Δηλώσεις ζημιών εκ πολέμου 1941-45 και η Αιανή Κοζάνης: οικονομία και κοινωνία στον 20ό αιώνα

ανακτένιση 5/5/2020

Διαφυλλίζονται δηλώσεις ζημιών εκ πολέμου έτους 1945 του οικισμού Αιανή Κοζάνης, πορεία ανάμεσα στην πραγματικότητα και την υπερβολή, την απτή καθημερινότητα και την ιδεολογική επικάλυψη με εφόδια πρωτότυπες πηγές, προφορικές καταθέσεις κι άλλες μαρτυρίες, η οποία, αν εξαιρεθεί το ένστικτο της επιστροφής στο χρόνο και τον τόπο, προσφέρει στον ερευνητή τη χαρά της δημιουργίας, ενώ στους αναγνώστες ευελπιστεί να καταδείξει δρόμους ασφαλών αναγνώσεων του παρελθόντος, κατανόηση του παρόντος και προμαντεύσεις του μέλλοντος.

Αφετηρία ήταν πρόσφατη ανάγνωση σχετικών εγγράφων. Σε περίπτωση που αλήθευαν όλα, επρόκειτο για συγκλονιστικό δράμα οι επιπτώσεις του οποίου φτάνουν ως σήμερα με τις κληρονομιές του να ανιχνεύονται στη στάση, στη σκέψη και την πράξη αρκετών επιγόνων.

Στη διάθεση της έρευνας τέθηκαν τα 2/3 των ζημιών, όχι όλες. Εν τούτοις, η έλλειψη ολότητας λογίζεται φορές ως πλεονέκτημα, επειδή δημιουργεί ερωτήματα κι ωθεί στην αναζήτηση συγκείμενων και περικείμενων ψηφίδων ώστε να σχηματιστεί μια ζώσα εικόνα.

Η εύρεση της δήλωσης ζημιών του συνονόματου εκ μητρός παππού μου αποτέλεσε εισιτήριο ασφαλής εισόδου στη βιοτή μιας κατώτατης οικονομικά, αλλά ανώτατης αισθηματικά, κοινωνικής τάξης, αυτής των ευάριθμων αγροτών και ποιμένων που δεν επέτρεψαν την άλωση του χαρακτήρα και της κοσμοθεωρίας τους από τον εκάστοτε συγκυριακό καιροσκοπισμό, προτερήματα που πέρασαν σε επόμενες γενιές.

Διευκρίνιση: δεν ασκούσαν βία όλοι οι σιδηροφορούντες της εποχής ούτε διακρίνονταν εν συνόλω στο διαγούμισμα. Όσο δυνατό και να είναι το ποτάμι των καιρών ορισμένα ρωμαλέα πρόσωπα δεν αφήνονται να παρασυρθούν, οπότε οι αναφερόμενοι δηωτές εκφράζουν ένα μόνον μέρος κι όχι την ολότητα.

Ιδιαίτερες ευχαριστίες στους αυτόπτες της εποχής που δέχτηκαν να μοιραστούν προσωπικές τους μνήμες κι ακόμη σε όσους τις κατέγραψαν χωρίς να τις δώσουν στο φως της δημοσιότητας όπως π.χ. στο δάσκαλο Κωνσταντίνο Σιαμπανόπουλο, στον οποίον πρέπουν ανδριάντες κι όχι απλές προτομές.

Το κείμενο αφιερώνεται στον κόσμο της μελέτης. Είναι μια ατομική πνευματική άσκηση που προσκομίζεται για επισήμανση ημαρτημένων και προς εναργέστερο φωτισμό άλλων απόψεων, σκέψεων κι οπτικών. Προσφορά στην ενεστώσα Γνώση και περισσότερο στους μεταγενείς θεράποντές της.

 

Στα Γενικά Αρχεία του Κράτους στην Κοζάνη εναπόκεινται 127 δηλώσεις ζημιών εκ πολέμου του οικισμού Αιανή Κοζάνης, ένθετες σε λεπτότερο και μικρότερο σε μέγεθος χάρτινο περικάλυμμα επιγραφόμενο με κόκκινο μολύβι αιανή Κοζάνης 8 (το 8 με διπλή υπογράμμιση).[1] Λεηλάτες ως επί το πλείστον οι Γερμανοί.

Πρόκειται για γραπτές καταθέσεις 119 ανδρών κι 8 γυναικών γεννημένων ή μεγαλωμένων στο χωριό, εκτός από τέσσερις παρεπίδημους άνδρες που λόγω της επιπολάζουσας πείνας είχαν προσέλθει κυρίως από την πόλη της Κοζάνης εξασκώντας τα επαγγέλματα του κτίστη, του εργάτη και του κουρέα.[2] Στην ύπαιθρο διαβίωνε τότε κανείς με μεγαλύτερη άνεση από την πόλη λόγω της ελεητικότητας ορισμένων χωριτών, ιδίως γυναικών, κι επειδή έβρισκε πιο εύκολα κατάλυμα προς διαμονήν. Όσοι δε είχαν συγγενείς, ένιωθαν ακόμη καλύτερα -από την Αθήνα είχαν έρθει τότε στο χωριό η θεία μου Αγγελική με το γιο της.

Εκκλησιαστική ενθύμηση ιερέα της Ελίμειας αναφέρει την ίδια εποχή πείνα μεγάλη και πως Αθηναίοι αγόρασαν το Δεκέμβριο του 1941 3.800 δραχμές την οκά το ψωμί. Αλλά μόνον η τιμή είναι εν όλω αληθής, ενώ η μεγάλη πείνα εν μέρει μόνον και για τους αστούς, καθώς οφειλόταν συν τοις άλλοις στην επιθυμία της πλειονότητας των αγροτών και των ποιμένων να πωλήσουν κρυφά από την Ελληνική Πολιτεία το ζωικό και φυτικό περίσσευμά τους με όσο το δυνατόν περισσότερο κέρδος. Όχι πάντα με επιτυχία, αφού επιτήδειοι έμποροι, αρκετοί από τους οποίους προφανώς δήλωναν Αθηναίοι για να μην φανερώνουν τα πραγματικά τους ονόματα και χωριά, αγόραζαν τα είδη με κατοχικά χαρτονομίσματα που παρά την ονομαστική τους αξία είχαν ελάχιστη αγοραστική.

 

Φοροκαταιγίδα                                                                                                      

Κάθε μελέτη παρομοίων εγγράφων, αν επιθυμεί να ξεφύγει από τη μομφή της απλής αντιγραφής, είναι αναγκαίο να ορμαθίζεται με άλλες πηγές. Ακόμη να εμπλουτίζεται και να εντάσσεται στο χώρο και το χρόνο μακριά από το διάφορον και την προκατάληψη. Συγκεκριμένα ονόματα, αγαθά, ποσότητες και γεγονότα τέρπουν τον ειλικρινή ερευνητή όσο κι αν η ασάφεια τον καλεί απατηλά σε δρόμους όπου το μυθικό περιπλέκεται με την αλήθεια εις βάρος της δεύτερης. Την εικόνα των γραπτών πηγών έρχονται να συμπληρώσουν, απολεπίσουν ή αποδομήσουν προφορικές καταθέσεις αυτοπτών μαρτύρων, μαρτυρίες το ίδιο ισάξιες αν όχι ανώτερες από τις καταγεγραμμένες αντίστοιχες λόγω του πλούτου και της αμεσότητάς τους. Πρόκειται για ανεκτίμητο εργαλείο στα χέρια κάθε εμβριθούς κι έμπειρου ερευνητή. Όπως ορθά θεωρεί επιφανής θεράποντας της Ιστορίας: το σλόγκαν στην Προφορική Ιστορία είναι: «όσο πιο πολλά ξέρω, τόσο πιο πολλά μαθαίνω».[3]

