήσεως Θεοτόκου Αιανής
Ξεφυλλίζοντας το βιβλίο Αιανή του Κωνσταντίνου Σιαμπανοπούλου, εξαιρετικού εργάτη του Χεριού και του Πνεύματος, συναντούμε φωτογραφία ξύλινου ειδωλίου με μεταλλικό φωτοστέφανο (εικ. 1). Φυλασσόμενο στον ναό της Παναγίας το τοποθετούσαν στο προσκεφάλι εγκυμονούσης, ώστε με την αρωγή του να ξελευτερωθεί με ευκολία. Το ανθρώπινο αυτό ομοίωμα, λείψανο πρωτογόνου λατρείας κατά τον συγγραφέα,[1] εκτιθόταν στην παλαιά αρχαιολογική συλλογή του χωριού μαζί με ξυλόγλυπτα βυζαντινής περιόδου -ο γράφων αγνοεί πού ευρίσκεται σήμερα το σημαντικότατο αυτό, όπως θα φανεί, επιβίωμα.
Θα είχε ενδιαφέρον να μελετηθούν α) η ηλικία του, πιθανότατα έχει γλυφεί τον 4ο αιώνα μ. Χ., όταν επισήμως απαγορεύτηκε προς ωφέλειαν του χριστιανισμού η λατρεία του Δωδεκάθεου, οπότε μίκρυνε και το ομοίωμα κι από μεγάλο και σταθερό μεταμορφώθηκε σε φορητό αντικείμενο ύψους 60 περίπου εκατοστών,[2] και β) το υλικό κατασκευής του, αν και φαίνεται δρυοπαγές γ) διάφορες άλλες λεπτομέρειες.
609 καταγεγραμμένοι λεπτομερώς άνδρες (αντικομουνιστές κυρίως οπλίτες), γυναίκες και παιδιά φονεύτηκαν στην επαρχία Κοζάνης από τις οργανώσεις ΕΑΜ και ΚΚΕ από το 1943 ως το 1945. Τα 2/3 αυτών επί Εαμοκρατίας σε τρεις μόνον ημέρες, στο σκότος, κρυφά και χωρίς δίκη. Προσφυγικής επί το πλείστον καταγωγής, γνώστες της τουρκικής οι μισοί και γεωργοί όλοι εκτός από λίγες δεκάδες ιδιωτικών και δημοσίων υπαλλήλων. Αιτία κύρια των ανθρωποκτονιών η διακαής επιθυμία ανάληψης της εξουσίας, και δευτερεύοντες μόνο παράγοντες η κληρονομιά και η γεωγραφία
Εξακόσιοι εννέα άνθρωποι φονεύτηκαν από το ΕΑΜ/ΚΚΕ το διάστημα 1943-45 στην επαρχία Κοζάνης, 574 άρρενες και 35 θήλεις. Από τις τελευταίες τον πιο οικτρό θάνατο είχε 27χρονη ελληνόφωνη αγρότισσα, η οποία Αύγουστο ’44 σπρώχτηκε ζωντανή μέσα σε καιόμενο καθαριστικό σπόρων στον οικισμό Κουβούκλια. Γυναίκα της οργάνωσης Τοντ, απήχθη από την Αιανή χωρίς έκτοτε να δώσει σημεία ζωής. Τέσσερις μόνον έπεσαν εν ώρα μάχης, ενώ 27 εκτελέστηκαν είτε επί τόπου είτε κατόπιν μεταφοράς τους σε τόπους ανακρίσεων όπως η παραποτάμια θέση Αράπης Ρυμνίου. Αποτελούν τα 3/5 των φονευθέντων από τους ίδιους σε ολόκληρη τη Δυτική Μακεδονία.
Ο Ιωακείμ στη Βέροια 1/11/1944
ανακτένιση 27/4/2020, 12:20′
O μητροπολίτης Ιωακείμ ήταν τολμηρός και φιλόδοξος, με ενεργή εμπλοκή στις έριδες μεταξύ θρησκευτικών και πολιτικών ηγετών που από παλιά ταλάνιζαν την πόλη της Κοζάνης. Παρέμβαινε όχι μόνο στο πολιτικό αλλά και στο κοινωνικό, εκπαιδευτικό π.χ., γίγνεσθαι. Επί Μεταξά (αυτο)περιορίστηκε για ένα εξάμηνο στο Άγιον Όρος, αλλά επιστρέφοντας εξιλεώθηκε με τηλεγραφήματα υποστήριξης προς τη δικτατορία. Την περίοδο της γερμανικής κατοχής η ισχύς του αυξήθηκε, επειδή οι άνθρωποι στις δυσκολίες επαφίονται με την Εκκλησία επιζητώντας την παραμυθία του Θεού και την υλική της ενίσχυση και καθώς οι καταστάσεις των απόρων που προσδοκούσαν κρατική ενίσχυση συντάσσονταν από τους ιερείς των ενοριών, τέλη 1942 επεκτάθηκε και στην κοσμική διοίκηση εκμεταλλευόμενος την απειρία του νεοδιορισθέντος νομάρχη.