Ακόμη το ενδιαφέρον του ιστορικού εστιάζεται όχι μόνον σ΄ αυτά που έχει μπροστά του αλλά και σ΄ αυτά που δεν έχει και δεν πρόκειται ίσως ποτέ να δει, δηλαδή στις σιωπές και τις αποσιωπήσεις, που είναι περισσότερες από τις προφανείς παραστάσεις, οι σιωπές λ.χ. των κειμένων που δεν ήταν διαθέσιμα να δει και οι αποσιωπήσεις σε έγγραφα και διηγήσεις πληροφορητών, αθέλητες ή ηθελημένες. Στην τελευταία περίπτωση ο ιστορικός υποθέτει δανειζόμενος από παραπλήσιους τόπους και χρόνους ή στηριζόμενος στη λογική, απόφαση που εξαρτάται από την εμβρίθεια και την τέχνη του.

Ήταν σε θέση ο καθείς να δηλώσει ό,τι επιθυμούσε; Φυσικά, αν συμφωνούσε πρώτα η τοπική εξουσία κι έπειτα οι επόπτες της Κοινωνικής Πρόνοιας που σύμφωνα με το σκεπτικό θα έρχονταν από την πόλη στο χωριό για αυτοψία στη σκηνή του δράματος.[4] Οι δεύτεροι είχαν τη δυνατότητα να προσέλθουν αυστηροί στο πεδίο κρατώντας στα χέρια τους τις πρότερες ενιαύσιες δηλώσεις σιτοκαλλιέργειας στην Κεντρική Επιτροπή Προστασίας Εγχωρίου Σιτοπαραγωγής (ΚΕΠΕΣ) των κατοίκων όπου δηλωνόταν η ποσότητα τόσο για τη νέα σπορά όσο και για τις τροφικές ανάγκες της οικογένειας.[5] Αν το έπραξαν αυτό και σε ποιο μέρος είναι άδηλο.

Η τοπική εξουσία είχε την εθιμική τάση να απαιτεί όσο μπορούσε περισσότερα από την κεντρική αντίστοιχη για να τα μοιράζει η ίδια στους τελικούς αποδέκτες, ανάλογα με την προτίμησή της κατά μιαν έννοια. Ορισμένα, βέβαια, ζημιώματα, αν όχι αρκετά ή όλα, φάνηκαν υπερβολικά στους κρατούντες, γι’ αυτό σε ορισμένους τουλάχιστον απόμακρους οικισμούς την πιστότητα βεβαίωνε ο εκάστοτε κωμάρχης.[6] Στην Εορδαία οι κάτοικοι ενίσχυαν την αλήθεια των ζημιών που είχαν υποστεί τόσο με βεβαίωση του δημάρχου όσο και του Ειρηνοδικείου.[7] Επειδή, όπως αναφέρει χαρακτηριστικά άρτι αφιχθείς μητροπολίτης στα Γρεβενά λίγα χρόνια αργότερα:

 εν αρχή δεν ηθελήσαμεν να πιστεύσωμεν εις τα παράπονα και τας διαμαρτυρίας των χωρικών. Είχομεν την γνώμην, ότι αι απαιτήσεις αυτών είναι υπερβολικαί και παράλογοι. Πλην όμως με την πάροδον του χρόνου και ημείς αντελήφθημεν τας αθλίας συνθήκας της ζωής αυτού του κόσμου…[8]

Εδώ δημιουργούνται ερωτήματα: μήπως οι κάτοικοι συμπεριέλαβαν στις δηλώσεις ζημιών που προξένησαν οι κατακτητές και οι υπόλοιποι ένοπλοι τους φόρους προς την Ελληνική Πολιτεία επί της παραγωγής σίτου, κριθής, σίκαλης κι αραβόσιτου, της δεκάτης δηλαδή, γνωστότερης ως δέκατο, και του παρακρατήματος, φόρου που ξεκίνησε το 1942 ως το 1/10 της δεκάτης και το επόμενο έτος μειώθηκε στο 1/6 της περίπου;[9] Πρακτικότερα: γεωργός του χωριού Ελάτη Σερβίων από τις 1965 οκάδες παραγωγής δημητριακών του έδινε τις 196,5 ως δέκατο και τις 19 σαν παρακράτημα.[10] Τυπικά το παρακράτημα δινόταν στα λαϊκά συσσίτια που διαφέντευε η νομαρχία στις πόλεις και κωμοπόλεις του νομού,[11] όση τουλάχιστον ποσότητα περνούσε από τα διάφορα κόσκινα πριν φθάσει στα μαγειρεία τους.

Το δέκατο το πλήρωναν επειδή υπήρχε επί Τουρκοκρατίας, αλλά διέκειντο σχεδόν απόλυτα αρνητικά ως προς το παρακράτημα. Ποιοι ήταν συνεπείς στην πληρωμή του παρακρατήματος και ποιοι όχι είναι ζήτημα προς διερεύνησιν. Δεν φαίνεται να σχετίζεται με τη γεωγραφική απόσταση και την οδική απομόνωση των οικισμών από το κέντρο, αφού στον ορεινό οικισμό Καστανιά Σερβίων από τους 190 παραγωγούς μόνον 10 είχαν δώσει παρακράτημα,[12] ενώ στον πιο μακρινό Λάβα κανείς.[13] Στην πεδινή κωμόπολη του Βελβενδού δεν το είχε καταθέσει κανείς από τους 804 οικογενειάρχες παραγωγούς του,[14] ενώ στην αντίστοιχη των Σερβίων μόνον το 3,7% τους.[15]

Ούτε κι εξαρτιόταν η πληρωμή του παρακρατήματος από την ποσότητα παραγωγής, αφού στα ορεινά χωριά Πολύρραχο και Προσήλιο των 82 οικογενειών δύο μόνον το είχαν καταθέσει, ο Δημήτριος Δημόπουλος του Νικολάου (1805 οκάδες) κι ο μάλλον εξάδελφός του συνονόματός του τού Γεωργίου (530 οκ.).[16] Ούτε κι από ιδεολογικούς λόγους στήριξης ή άρνησης του καθεστώτος εξαρτιόταν το δόσιμο, αφού στα Σέρβια από τα διαθέσιμα στοιχεία απέφυγαν το παρακράτημα τόσο ο Μιχαήλ Παπαδόπουλος, μετέπειτα αρχηγός αντικομουνιστών οπλιτών ως Μιχάλαγας, όσο και μέλος έπειτα της ΠΕ του ΚΚΕ Κοζάνης[17] με τα πολεμικά προσωνύμια Άγγελος ή Λεβεντάκος.[18] Ήταν μάλλον ζήτημα χαρακτήρα, ευπείθειας στους νόμους ή πρόσδεσης στην εξουσία.

Το ερώτημα αν το δέκατο που κατέθεταν οι κάτοικοι στην Ελληνική Πολιτεία συμπεριελήφθη -όταν λαμβάνονταν σε ειρηνικούς καιρούς- στις δηλώσεις ζημιών των κατοίκων απαντάται σε σπάνιες μαρτυρίες, ενός αγρότη π.χ. του οικισμού Αγίου Δημητρίου Κοζάνης ο οποίος γράφει αυτολεξεί σε δήλωση ζημιών του από τους Γερμανούς: δια δεκάτην οκ <500> πεντακοσίας,[19] δηλαδή οι Γερμανοί αφήρεσαν από αυτόν 500 οκάδες σίτου, τις οποίες προόριζε για τον ειρημένο φόρο. Ωστόσο, δεν έχει διευκρινιστεί αν την ποσότητα αυτή την κατάσχεσαν ως οφειλόμενη ή απλώς προορίζονταν για δόσιμο ως φόρος και οι στρατιώτες την πήραν για δικό τους όφελος. Έτερος του γειτονικού οικισμού Τετράλοφος ήταν εντελώς συγκεκριμένος γράφοντας σε δήλωση ζημιών του από τους Γερμανούς: Σιτηρά παραδοθέντα εις ΚΕΠΕΣ οκ 800.[20] Και τρίτος από τον Άγιο Δημήτριο πάλι δήλωσε ότι τις 250 οκ που προόριζε για το φόρο της δεκάτης τις πυρπόλησε ο ΕΛΑΣ μαζί με την οικία, το στάβλο και την αχυρώνα του κατά την επίθεσή του εναντίον του χωριού.[21]

Στους ανωτέρω φόρους προστίθονταν παροδικοί, όσων π.χ. προϊόντων εισάγονταν προς πώλησιν στην πόλη της Κοζάνης, ακόμα και καυσόξυλα, τους οποίους από την άνοιξη του 1944 και μετά διαχειρίζονταν η Εθνικοσοσιαλιστική Οργάνωση (ΕΣΟ) της πόλης. Αν πράγματι συνέβαινε, δεν υπήρχε άμεση παρατυπία, διότι οι φόροι ιδιαίτερα προς το τέλος της Κατοχής συλλέγονταν κατόπιν αυστηρών γερμανικών διαταγών. Πόσοι όμως έμεναν στα χέρια των συλλεκτών, πόσοι δίνονταν στην Οικονομική Εφορία, και πόσοι διαμοιράζονταν μεταξύ των οργανώσεων ΕΣΟ και των αντικομουνιστών ενόπλων χωριτών (στο εξής οπλίτες) που δρούσαν κάτω από τη σημαία του Εθνικού Ελληνικού Στρατού (ΕΕΣ) δεν έχει ευρεθεί. Επρόκειτο για μια περίεργη σκηνή με τις δυο ειρημένες οργανώσεις να αλληλοϋποβλέπονται κάτω από την ομπρέλα των Γερμανών και την Ελληνική Πολιτεία να προσπαθεί να θρέψει τα ολοένα κι αυξανόμενα στόματα πυροπαθών και λεηλατημένων προσφύγων στην πόλη της Κοζάνης ή στα διάφορα χωριά της γερμανοκρατούμενης ζώνης από κατακτητές κι αντάρτες. Από τις διαθέσιμες πηγές δεν υπάρχει καθαρή εικόνα για τον ρόλο εφοριακού της Κοζάνης, ο οποίος συνέλεγε τη δεκάτη και συμμετείχε σε απελευθερώσεις κρατουμένων από τους Γερμανούς για οικονομικούς[22] και άλλους λόγους.[23] Οι Βρετανοί θεωρούσαν τον άνδρα μέλος της ΕΣΟ,[24] ενώ οι εγχώριοι του ΕΕΣ.[25] Μήπως όμως ήταν ένας απλός ευσυνείδητος δημόσιος υπάλληλος που νοιάζονταν για τα πεινασμένα στόματα της πόλης; Το μόνο βέβαιο είναι πως εξέδωσε επί κυρίως Εμφυλίου Πολέμου στην Κοζάνη μέσω της Βασιλικής Εθνικής Νεολαίας (ΒΕΝ) βιβλίο με τίτλο Η Μακεδονία ήτο, είναι και θα είναι ελληνική.[26]

Έπειτα, πόσα αγαθά παρέμεναν στα χέρια των κατακτητών και πόσα στα αντίστοιχα της Ελληνικής Πολιτείας; Με βάση σύγκρισης το μόνιμο πληθυσμό[27] και το ποσό δημητριακών που ο οικισμός Τετράλοφος αναγκαζόταν να παραδώσει το καλοκαίρι του 1944 κατόπιν εντολής του Τμήματος Διαχειρίσεως της Τοπικής Διοίκησης Κοζάνης (Platz-Kommandantur) η Αιανή χρεωνόταν με 15 τόνους. Μ’ έναν πρόχειρο υπολογισμό της ποσότητας σμιγού αλεύρου του άρτου μιας πενταμελούς οικογενείας αναλογούσε μισό ψωμί κάθε μέρα ανά εστία ως δόσιμο στην Εφορία. Επιπλέον, σε περίπτωση που συνυπολογιστεί ότι τουλάχιστον οι μισοί χωρίτες αδυνατούσαν ή απέφευγαν να αποδώσουν τη φορολογία, ο φόρος του κράτους ανά οικογένεια ανερχόταν σε ένα ψωμί την ημέρα.

Εκ μέρους της Πολιτείας οι εξαντλητικοί φόροι εις βάρος της υπαίθρου ήταν δικαιολογημένοι καθώς έπρεπε να τραφεί ένα σύνολο ανθρώπων της πόλεως Κοζάνης αποτελούμενο από δημοσίους και δημοτικούς υπαλλήλους, συνταξιούχους κι άνεργους, από απόρους εξ Αθηνών και Θεσσαλονίκης που είχαν καταφύγει στην πόλη κι από πλήθος προσφύγων και πυροπαθών στην αρχή από την Ανατολική Μακεδονία (10.000 περίπου)[28] κι έπειτα από κωμοπόλεις και οικισμούς του νομού όπως το Μεσόβουνο, τα Σέρβια, το Τσοτύλι και δεκάδες άλλους που είχαν καταστρέψει Γερμανοί και Ιταλοί και μετά από αντίστοιχα χωριά οπλιτών που χτυπούσε ο ΕΛΑΣ -στο σπίτι του παππού στην Κοζάνη έμενε μια οικογένεια προσφύγων από οικισμό της τελευταίας περίπτωσης. Στα λαϊκά (της Ελληνικής Πολιτείας) συσσίτια της πόλης Κοζάνης αρχάς 1943 σιτίζονταν 4.500 άνθρωποι,[29] αριθμός διόλου ευκαταφρόνητος.

Τη ζοφερή κατάσταση επισκότιζαν διαφωνίες του Αθηναίου νομάρχη Άγγελου Καρατζά με εντοπίους παράγοντες όπως ο νέος αντιπρόσωπος του Υπουργείου Οικονομικών από τον Βελβενδό[30] κι ο πρόεδρος της Ομοσπονδίας Επαγγελματιών Κοζάνης[31] ως προς το χειρισμό των επισιτιστικών ζητημάτων. Επιπλέον και οι τεράστιες αγορανομικές παραβάσεις των κεντρικών γραφείων Επισιτισμού στη Θεσσαλονίκη,[32] ληστρικαί συμμορίαι κατά τη μαρτυρία αξιωματικού-επόπτη επισιτισμού του νομού Κοζάνης. Η εύρεση απάντησης για το ποιος είχε χαράξει σωστή πολιτική είναι εξαιρετικά κοπιαστική εφόσον η ανάγνωση της διαμάχης είναι τουλάχιστον διττή, μία κοντινή κατά την οποίαν ο πομπός (Κοζανίτης- Βελβεντινός) και ο δέκτης (λαός) ήταν ήδη γνωστοί οπότε υπάρχει εξάρτηση από το παρελθόν και μια έτερη μακρινή όπου δεν υφίστανται πρότεροι συνδετικοί κανόνες ούτε ανάγκη μελλοντικής διασφάλισής της έδρας τους (διορισμένος Αθηναίος και κάτοικοι). Συμβάντα που εξηγούνται από τη γνώση του γεγονότος ότι επί Κατοχής η Ελλάδα είχε χωριστεί σε χωριστές ζώνες επιρροής, σχεδόν απομονωμένες μεταξύ τους: η μισή Μακεδονία ανήκε στους Γερμανούς, ενώ η υπόλοιπη στους Βουλγάρους και τους Ιταλούς με αποτέλεσμα να δημιουργηθούν συλλογικότητες όπως λ.χ. η Ένωση Πυροπαθών Μακεδονίας, που διατηρούσαν λίγες μόνον επαφές με την πρωτεύουσα Αθήνα.[33]