Εξετάζεται η άφιξη της ισπανικής γρίπης το φθινόπωρο του 1918, η διασπορά στη μεσημβρινή Δυτική Μακεδονία, η αντιμετώπιση από τη Διοίκηση, την Ιατρική και τη Θρησκεία, τα αποτελέσματα του περάσματος και η φυσική αποδρομή της
Θνητότητα κατά περιοχές της Δυτικής Μακεδονίας το φθινόπωρο και το χειμώνα του 1918 από λοιμώξεις του αναπνευστικού συστήματος με βάση σύγκρισης τους καταγεγραμμένους ονομαστικά ή αριθμητικά εκδημήσαντες στην πόλη της Κοζάνης. Οι παρόντες αριθμοί εγράφησαν κατόπιν επιλογής των από διάφορες πηγές της εποχής, αλληλοσυγκρουόμενες ακόμη και μεταξύ τους. Ωστόσο, και η αξιοπιστία όσων παρατίθενται στο γράφημα επιδέχεται κάθε αμφιβολίας
Η συγγραφή της προκείμενης μελέτης άρχισε πριν από είκοσι περίπου ημέρες, με την εμφάνιση στη Δυτική Μακεδονία του ιού Covid-19, που εντοπίστηκε πρώτη φορά στην Κίνα τέλη του προηγούμενου έτους.
Βάση της υπήρξαν οι διηγήσεις της γιαγιάς μου Πανάγιως. Πανάιου την αποκαλούσαν οι γυναίκες, Νάτσινα οι άντρες από το όνομα του άντρα της, του Νάτσιου, κατά κόσμον Αθανασίου Κύρινα. Ήταν 8 χρονών όταν οι γονείς της, ο παπα-Γιάννης Γκαλγκουράνας και η Θανάσω Καρακούλα, 32 ετών τότε, εξεδήμησαν από την ισπανική γρίπη το 1918, ημαρτημένη η αναγραφή 1917,[1] θάβοντάς τους στο λόφο του Αηλιά Αιανής. Από την ίδια αιτία είχαν πεθάνει ο 28χρονος θείος της Μίκας Γκαλγκουράνας στην Αμερική κι ο παππούς της Κωνσταντής Καρακούλας 74 χρονών. Έτερος θείος, ο Αντώνης Καρακούλας, πέθανε την ίδια εποχή κι αυτός στην Αμερική, πιθανόν από τον ίδιο λόγο. Με είχε επιπλέον πει ότι από γρίπη είχαν εκδημήσει και οι γονείς του άντρα της, ο Στέργιος Κύρινας και η Βασίλω Χαντζιάρα 56 ετών, αλλά από ύστερη εμφάνισή της, μάλλον το 1929. Δηλαδή η οικογένειά μας είχε εφτά θανόντες από την ασθένεια και μάλιστα σχετικά νέους.[2]
Άποψη της αραιοκατοικημένης Αιανής από το λόφο του Αϊ-Λια. Δεξιά προβάλλει η Ράχη Πιντέσ(η) όπου είχαν φυλάκιο Γερμανοί και αντικομουνιστές οπλίτες. Δεξιά διακρίνεται η ανηφορική στροφή προς το ναό του Αγίου Γεωργίου, δρόμο τον οποίο διάνοιξαν οι Γερμανοί για καλύτερη βατότητα. Τέλη ίσως δεκαετίας του 1950. ΓΑΚ/ΑΝΚ, 256/21.1/1/7
ανακτένιση 5/5/2020
Διαφυλλίζονται δηλώσεις ζημιών εκ πολέμου έτους 1945 του οικισμού Αιανή Κοζάνης, πορεία ανάμεσα στην πραγματικότητα και την υπερβολή, την απτή καθημερινότητα και την ιδεολογική επικάλυψη με εφόδια πρωτότυπες πηγές, προφορικές καταθέσεις κι άλλες μαρτυρίες, η οποία, αν εξαιρεθεί το ένστικτο της επιστροφής στο χρόνο και τον τόπο, προσφέρει στον ερευνητή τη χαρά της δημιουργίας, ενώ στους αναγνώστες ευελπιστεί να καταδείξει δρόμους ασφαλών αναγνώσεων του παρελθόντος, κατανόηση του παρόντος και προμαντεύσεις του μέλλοντος.