Οι πυρπολήσεις σπιτιών, μαγειριών, αχυρώνων και μαντριών, οι διαπραχθέντες φόνοι και η διάχυτη βία δεν επιδέχονται ουδεμία αμφισβήτηση. Ούτε επίσης σε μεγάλο ποσοστό τα δηωθέντα προϊόντα της γης, αφού η παραγωγή δημητριακών, οσπρίων, καρποφόρων δένδρων κι αμπέλων δηλώνονταν κάθε χρόνο ονοματικώς στους δήμους και στις κοινότητες. Εννοείται πως ο καθείς δήλωνε λιγότερα από όσα παρήγαγε, κλασική στάση (ακόμα και σήμερα) όταν δεν υπάρχει εμπιστοσύνη στην εξουσία ως προς τη διαχείριση των δημοσίων πόρων, γι’ αυτό ακολουθούσε επαλήθευση έπειτα από ανώτερες εντολές ή όταν δεν επαφιόταν ο δηλών στενά με το καθεστώς. Κοζανίτης μεγαλοϊδιοκτήτης δήλωνε 222 σπαρμένα στρέμματα χωραφιών το καλοκαίρι του 1943,[34] ενώ το προηγούμενο έτος επιγνώμονες πληροφορούσαν ότι είχε καλλιεργήσει 326, μια τεράστια διαφορά που εν μέρει οφειλόταν στο ότι κατείχε κτήματα σε δύο όμορα χωριά, Αιανή και Κερασιά, οπότε η σύμφυρση των αριθμών ήταν φυσική. Πιο βάσιμη αιτία της διαφοράς ήταν ο φόβος κατάσχεσης των δημητριακών από τους αντάρτες γι’ αυτό παρακλητική ανακοίνωση της Γενικής Διοίκησης Μακεδονίας ανέφερε πως όσοι εργάτες των πόλεων βγουν στην ύπαιθρο με αμοιβή ως θεριστές θα προστατεύονταν από τους Γερμανούς,[35] ανακοίνωση που έμεινε μόνον στα χαρτιά. Ποιος τολμούσε να καλλιεργήσει ξένα χωράφια εν μέσω δύο αντιπάλων, με βόδια μάλιστα που ευχαρίστως θα τα λάμβαναν άνευ αντιτίμου όλων των ειδών οι ένοπλοι; Ήταν φυσικό η γη να μένει ακαλλιέργητη ή, τουλάχιστον, να μην τραυματίζεται με την άροση όπως πριν.

Αν τώρα κάτοικοι πουλούσαν εν παραβύστω μέρος της σοδειάς τους σε επιτήδειους εμπόρους ή απλούς επισκέπτες που κατέκλυζαν την περιοχή[36] και ύστερα δήλωναν πως την είχαν αρπάξει οι Γερμανοί δεν έχει εξακριβωθεί και ούτε είναι μάλλον δυνατόν. Πάντως η Νομαρχία Κοζάνης διέθετε κατασχεμένα σιτηρά το 1942, πριν εμφανιστούν αντάρτες,[37] μέρος εκ των οποίων είχε συλληφθεί στη γέφυρα Σερβίων από το ευρισκόμενο εκεί φυλάκιο της Χωροφυλακής.[38]

Το κρυφτό κράτους και χωριτών παιζόταν κι ως προς τα αλεστικά δικαιώματα, δηλαδή έκαστος παραγωγός, όταν πήγαινε στο μύλο να αλέσει, έπρεπε να δώσει 5% του αλεύρου στην Πολιτεία. Σύμφωνα με επόπτη μύλων της ΝΑ Ελίμειας κι άριστο γνώστη της κατάστασης την άνοιξη του 1942 οι μυλωθροί… έκαμαν την τύχην τους αφού δεν υπήρχε αλήθεια στην καταγραφή των γεννημάτων που έρχονταν για αλευροποίηση, καταγραφή στην οποία αρνούνταν να συνεισφέρουν οι πρόεδροι των κοινοτήτων.[39]

Από το δίχτυ της αληθείας των δηλώσεων ξέφευγαν μάλλον μερικώς τα κοτόπουλα, τα αβγά, οι προίκες των κοριτσιών, τα οικιακά σκεύη, ο ρουχισμός και τα τιμαλφή. Η ακριβής τύχη φορητών αντικειμένων, όπως τα ρολόγια και τα χρήματα, ανιχνεύεται με δυσκολία.

 

Πραγματολογική εστίαση

Παρόλο που όσα βρίσκονται μακριά φαντάζουν ελκυστικά επειδή στην πράξη δεν υπάρχει η δυνατότητα να διαπιστωθεί η πραγματική τους αξία,[40] εγκύπτουμε προς διάκρισιν της αληθείας και του ψεύδους, της σαφούς ιδιατερότητας και της πλαστής γενικότητας στη δήλωση ζημιών του παππού μου Αθανασίου Κύρινα, του οποίου φέρω το όνομα. Δηλώνεται ως γεωργός, όπως πράγματι ήταν, ενώ χρημάτιζε φορές και πιστικός. Ο άγνωστος γραφέας της δήλωσης -ο παππούς δεν ήξερε να διαβάζει- παρέθεσε τις ζημίες, όλες από Γερμανούς, ως εξής:

 14 οκάδες Λίγδα, 1 βιλέντζα, 500 οκάδες Σύτον, 1 τσιουβάλι με 40 οκάδες Σύτον, ένα τυνικέ τιρή 10 οκάδες, ένα κουστούμη ρούχα, 5 κότες, ένα ζεύγος παπούτσια και δίο Γουρνόπουλα 10 οκάδες.

Πεντακόσιες σαράντα οκάδες σιτάρι, δηλαδή 692 σημερινά κιλά, ίσως θεωρηθούν από ανθρώπους της πόλης (ιστορικούς και μη) τεράστια ποσότητα, όχι όμως από αγροδίαιτους της εποχής ή ελεύθερους μελετητές του σήμερα. Ο λεχθείς σίτος (ζουλίτσα, κουτρουλιά ή κατράντσα)[41] έχοντας εκατολιτρικό βάρος περίπου 75 κιλά[42] χωρούσε άνετα σε ξύλινο αμπάρι του ενός κυβικού μέτρου. Αυτά έστεκαν συνήθως στη μισιά, το σημερινό σαλόνι ή, ορθότερα, το μέρος του οικήματος που διαχώριζε τα υπνοδωμάτια από το μαγειρειό ή το στάβλο των ζώων. Προοριζόταν για την ενιαύσια διατροφή της οικογένειας και των ζώων σε περίπτωση φθοράς των. Ελάχιστο αγαθό, αλλά τόσο είχαν τη δυνατότητα να αποθηκεύσουν στον οίκο τους οι βιοπαλαιστές της περιοχής -την ίδια εποχή χαλκουργός των Σερβίων της συνοικίας Ζευγολατιά δήλωνε την ίδια ποσότητα, την οποία είχαν όμως λεηλατήσει οι Ιταλοί.[43]

Δύσποτμη η οικογένεια του παππού λόγω συγκυριών, κληρονομιάς και κοσμοθεωρίας της.[44] Ο παππούς του παππού Ιωάννης που είχε στις αρχές του 20ού αιώνα δυο βόδια για οργώματα, το ένα εξαιρετικά ηλικιωμένο,[45] πέθανε από την ισπανική γρίπη του 1918. Ο πατέρας του παππού μας Στέργιος εξεδήμησε μαζί με τη συμβία του δέκα χρόνια αργότερα.[46] Είναι πασιφανές πως στους θανάτους συνετέλεσε η κακή διατροφή, αφού ο ειρημένος είχε καταγραφεί το 1908 ως ο πτωχότερος όλων στο χωριό.[47] Από την πλευρά της γιαγιάς μας ο παππούς της Κωνσταντίνος Γκαλγκουράνας, παπάς και δάσκαλος στο Σχολείο του οικισμού στα τέλη του 18^ου αιώνα, καταγράφτηκε ως απλοϊκός και καλοκάγαθος τύπος, με βαθείαν όμως θρησκευτικήν πίστιν, φράση που μαρτυρεί τη γενναία κι άδολη προσωπικότητά του. Πέθανε πριν από τη γέννηση της γιαγιάς μας. Ο πατέρας της γιαγιάς μας Ιωάννης, ιερέας κι αυτός, σχετικά εύπορος, όσο εύπορος ήταν ένας κατώτατος κληρικός που λάμβανε αντίτιμο σε είδος από τους συγχωριανούς για την πνευματική προσφορά του. Διέθετε φοράδα (χωρίς σάγμα), μουλάρι και τρία βόδια.[48] Άφησε τον κόσμο μαζί με την κυρά του από την ισπανική γρίπη κι αυτός, ασθένεια που ξεκλήρισε σημαντικό μέρος της Αιανής, της περιοχής και γενικώς ολόκληρης της υφηλίου,[49] με αποτέλεσμα αμήτορα κι απάτορα παιδιά που έμεναν σ’ ένα σπίτι μαζί με όσους μεγάλους επέζησαν, 28 εν όλω ψυχές.

Με παρεμφερή βιώματα, κληρονομικότητα, ορφάνια και οικονομική κατάσταση, ήταν επόμενο να συνέλθουν εις γάμου κοινωνίαν ο παππούς και η γιαγιά μας. Η κληρονομικότητα δεν ευνοούσε τη δραπέτευση από την ανέχεια, με τον παππού να αποφεύγει οποιαδήποτε κλοπή και οικειοποίηση ξένων πραγμάτων οιασδήποτε αξίας, κάκιστες έξεις που επιπόλαζαν (και δεν έχουν εξαλειφθεί) στον κόσμο των χωρικών. Δεν ήταν οι κλοπές και οι ληστείες επακόλουθο της κρατικής συμπεριφοράς έναντι του καταπιεζόμενου λαού ούτε οι διαπράττοντες αυτές εκδικούνταν την άρχουσα τάξη όπως ήθελε να πιστεύει αξιωματούχος του ΕΑΜ/ΚΚΕ,[50] αφού θύτες και θύματα ανήκαν στο ίδιο κοινωνικό και οικονομικό στρώμα. Οι κλοπές και ιδίως οι βιαιότητες ήταν το εξωτερικό ένδυμα ανεξέλεγκτων παρορμήσεων, είδος χαμηλών πόθων που δεν παρέλειπε να ζεσταίνει ο κόκκινος φασισμός σύμφωνα με μεταπολεμική ομιλία του δασκάλου γειτονικού οικισμού,[51] ο οποίος είχε κρατηθεί για ένα διάστημα στις φυλακές Πενταλόφου Βοΐου, έδρα της ΙΧ μεραρχίας του ΕΛΑΣ, ως αντιδραστικός.[52]

Δεν ψευδόταν ποτέ ο παππούς και πρώτευε στην αφιλοχρηματία κι επίδοση άνευ αντιτίμου αστείρευτης αρωγής σε όποιον τη ζητούσε ομοιάζοντας το γονέα του. Ποιες εγγενείς τάσεις κανοναρχούσαν αυτούς τους ανθρώπους ώστε να μη νιώθουν το παραμικρό αίσθημα ιδιοκτησίας, δισταγμού αρωγής, άρνησης κι αποφυγής των πονηρών άλλων; Στο απέρριτον του βίου τους εναρμονίζονταν πλήρως με τη φύση, απολάμβαναν τη ροή των τρεχούμενων νερών, τον καπνό των υγρών ξύλων σε χειμερινές στάνες και την ευωδία των ανθέων σε θερινούς καταυλισμούς, το θρόισμα του ανέμου, τις εναλλαγές του καιρού, τον έναστρο ουρανό, τις μελωδίες των ιερέων, τις εορτές.

Με την αναρπαγή των αγαθών της οικογένειας του παππού από τους λυμαντήρες Γερμανούς κι οπλίτες η πενταμελής οικογένεια έπλεε ανέστια στον ωκεανό της έσχατης ένδειας. Δεν ήταν καν ζευγίτης για να καλλιεργεί, με μόνον μια πολύπαθη αγελάδα να οργώνει, την κεντούσε μάλιστα για να προχωρεί.[53] Ο Ερυθρός Σταυρός τη αδεία των Γερμανών επιθυμούσε να διανείμει τρόφιμα σε πυροπαθείς της περιοχής[54] και προφανώς στους απόρους, γι’ αυτό η Νομαρχία Κοζάνης ζήτησε άνοιξη του 1944 από την κοινότητα κατάσταση των ενδεών κατοίκων της. Λαμβάνοντάς την τήν προώθησε στο νέο ρυθμιστή των φόρων, της διαμοίρανσης αγαθών και της μεταφοράς τροφίμων από τον σιδηροδρομικό σταθμό του Αμυνταίου ως την Κοζάνη όπως συνάγεται από ύστερο έγγραφο όπου έχει καλυφθεί το όνομά της,[55] πιθανώς και για να μη φανεί η μετοχή της, στην ΕΣΟ δηλαδή. Η νομαρχία ζήτησε άδεια μεταφοράς τροφίμων από την πόλη στο χωριό προς παράδοσίν των στον παππού και στις άλλες 9 οικογένειες του χωριού, εκ των οποίων οι 4 ήταν συγγενείς του κι απ’ αυτούς οι δύο ανάπηροι πολέμου.[56] Η ΕΣΟ αποποιήθηκε εγγράφως το αίτημα:

…άπαντες οι εν [τη καταστάσει] αυτή αναγραφόμενοι κατά τας πληροφορίας μας, τυγχάνουσιν εύποροι και αγροτικώς εγκατεστημένοι και ως εκ τούτου δεν πρέπει να τύχωσιν περιθάλψεως εκ μέρους υμών.[57]