Αργούσε να ζεστάνει το νερό στον κάθετο θερμοσίφωνα-μπόιλερ 80 λίτρων (λειτουργεί με το νερό του καλοριφέρ συν μία εσωτερική αντίσταση 4000 βατ) κι όταν τον ανοίγαμε, ακουγόταν σαν ξεχαρβαλωμένο τραχτέρι.
Λεπτομέρεια κατασκευής της γέφυρας Ρυμνίου. Το βόρειο ακρόβαθρο θεμελιώθηκε στη θέση Ζντ Μπούλ(η) τη Μπάρα Αιανής και το δυτικό στην αντίστοιχη Στουν Αράπ(η) Ρυμνίου. Στο βάθος τα υψώματα Μαγγανάρι και Καβαλάρια. ΙΣΑΚ, Ημερολόγιο ΤΕΒ 1975
ανακτένιση 7/2/2020
Σε αναδίφηση του αρχείου του πατέρα μου πριν από λίγες εβδομάδες βρέθηκε άτιτλο, ιαμβικό σατιρικό τετράστιχο ποίημα 30 στροφών. Το επιμελήθηκε άνδρας ονόματι Γιώργης τον Ιανουάριο του 1976 στην πόλη Ουρμπάν (Al ‘Urban العربان) της Λιβύης, 87 χλμ νοτίως της Τρίπολης[1] από την οποία και ταχυδρομήθηκε.
Ο Απόστολος Καραγιάννης (1916-1993) κι ο αδερφός του Παναγιώτης με τα στρατιωτικά στην Κοζάνη το 1949. Ο ιδιοφυής Απόστολος, γαμπρός στην Αιανή εξ Λευκοπηγής, δημιούργησε το 1945 την «Καμήλα», πρωτοχρονιάτικο έθιμο που συνεχίζεται με αρκετές παραλλάξεις ως σήμερα. Αρχείο οικογένειας Καραγιάννη
Το 1945 είναι το έτος γέννησης της Καμήλας. Πατέρας της ο Απόστολος Καραγιάννης, γαμπρός στην Αιανή από τη Λευκοπηγή. Εξαιρετικά κινητικός για την εποχή του φαίνεται ότι είδε παρόμοιο έθιμο σε μετακίνησή του για εργασία ή περιήγηση ή όντας φαντάρος το 1936. Η Καμήλα ήταν πανευρωπαϊκό έθιμο που είχε επιζήσει ως αργά στη Θράκη.
Ο Γρηγόριος Καλλιανιώτης έξω από το σπίτι του στην Αιανή κι επάνω στο λεωφορείο του άντρα της αδερφής του, του Κοζανίτη Νικολάου Δελιαλή ή Μποέμ. Το όχημα εκτελούσε προπολεμικά, επί Κατοχής και μεταπολεμικά διαδρομές στην ύπαιθρο Εορδαίας κι Ελίμειας. ΙΣΑΚ
Δρόμοι δεν υπήρχαν παλιότερα στο χωριό, μόνο μονοπάτια και στράτες. Στράτα έλεγαν το ευρύχωρο μονοπάτι ή τους χωμάτινους δρόμους μέσα στο χωριό. Η Κάλιανη (Αιανή) συνδέονταν με μονοπάτια με τον έξω κόσμο: προς Κερασιά, Χτένι και Ρύμνιο περνούσαν απ΄ το ίδιο μέρος, απ΄ όπου διαβαίνει η άσφαλτος σήμερα. Για να ταξιδέψει κανείς ως τον όμορο οικισμό Σφίλτς(ι) (Χρώμιο) βάδιζε τη στράτα ως τη θέση Σταυρός, από κει ανηφόριζε προς το ύψωμα Κουτρούλι(ι), άγγιζε μια κρυμμένη ασβεστολιθική καταβόθρα ονόματι Βαζούρα και κατηφόριζε μαλακά το νότιο πλάι του εξάρματος καλουμένου Βλάχους ώσπου να συναντήσει το σημερινό δρόμο. Ήταν ένας βασικός δρόμος που εξυπηρετούσε το υψίπεδο των Βεντζίων και τα Γρεβενά. Το μονοπάτι προς την Καισαρειά άρχιζε από το λόφο Αϊ-Πρόδρομους, κατέβαινε προς τη θέση Τ΄ Χαμζά του γιουφύρι όπου διαπερνούσε το νερόλακκο του Χάντακα, ανηφόριζε περνώντας από το σημερινό σκουπιδότοπο της Καισαρειάς και μετά από ένα πέρασμα του νερόλακκου Μπαξιώτκου του λάκκου έφτανε στο ειρημένο χωριό.