Θα είχε εξαιρετικό ενδιαφέρον να μαθευτεί ποιος ή ποιοι, ο πιο χλευαστικός χαρακτηρισμός του/τους δεν αρκεί, πληροφόρησαν την ΕΣΟ για την οικονομική κατάσταση των αναγραφόμενων πενήτων, για να αποκαλυφθεί η ακριβής αιτία του αχανούς ψεύδους. Ήταν ο φθόνος της συναισθηματικής ευτυχίας και η ζήλεια της φυσικής υπεροχής των ενδεών; Μήπως η ελλείπουσα διάθεση των δέκα οικογενειών της Αιανής να λάβουν όπλα κατά των ανταρτών, να κατηχηθούν κατά μια βρετανική πηγή στην προπαγανδιστική εθνικοσοσιαλιστική διαπαιδαγώγηση (national socialist propaganda education)[58] ή απλώς η ανυπακοή τους σε κελεύσματα κι επιταγές της πόλης; Γνώριζαν οι πένητες του χωριού ότι με μια επίσκεψη στα γραφεία της ΕΣΟ θα επιτρεπόταν μάλλον η διακίνηση των τροφίμων όπως είχε συμβεί στα Γρεβενά με υποδηματοποιό της πόλης που τη βοηθεία των Ιταλών ξαναγράφτηκε στην κατάσταση απόρων από την οποία τον είχε διαγράψει ο τοπικός πρόεδρος του Επισιτισμού;[59] Αλλά και να το ήξεραν προφανώς δεν ενδιαφερόταν.

Ήταν άραγε η γνώση πως ένας από τους αιτούμενους αρωγή οικογενειάρχες, συγκεκριμένα ο αδερφός του παππού μου Κωνσταντίνος Κύρινας είχε πολεμήσει τους κατακτητές στο μέτωπο της Αλβανίας και είχε τραυματιστεί;[60] Ή η υποψία ότι μέρος της βοήθειας θα κατάσχονταν από το ΕΑΜ μιας και το χωριό ανήκε τα βράδια στην ανταρτοκρατούμενη ζώνη; Πάντως η ΕΣΟ ως οργάνωση αποκλειστικά της πόλης Κοζάνης αγνοούσε την ύπαιθρο αφήνοντάς την στη δικαιοδοσία του ΕΕΣ. Οι τελευταίοι κτυπημένοι από τον ΕΛΑΣ, τον οποίον δεν ήταν σε θέση να καταβάλλουν, επιχειρούσαν να λάβουν πίσω μέρος των αγαθών τους από λάθος ανθρώπους και με λάθος τακτικές, στις οποίες συμπεριλαμβάνονταν κι ολίγη ή πολλή βία. Ενώ η ΕΣΟ των αστών διανοούμενων φερόταν στην πλειονότητά της αλλιώς: σε μια καταγραμμένη περίπτωση φώναζαν μόνον κι απειλούσαν τον συλληφθέντα γραμματέα της αχτιδικής επιτροπής Κοζάνης του ΚΚΕ πριν τον ελευθερώσουν.[61] Εκτός αν οι εθνικοσοσιαλιστές, ως είναι ίδιον της εξουσίας, γνώριζαν την αναπόδραστη ακολουθία της διαδοχής και φέρονταν ευγενικά σε κάθε πιθανό διάδοχο, ωστόσο οι αντάρτες δεν έπραξαν το αυτό κι ο αρχηγός της ΕΣΟ εκτελέστηκε βράδυ σε δρόμο του χωριού Πετρανά αργότερα.

Η πληροφορία πως η Επιτροπή Διανομών Κοζάνης του Ερυθρού Σταυρού μοίρασε τον Μάιο του 1944 2,5 τόνους σταφίδες στην περιοχή κι ότι επρόκειτο να διανεμηθούν ζάχαρη, μακαρόνια και κονσέρβες[62] μάλλον αληθεύει ως προς το πρώτο γινόμενο, αλλά τι έφθασε στο χωριό μας, όταν αρκετά προσφυγικά αντίστοιχα είχαν πυρποληθεί από τους αντάρτες, είναι άδηλο. Ούτε ακούστηκε να μοιραστούν τρόφιμα ή δραχμές οι πένητες του χωριού μας από την ακόλουθη ανταρτική εξουσία, το Επαρχιακό Συμβούλιο της Τοπικής Αυτοδιοίκησης όπως μετονομάστηκε το ΔΣ της Νομαρχίας Κοζάνης, παρόλο που σε έντυπό τους ανέφεραν πως πρόσφεραν το ποσό των 210.000 δραχμών σε απόρους πόλης και Περιφερείας.[63] Η γενικότητα της φράσης και η ανωνυμία συν το ποσό σε δραχμές, τις οποίες δεν υπολόγιζε κανείς, δείχνουν ότι δεν έφτασε εντελώς τίποτα στο χωριό. Γι’ αυτό κι ο διορισθείς από το ΕΑΜ νομάρχης Κοζάνης σε σχετικό κείμενό του τον Σεπτέμβριο του 1945 ουδέν συγκεκριμένο αναφέρει.[64] Όσο περισσότερο φανταχτερά είναι τα λόγια, τόσο μικρότερες οι πράξεις.

Προκαλεί έκπληξη σε όποιους θεωρούν ότι σπανίζει το παράλογο, δυο αντίθετες κατά τα λεγόμενά τους εξουσίες, η ΕΣΟ και το ΕΑΜ, να πράττουν το ίδιο ή, ορθότερα, να μην πράττουν τίποτα που να τις διαφοροποιεί, αλλά έτσι λειτουργεί συχνά η ανθρώπινη κοινωνία. Τα ιδεολογικά επικαλύμματα των δύο ολοκληρωτικών τάσεων φαίνονται αντιδιαμετρικά στους πολλούς ή τους ιδιοτελείς, αλλά κάθε προσεκτικός παρατηρητής, όταν τολμήσει, σπάει χωρίς δυσκολία το κέλυφός τους για να δει τις ομοιότητες των πυρήνων, αν όχι την απόλυτη ταύτισή των: την αυστηρή π.χ. ιεραρχία, τη βαθιά πίστη και υπακοή εις βάρος του νου και της σκέψης, την εξέχουσα υπερβολή, τον ωμό επιθετικό λόγο κττ. Όπως ορθά έγραφε Βρετανός σύνδεσμος:

και η Αριστερά και η Δεξιά απασχολούνταν να εκδίδουν προπαγανδιστικές εφημερίδες, ο καθένας υποστηρίζοντας τις ίδιες αρετές και κατηγορώντας τον άλλον για τα ίδια εγκλήματα και παραλείψεις.[65]

Δεν μαθεύτηκε ποια και πόση ήταν η βοήθεια στους απόρους της Αιανής από τις υφιστάμενες οργανώσεις της πόλης κατά τη διάρκεια της Κατοχής, την ΕΟΧΑ, το Πατριωτικό Ίδρυμα και τον (Ελληνικό) Ερυθρό Σταυρό. Τι προσκόμισαν αυτές στην επαρχία; Κατά μια πηγή από το 1942 είχαν μοιραστεί 12.000 τόνοι αλεύρου στην Ελλάδα,[66] 4.225 τόνοι ζάχαρη στην Κοζάνη και 650 τόνοι γάλα κ.α.[67] Κάθε μετακίνηση από τους αγρούς στην πόλη ελέγχονταν οπότε οι επιτροπές που θα παραλάμβαναν τρόφιμα κι άλλα είδη ήταν διορισμένες από τους αντάρτες, γεγονός που σημαίνει ότι στα στόματα των χωρικών έφτανε όποια ποσότητα επιθυμούσαν αυτοί. Όταν αρχάς 1944 εμφανίστηκαν οι οπλίτες, οι ειρημένες επιτροπές δίσταζαν να επισκεφτούν την πόλη φοβούμενοι την κατάσχεση ζώων και αγαθών απ’ αυτούς.[68]