Οι έφηβες της Αθήνας, που περιγελούσαν το κατεστημένο στην παρέλαση, πού είναι να τις δείξω την εικόνα; Να τις πω έμπρακτα κι όχι με θεωρίες του γραφείου για τον περίπου συνομήλικό τους Κώτσιο, αδερφό του παππού μου, όρθιο δεξιά κι έτοιμο για το μέτωπο της Αλβανίας. Τραυματίστηκε στο πόδι από ιταλικό πολυβόλο μέσα στο χιόνι, αιχμαλωτίστηκε, αλλά απελευθερώθηκε μετά από επίθεση των συμμαχητών του του 2/27 ΤΠ. Έκτοτε περπατούσε με πατερίτσα ως τα γεράματα… Η τοπική εξουσία του χωριού μας θα τους τιμήσει ποτέ;
Ανακτένιση 18 Ιουνίου 2019/09.09′
Εξηγώντας αρχικά την ονομασία αναρριχητικών διαδρομών, με αφορμή ένα μοναχικό, βαθύσκιο δέντρο, τη μελία, που συναντήσαμε δίπλα στο μονοπάτι, ασχολούμαστε με το δίπολο μυθολογίας-πραγματικότητας ως προς το υλικό κατασκευής του ροπάλου του Ηρακλή.
Κατεβαίνοντας από το νέο αναρριχητικό πεδίο 650, του οποίου η κορυφή προβάλλει πίσω μερικώς μέσα από τα γαύρα. Ήταν μια εξαιρετικά ιδρωμένη μέρα ανοίγματος 4 διαδρομών στον ασβεστολιθικό βράχο. Όπως συνηθίζεται δίνονται κι ονόματα σ΄ αυτές. Είναι τα εξής:
Εντυπωσιακότερα όλων των ημερών που κοπιάζαμε στο πεδίο δεν ήταν ούτε ο βράχος ούτε τα σύννεφα ούτε οι φασκομηλιές, αλλά ένα μοναδικό και μοναχικό δέντρο μέσα στην υπερπληθώρα των γαύρων – φαίνεται στην εικόνα. Πρόκειται μάλλον για τη μελία ή βουμελία, μέλεγος, μέλιος, φράξος, δεσποτάκι κι αγγλιστί ash wood (επιστημονικώς fraxinus). Η πλούσια σκιά της μελίας, έτσι θα ονομάζουμε εφεξής το δέντρο, ελκυστική μέσα στον καυτό ήλιο. Πώς κατάφερε κι επιβίωσε στην βορινή πλαγιά; Την προστάτεψαν άγνωστοι περιπατητές με μεταλλικό περίφραγμα που σήκωσαν μετά ή ήταν τόσο εύρωστη που αντιστάθηκε στη βρώση των τετραπόδων; Με ποιο τέχνασμα άραγε ξέφυγε από αδηφάγους ποιμένες;
Στην Κοζάνη πάντως δεν είναι άγνωστος ο Μέλιος. Ως επώνυμο συναντάται γραπτά από το 1760 και μετά. Κατά μια άποψη ετυμολογείται από την ελληνική λέξη μέλι ή την κουτσοβλαχική αντίστοιχη του κεχριού η της φτελιάς.[1] Γιατί όχι όμως από την αρχαία ελληνική λέξη μελία, η οποία δηλώνει το ειρημένο δέντρο; Βλάχοι κατοικούσαν μεν στο κέντρο της Κοζάνης, όταν συνοικίστηκε επί Τουρκοκρατίας η πόλη,[2] και σήμερα απέμειναν ορισμένοι από αυτούς να γνωρίζουν τη γλώσσα, αλλά ελληνόφωνοι οικισμοί υπήρχαν εξ αρχαιοτάτων χρόνων λίγα μέτρα μακρύτερα του κέντρου, στις σημερινές δηλαδή συνοικίες, ιδίως στα Αλώνια. Και οι μελίες αφθονούσαν προφανώς στους μαχαλάδες, όχι στο κέντρο της πόλης, οπότε οι Βλάχοι τις βρήκαν ήδη όταν ήρθαν.
Μέλιου ήταν πάντως το επώνυμο της γιαγιάς μας Χιονίας πριν παντρευτεί. Σχετίζονταν άραγε ο προπάππος μας με τα ομώνυμα δέντρα; Με την κατεργασία του ξύλου τους, τις βαφές με το φλοιό τους ή την εξαίρετη σκιά τους; Αναπάντητο ερώτημα προς το παρόν.
Λέγεται στο Δίκτυο πως από το ξύλο της μελίας έφτιαξε το ρόπαλό του ο Ηρακλής,[3] αν και σύγχρονοι μελετητές της μυθολογίας όπως και πλήθος δημοσιεύσεων στον ψηφιακό κόσμο επιμένουν πως κατασκευάστηκε από κότινο, άγρια δηλαδή ελιά.[4]
Ο Ηρακλής και το ρόπαλό του. Μαρίζα Ντεκάστρο, Στον κόσμο των μύθων, https://www.tovima.gr/2008/11/24/books-ideas/ston-kosmo-twn-mythwn
Aς δούμε τη δεύτερη άποψη, της άγριας ελιάς, με την οποία ασυμφωνούμε. O Θεόκριτος έγραψε πως ο ήρωας ξερίζωσε μιαν άγρια ελιά από το όρος Ελικώνας μαζί με τις ρίζες της και χωρίς να την αποφλοιώσει (αυτόφλοιον).[5] Μετέπειτα ο Απολλόδωρος αναφέρει ότι το έκοψε από τη Νεμέα χωρίς να προσδιορίζει το είδος του δέντρου.[6] Και οι δυο περιγραφές είναι μυθολογικές κι ανθρώπων χωρίς άμεση επαφή με τη φύση. Καθώς κάθε αξεφλούδιστος κορμός ή κλαδί δέντρου σαπίζει, ο Θεόκριτος, ποιητής ων, δεν γνώριζε πώς διατηρούνται τα ξύλα αφού κοπούν. Γεννημένος στις Συρακούσες και ζώντας στην Κω και την Αίγυπτο ήξερε την ελιά ως δέντρο, γι’ αυτό και την ανέφερε.
Έπειτα, οι ρίζες της ελιάς, αν παρέμεναν άκοπες, δημιουργούσαν προβλήματα ισορροπίας στο χειρισμό του ροπάλου. Και κυρίως σήμερα γνωρίζουμε ότι το ξύλο της άγριας ελιάς έχει ελάχιστες[7] έως μηδαμινές τυλώσεις,[8] δηλαδή σκληρούς όγκους ή ρόζους. Ο δε Αθηναίος μυθολόγος Απολλόδωρος, ορθότερα ψευδο-Απολλόδωρος, φάνηκε καλύτερα πληροφορημένος για τα αγχέμαχα όπλα, αλλά δεν προχώρησε σε λεπτομέρειες.
Μετά Χριστόν γράφοντας ο Παυσανίας έκλεισε τον μυθολογικό κειμενικό κύκλο του ροπάλου αγριελιάς, κομμένο από τον Σαρωνικό Κόλπο τώρα κι όχι από τον Ελικώνα ή τη Νεμέα (άρα ο καθένας ονομάτιζε διαφορετικούς τόπους), με την εξής αφήγηση: είχε αφήσει το ρόπαλο μπροστά σε άγαλμα του Ερμή στην Τροιζήνα, αλλά αυτό βλάστησε, μεγάλωσε και το δέντρο υπάρχει ακόμα. Προσθέτοντας όμως τοῦτο μὲν ὅτῳ πιστὰ, δηλαδή όποιος δίνει βάση σ΄ αυτή την ιστορία,[9] αμφισβήτηση αναμενόμενη για τον πολυδιαβασμένο και πολυταξιδεμένο Παυσανία, που με ανοιχτό μυαλό απέκρουε τότε τις θεοποιήσεις ανθρώπων (αυτοκρατόρων)[10] -αν ζούσε σήμερα θα έπραττε το ίδιο για την πίστη σε αεροπτηνολάβους πολιτικούς.