Δεν γνωρίζουμε επακριβώς τι είδους βοήθεια δόθηκε από τη βρετανική ΕΜ ΕΛ (Military Liaison-ML), η οποία για λόγους ασφαλείας των μελών της στο τέλος του 1944 είχε σταματήσει τη δραστηριότητά της[69] μέχρι την άνοιξη του 1945 που τη διαδέχθηκε επισήμως στη Μακεδονία η αμερικανικής εμπνεύσεως Ούνρα (UNRRA),[70] αν και πάλι η πρώτη συνέδραμε τη δεύτερη χωρίς διατυμπανισμούς.[71] Οι δύο οργανώσεις διχογνωμούσαν αρχικά ως προς τη διανομή τροφίμων στον πληθυσμό, αφού υπήρχε φόβος πως ο ΕΛΑΣ, που είχε επιτάξει όλα τα υπάρχοντα τρόφιμα της περιοχής κινούμενος εναντίον της αντιστασιακής οργάνωσης ΕΔΕΣ στην Ήπειρο, θα κρατούσε και τα διανεμηθέντα στη Δυτική Μακεδονία.[72] Φόβος υπαρκτός, αφού στην Καστοριά 18 αυτοκίνητα γεμάτα τρόφιμα της ML ανέλαβε Δεκέμβριο του 1944 να τα διαμοιράσει η ΕΤΑ, δηλαδή η οργάνωση επιμελητείας του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ.[73] Και τα επόμενα έτη πάλι δισταγμοί εξαιτίας των αναρχικών στοιχείων[74] που δρούσαν στην ύπαιθρο, των κομουνιστών δηλαδή ανταρτών. Τι έφθασε στους δεινοπαθούντες είναι άγνωστο. Από τις διαθέσιμες πληροφορίες γνωρίζουμε ότι κύριο βάρος της κρατικής ή της βρετανικής αρωγής (είναι αδιευκρίνιστος στις πηγές ο ακριβής πάροχός της)[75] κατά την περίοδο της Εαμοκρατίας είχε δοθεί στις περιοχές της Σιάτιστας και των Βεντζίων, προφανώς επειδή είχαν υποστεί εκτελέσεις και πυρπολήσεις από τους κατακτητές και υφίσταντο πιέσεις από τους αντάρτες του ΕΛΑΣ.

Έπειτα, οι εκπρόσωποι της Ούνρας στη χώρα συζητούσαν τον Ιούνιο του 1945 με το Υπουργείο Εφοδιασμού ώστε να γίνει ξεχωριστή περιφέρεια η Δυτική από την Κεντρική Μακεδονία με πρωτεύουσα την Κοζάνη για αποτελεσματικότερη χορήγηση των τροφίμων,[76] διαδικασία κατά την οποία σπαταλιόταν πολύτιμος χρόνος, γι’ αυτό και καθυστερούσε κάθε αποτελεσματικό σχέδιο αρωγής όπως δείχνει σχετικό βιβλίο χρηματικής διαχείρισης που άρχεται από τα τέλη Οκτωβρίου του 1945.[77] Μέχρι τότε το τοπίο δεν ήταν διαυγές και οι διαμοιραστές των ειδών όχι πάντα άψογοι, επηρεαζόμενοι από τη γενική πενία και την τάση του ανθρώπου να ιδιοποιείται ό,τι μπορεί να αποκτήσει χωρίς ποινή και πόνο. Επιπόλαζαν, λοιπόν, περιπτώσεις,[78] ιδιαίτερα στον τύπο της εποχής,[79] όπου τρόφιμα και είδη αντί να δοθούν σε παθόντες κι ενδεείς κατέληγαν τη συνεργασία, τη ανοχή ή τη ελλείψει προσοχής επιτροπών[80] κι οργάνων της τάξεως συχνά σε άλλα χέρια και πωλούνταν στην αγορά,[81] τη μετακατοχική μαύρη αγορά.

Δεν εξακριβώθηκε αν αυτή ήταν η αιτία που κατά μια άποψη άργησε να έλθει στην Ελίμεια η ξένη βοήθεια. Σε άλλους οικισμούς μοιράζονταν ήδη από τον Απρίλη του 1945,[82] αλλά στη Μηλιά, όμορη της Αιανής, η πρώτη δόση φάνηκε τον Αύγουστο του 1945.[83] Ένας από τους λόγους καθυστέρησης ήταν η ανυπαρξία αμαξιτών δρόμων ή, ορθότερα, η απόσταση και η ευχέρεια μετάβασης από τους κεντρικούς αντίστοιχους. Μάλλον δεν έφθασε αρκετή από την πρώτη, αν έφτασε κι ελάχιστη δηλαδή, ενώ η δεύτερη μοιραζόταν επιλεκτικά[84] και μάλλον μηδαμινή ή ελάχιστη ήρθε στην οικογένεια του παππού μας επί Κατοχής και στον κυρίως Εμφύλιο Πόλεμο γι’ αυτό κι αποδεκατίστηκε: είχαν πεθάνει τέσσερα παιδιά τους, η 4χρονη Ελευθερία, η 10χρονη Βάια, η Γιάννω που έζησε 15 μέρες και η 3χρονη Δημητρούλα.[85]

Ούτε υπάρχουν μαρτυρίες εκ μέρους της οικογένειάς μας για λήψη ένδυσης και υπόδησης από την αμερικανική βοήθεια. Φορούσαν όλοι, μικροί και μεγάλοι τσαρούχια όπως φαίνεται σε φωτογραφία (βλ. παράρτημα) συγγενών κατά τη διάρκεια του κυρίως Εμφυλίου Πολέμου και τα παραδοσιακά καθημερινά ρούχα στο κορμί τους. Όταν το Λύκειο Ελληνίδων Θεσσαλονίκης ζήτησε τον Ιανουάριο του 1946 από τις Υποεπιτροπές Κεντρικών Διανομών (ΥΚΔ) Δυτικής Μακεδονίας τη συνεργεία ιερέων και κωμαρχών παραδοσιακές γυναικείες στολές για να εμπλουτίσει το μουσείο της,[86] εκμεταλλευόμενη την αφθονία μοιράσματος δυτικού ρουχισμού από την Ούνρα με αποτέλεσμα τα παλαιά να αποθηκεύονταν ή πετιούνταν, η γιαγιά δεν ανταποκρίθηκε. Δεν είχε στολή του γάμου (σήμερα τη λεν λαζαριάτικη) ούτε και πόρους για να ράψει αντίστοιχη στην έφηβη κόρη της, τη μάνα μου. Μόνο τη μαύρη συνήθη ενδυμασία της δουλειάς. Και με βάση πηγές της εποχής καινουργής ιματισμός σε ικανή ποσότητα ήρθε τον Ιούλιο του ιδίου έτους,[87] δηλαδή αρκετά αργότερα από την αίτηση -η πόλη δεν ήξερε τι συνέβαινε έξω από αυτήν κι αν ήξερε, δεν είχε κανένα ενδιαφέρον να παρεμβεί.