Ο Ηρόδοτος μάς παραδίδει ότι οι Αιθίοπες ήταν οπλισμένοι με ρόπαλα τυλωτά, έκφραση που μεταφραστής ερμηνεύει ως ρόπαλα ενισχυμένα με καρφιά,[11] παρόλο που δεν υπάρχει η συγγραφική διευκρίνιση τετυλωμένα σιδήρῳ, δηλαδή με καρφωμένα σιδερένια καρφιά επάνω τους. Προφανώς ο αρχαίος λαογράφος περιγράφει ξύλινα ρόπαλα που είχαν επάνω του φυσικά εξογκώματα, ονομαζόμενα σήμερα στη μακεδονική χωριατική της Ελίμειας της Δυτικής Μακεδονίας φούρκα μι μπουντάκια.[12] Μπουντάκια,[13] λέξη που κατά μιαν άποψη θεωρείται σλαβικής προελεύσεως από το bod =αιχμή, βελονιά,[14] ενώ κατ’ άλλην τουρκικής ετυμολογίας από το budak που δηλώνει τον κόμπο των ξύλων.[15]
Τώρα, πώς προήλθε η αμάρτυρη γνώμη ότι το ρόπαλο του Ηρακλέους ήταν κατασκευασμένο από φράξο;[16] Πρώτον από την σκληρότητα του ξύλου της μελίας, από την οποία σύμφωνα με τη φαντασία του ποιητή Ησίοδου κατασκευάστηκε το τρίτο γένος των ανθρώπων, ανελέητο και σκληρό (δεινόν τε καὶ ὄβριμον).[17] Αφθονούσαν φαίνεται τα δέντρα αυτά στον αγροτικό περίγυρο του ποιητή.[18]
Έπειτα, ακολούθησε η εικαστική τέχνη. Στην ερυθρόμορφη αγγειογραφία το ρόπαλο του Ηρακλή απεικονίζεται με μπουντάκια, δηλαδή ρόζους.[19] Φαίνεται όμως ότι οι καλλιτέχνες δεν είχαν ικανή επαφή με όπλα, διότι παριστάνουν το ρόπαλο λεπτότερο στη λαβή και τους ρόζους τους θέτουν ανάποδα, ενώ στη φύση ο κορμός λεπταίνει προς τα πάνω και τα κλαδιά του -και συνεπώς οι ρόζοι- ανηφορίζουν φυόμενοι , δεν κατηφορίζουν.
Μπουντάκια όμως ποια χλωρίδα διέθετε; Ο Θεόφραστος γράφει πως η μελία στη Μακεδονία ονομαζόταν βουμέλιος ή βουμελία (από το επιτατικό βους και μελία) κι ότι το ξύλο της ήταν οζώδες,[20] δηλαδή γεμάτο ρόζους. Αρκετές είναι οι «τυλώσεις στο εγκάρδιο»[21] της μελίας σύμφωνα με σύγχρονη μελέτη, δηλαδή οι ρόζοι στο εσωτερικό μέρος του κορμού της. Γι αυτό και οι Τούρκοι αργότερα αποκαλούσαν το ίδιο δέντρο dişbudak, δηλαδή δόντι-ρόζος, ονομασία που σε ορισμένα μέρη της Ελλάδας παρετυμολογήθηκε σε δεσποτάκι.[22] Mε τέτοιο τετυλωμένο ρόπαλο, χοντρό κλαδί με ρόζους δηλαδή, από κέδρο όμως, έδερναν ανακρινόμενους εθνικιστές επί Κατοχής στον Πεντάλοφο νεαροί μαχητές του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ, σλαβόφωνοι επί το πλείστον.[23]
Το πέτρινο μαχαίρι του Ότσι με ξύλινη λαβή από μελία, https://gr.pinterest.com/pin/406872147572202547
Συνεπώς ως προς τη λειτουργικότητά του το ξύλο της μελίας ήταν ιδανικό για όπλο τόσο για τα μπουντάκια στο κρουστικό του τμήμα, τα οποία προξενούσαν μεγαλύτερες πληγές, όσο και για τη λαβή του, αφού λειαίνοντάς την ελαφρώς παρείχε καλύτερο κράτημα χωρίς να γλιστράει. Για τον ίδιο λόγο προφανώς ο Ότσι (Ötzi), ο προϊστορικός άνθρωπος που βρέθηκε στους παγετώνες των Άλπεων,[24] είχε επιλέξει στο πέτρινο μαχαίρι του ξύλινη λαβή από μελία.[25] Για να μη γλιστράει.
Όπως όλες οι γυναίκες της υπαίθρου,[26] έτσι και η γιαγιά μας με το φλοιό της μελίας, βράζοντάς τον στο καζάνι, έβαφε μαύρα τα νήματά της. Άσχετα με την ετυμολογική συσχέτιση της μελίας με το λιθουανικό smelus που ερμηνεύουν ως γκρι χρώμα.[27] Καθώς η κόμη του δέντρου είναι πράσινη, ενώ ο κορμός φορές ποικίλλει ανάλογα με τα επιπρόσθετα επάνω του, βρύα π.χ. ή λειχήνες.
Η γιαγιά μας δεν αποκαλούσε το φυτό βουμελία ούτε και μελία, αλλά με το αρσενικό ουσιαστικό θράψους. Στην ορεινή Πιερία το λεν θραψάρ(ι), ουδετέρου γένους,[28] ακολουθώντας τον λατινικό τύπο fraxinus και τις ομοειδείς ρομανικές γλώσσες, μάλλον επειδή με το εμπόριο καταγίνονταν παλαιόθεν οι Βλάχοι του χωριού αλλά κι ολόκληρης της χώρας. Οι Βούλγαροι και οι Σλαβομακεδόνες το αποκαλούν διαφορετικά: ясен και јасен.[29]
Υ.Γ. Δεν ήταν προς το παρόν διαθέσιμo τo πόνημα του Γεωργίου Τσουμή, Το δάσος της Κοζάνης (Εκλαϊκευμένη δασοϊστορική μελέτη), Σύλλογος Κοζανιτών Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1956, ώστε να ιδωθεί η θέση της μελίας στη χλωρίδα της Κοζάνης. [Προσθήκη 18.6.2019/09.07′: Αντίγραφο του ειρηθέντος πονήματος έστειλε μετά στο γράφοντα ο Κώστας Παυλός, διαβάστηκε, αλλά δεν αναφέρει για δέντρα μελίας στην Κοζάνη και την περιοχή της. Πιθανόν ο συγγραφέας να μη μελέτησε επισταμένως τη χλωρίδα, αφού στη. σ. 17 αναγράφει ότι δεν υπήρχαν γαύρα στην Κοζάνη, ενώ η ΒΒΔ πλαγιά του υψώματος Μοίρες, όπου και το αναρριχητικό πεδίο 650, βρίθει αυτών. Εκτός αν δεν ανήκει η κλιτύς αυτή στην κτηματική περιοχή της πόλης, αλλά στην αντίστοιχη της Μοσχούλας (Μεντεσλί), ερειπωμένο σήμερα κοντινότερο προσφυγικό οικισμό]
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1] Ντίνας Κωνσταντίνος, Κοζανίτικα επώνυμα 1759 –1916, Κοζάνη 1995, σ. 174
[2] Παυλός Κώστας, Η συνοίκηση της Κόζιανης, Μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία, Κοζάνη 2017
[3] ΔΕΝΔΡΟ ΜΕΛΙΑ, http://www.mikrosapoplous.gr/iliada/MELIA.htm
[4] Ελιά: Μια γυναίκα που δεν γερνάει!, https://enallaktikidrasi.com/2014/07/elia-mia-gynaika-pou-den-gernaei/
[5] Theocritus, Bio, et Moschus. Ex recognitione A. Meinekii. (Adnotationes.), Ειδύλλια 25. 207-210
[6] Smith Oliver, Where did Hercules get his club?, https://www.quora.com/Where-did-Hercules-get-his-club. Το αρχαίο κείμενο υπάρχει στο Αpollodori Bibliotheca. Ex recognitione Immanuelis Bekkeri, 2.4.11.6
[7] Γιαγλή Κυριακή, Βουλγαρίδης Ηλίας, Χαρακτηριστικά δομής και τεχνικές ιδιότητες ξύλου ελιάς (Olea europaea L.), σ. 5
[8] Μαντάνης Γεώργιος, ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗ ΞΥΛΟΥ (προέλευση, ονοματολογία, ταυτοποίηση), Καρδίτσα – Μάρτιος 2019, σ. 40
[9] Παυσανίας, Ελλάδος περιήγησις/Κορινθιακά 2.31.10
[10] Lesky Albin, Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας, μετ. Αγαπητός Τσοπανάκης, 5η έκδ., Κυριακίδης, Θεσσαλονίκη 1983, σ. 1171-2
[11] ΗΡΟΔΟΤΟΣ, Ἱστορίαι 7.69.1
[12] Σχόλιο στο “Αχ κουνελάκι, κουνελάκι ξύλο που θα το φας”, https://www.giapraki.com/eioooii%C3%B0ieeu-391/
[13] Χριστοδούλου Χριστόδουλος, Τα κουζιανιώτ΄κα (λεξικό του Κοζανίτικου Ιδιώματος), Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση, Κοζάνη 2003, σ. 416 και Ντίνας Κώστας, Το γλωσσικό ιδίωμα της Κοζάνης, ΙΝΒΑ, Κοζάνη 2005, σ. 325. Επίσης Κοζανίτικο Λεξιλόγιο (απο lias), https://www.giapraki.gr/e107_plugins/content/content.php?content.1887.10
[14] Ντίνας, Το γλωσσικό ιδίωμα της Κοζάνης, ό.π., σ. 320, 325
[15] Budak, https://tureng.com/en/turkish-english/budak
[16] Βεατρίκη Α, Η Μελία, ο φράξος, τhe ash tree και Το δένδρο του κόσμου, https://beatrikn.wordpress.com/2008/05/10/%CE%B7-%CE%BC%CE%B5%CE%BB%CE%AF%CE%B1-%CE%BF-%CF%86%CF%81%CE%AC%CE%BE%CE%BF%CF%82-%CF%84he-ash-tree-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CF%84%CE%BF-%CE%B4%CE%AD%CE%BD%CE%B4%CF%81%CE%BF-%CF%84%CE%BF%CF%85-%CE%BA/
[17] Ησίοδος, Ἔργα καὶ ἡμέραι 15.145
[18] Ησίοδος, https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%97%CF%83%CE%AF%CE%BF%CE%B4%CE%BF%CF%82
[19] ΜΑΡΙΖΑ ΝΤΕΚΑΣΤΡΟ, Στον κόσμο των μύθων, https://www.tovima.gr/2008/11/24/books-ideas/ston-kosmo-twn-mythwn/
[20] Theophrastus, Historia plantarum, Friedrich Wimmer, Hirt, 1842, σ. 107
[21] Μαντάνης, ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗ ΞΥΛΟΥ, ό.π., σ. 35
[22] Σαραντάκος Νίκος, Το δεσποτάκι δεν είναι του δεσπότη, https://sarantakos.wordpress.com/2016/08/10/disbudak/
[23] Τσιούμης Κωνσταντίνος, Ιστορία της Αντίστασης στη Δυτική Μακεδονία, Θεσσαλονίκη [1955], σ. 46-7
[24] Άνθρωπος των πάγων, https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%86%CE%BD%CE%B8%CF%81%CF%89%CF%80%CE%BF%CF%82_%CF%84%CF%89%CE%BD_%CF%80%CE%AC%CE%B3%CF%89%CE%BD
[25] Otzi The ice man, https://frozenintimeotzi.weebly.com/artefacts.html
[26] Η βαφή ή το βάψιμο των νημάτων γινόταν στο καζάνι, μέσα σε βρασμένο νερό από άξιες γυναίκες των ορεινών χωριών, https://xiromeropress.gr/%CE%B7-%CE%B2%CE%B1%CF%86%CE%AE-%CE%AE-%CF%84%CE%BF-%CE%B2%CE%AC%CF%88%CE%B9%CE%BC%CE%BF-%CF%84%CF%89%CE%BD-%CE%BD%CE%B7%CE%BC%CE%AC%CF%84%CF%89%CE%BD-%CE%B3%CE%B9%CE%BD%CF%8C%CF%84%CE%B1%CE%BD-%CF%83/
[27] Μπαμπινιώτης Γεώργιος, Λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας με σχόλια για τη σωστή χρήση των λέξεων, Κέντρο Λεξικολογίας, β΄ έκδοση, Αθήνα 2002, σ. 1069
[28] Δούγα-Παπαδοπούλου Ευανθία- Τζιτζίλης Χρήστος, Το γλωσσικό ιδίωμα της ορεινής Πιερίας, Λεξιλόγιο-παραγωγικό, ΕΜΣ, Θεσσαλονίκη 2006, σ. 297
[29] Αsh tree (English), Origin & history, https://www.wordsense.eu/ash_tree/
Στιγμιαία ανάπαυση σε θροΐζουσα stipa pennata (χωριατιστί σατνιά) κατά την άνοδο σε νέο αναρριχητικό πεδίο του υψώματος Καρά Ορμάν. Να ΄χαμε κι έναν βιολογικό καφέ με καλαμάκι πολυλακτικού οξέος σε αμόλυβδο κρύσταλλο, τι άλλο να θέλει κανείς; Στο βάθος τα Καϊλιάρια. Εικονοληψία Teo Fasoulas — στην τοποθεσία Asvestópetra, Kozani, Greece. 22 Μαΐου 2018