Από μαρτυρία της γιαγιάς στο πατόσπιτό τους εισέβαλαν αντικομουνιστές οπλίτες και πήραν ανερώτητα κι ανεπιστρεπτί ένα κιούπι λίγδα κι ένα αδιάβροχο αντίσκηνο που είχε βρει ο παππούς όπως κι αρκετοί χωριανοί σε εγκαταλελειμμένο εφοδιασμό Αυστραλών και Νεοζηλανδών στρατιωτών (ANZAC)[88] στην παραποτάμια θέση Βέρβιρ(η) τον Απρίλιο του 1941.[89] Πού βρίσκεται η σχετική δήλωση; Η λίγδα ήταν το λάδι της εποχής, κάθε σπίτι διέθετε μερικές οκάδες, παρμένη από το λίπος των γουρουνιών. Τυρί ο παππούς είχε λίγο κι αυτό μόνο αρπάχτηκε. Κότες δεν έτρεφε πολλές, επειδή δεν περίσσευε τροφή για το χειμώνα ή διότι δεν δυνήθηκαν οι απαλλοτριωτές να τις συλλάβουν -τα παραδοσιακά χωριάτικα αρνίθια ήταν αρκετά ευκίνητα για να ξεφεύγουν από τις λαβές των ανθρώπων, εκτός αν τα μάζευαν βράδυ από το κουμάσι, αλλά η νύχτα ανήκε αποκλειστικά στους αντάρτες. Τα γουρουνόπουλα όμως ήταν άκρως προτιμητέα κι ευάλωτα. Η δε ενδυμασία που αναφέρεται ως κοστούμι ήταν απλή, ευτελές μαύρο σακάκι και παντελόνι, για τον εκκλησιασμό και τις ονομαστικές εορτές. Τέτοιας λογής περιπτώσεις είχαν ακουστά προφανώς Κοζανίτισσες ερευνήτριες, χωρίς να αναφερθούν λεπτομερώς, όταν έγραψαν πως οι επιτάξεις των γεννημάτων από τους κατακτητές οδηγούσαν σε μεγάλη σιτοδεία.[90]

Αν ο χώρος που έχει ερευνηθεί καλά φωτίζεται εύκολα, η πραγματικότητα από την υπερβολή είναι δυσδιάτμητη στις δηλώσεις ζημιών των άλλων. Γι’ αυτό είναι απαραίτητη η συμβολή παρόμοιων πονημάτων που θα εστιάζουν πολύ κοντά το φακό τους, υπόθεση όχι τόσο εύκολη, κι αν ποτέ πραγματοποιηθεί, θα είναι εξαιρετικά χρονοβόρα.

Έντυπες περιπέτειες

Λίγες μόνον ημέρες μετά την ανακωχή ΕΛΑΣ και Βρετανών στην Αθήνα, τον Ιανουάριο του 1945, το Γενικό Λογιστήριο του Κράτους, έχοντας την εμπειρία του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου ως προς τις τότε οφειλές της Γερμανίας, εξέδωσε εγκύκλιο σύμφωνα με την οποία οι παθόντες είχαν τη δυνατότητα να υποβάλουν δηλώσεις ζημιών προς αποζημίωσίν των.[91] ταχύτητα που φαίνεται παράξενη σε όσους επηρεάζονται από την άποψη της Αριστεράς για ανυπαρξία ελληνικού κράτους κατά τη διάρκεια της Κατοχής, στην πραγματικότητα ημαρτημένη αφού αυτό λειτουργούσε όπου δεν είχε καταλυθεί από τους αντάρτες.

Το πρότυπο των δηλώσεων προς συμπλήρωσιν σχεδιάστηκε στην Αθήνα αμέσως μετά τη συμφωνία της Βάρκιζας μεταξύ ανταρτών και Ελληνικής Κυβέρνησης στις 12 Φεβρουαρίου 1945, όπως μαρτυρούν καταθέσεις κατοίκων Σερβίων και Σιατίστης που έμεναν τότε στην Αθήνα. Οι ειρημένες δηλώσεις, διαφορετικές από όλες τις υπάρχουσες στο νομό Κοζάνης, φέρουν τον λογότυπο ΑΝΕΞΑΡΤΗΣΙΑ, πρωινή εφημερίς του λαού αγωνισθείσα επί Κατοχής –πρόκειται μάλλον για την εφημερίδα που τύπωσε ορισμένα φύλλα την περίοδο της κατάκτησης και συνέχισε πυκνά μετά την απελευθέρωση.[92] Εκάστη τέτοια υπεύθυνος δήλωσις ζημιών υπογράφτηκε την 17η του ιδίου μηνός.[93] Έτερη της Ανεξαρτησίας ανδρός κατοίκου Αθηνών από τη Βουχωρίνα Βοΐου που φέρεται υπογραφείσα την 11^η του ιδίου μηνός στην πρωτεύουσα[94] φαίνεται πρόωρη, ίσως η ημερομηνία είναι λανθασμένη.

Στην Κοζάνη το πρότυπο των δηλώσεων έφθασε τέλη Μαρτίου του 1945 όπως φανερώνουν αντίστοιχες κατοίκων της πόλης και των όμορων χωριών που εγράφησαν την 30ή του μηνός, επειδή λίγες μέρες νωρίτερα κατέθεσε τα όπλα ο ΕΛΑΣ της περιοχής ερχόμενος από την Ήπειρο όπου είχε εκστρατεύσει εναντίον του ΕΔΕΣ. Ενώ στο χωριό μας το έντυπο υλικό ήρθε ύστερα από μια βδομάδα, όπως τεκμηριώνει δήλωση με ημερομηνία 5^ης Απριλίου 1945, παρόλο που ένας οδοιπόρος χρειαζόταν 4 μόνον ώρες βαδίσματος, ενώ η τελευταία συμπληρώθηκε την 10^η μέρα του ιδίου μηνός. Στην περιοχή του Βοΐου οι δηλώσεις ζημιών συμπληρώθηκαν τον επόμενο μήνα,[95] ενώ στο χωριό των Γρεβενών Σύδενδρο ακριβώς ένα χρόνο αργότερα, την άνοιξη δηλαδή του 1946, όλες τους χειρόγραφες σε κόλλες αναφοράς[96] κι όχι σε ημιδομημένο τυπωμένο φύλλο χαρτιού. Ο χρόνος τότε -όπως και σήμερα- κυλούσε με πιο αργούς ρυθμούς στην επαρχία, η πόλη ήθελε για λόγους συμφέροντος να προηγείται.

Ήταν αναγκαία η καταγραφή των ζημιών που προκάλεσαν κατά την περίοδο της Κατοχής οι Βούλγαροι, οι Γερμανοί και οι Ιταλοί. Προστέθηκαν όμως από το λαό ως ερημωτές και οι γερμανοντυμένοι Έλληνες του αντισυνταγματάρχη Γεωργίου Πούλου, οι αντάρτες του ΕΛΑΣ, οι αντικομουνιστές οπλίτες και ο Ελληνικός Στρατός, κάτι που φειδωλά μόνον διατυπώνεται σε επίσημα σχετικά βιβλία της εποχής.[97] Η καταγραφή φανέρωνε την εύρυθμη λειτουργία της Στατιστικής Υπηρεσίας και κυρίως το ενδιαφέρον της κρατικής Πρόνοιας ώστε να αιτείται και διανέμεται με ορθή αναλογία η βοήθεια προς τους εκατοντάδες χιλιάδες πληγέντες. Η ιστορική πλευρά των αποτελεσμάτων της καταγραφής αυτής ενδιαφέρει κατά κόρον τους μελετητές. To σχέδιο της κρατικής αρωγής εμπεριέχεται σε νόμο του Μαρτίου του 1945,[98] αλλά μεσούσης της Κατοχής είχαν ήδη αναλάβει οι Βρετανοί διανέμοντας λίρες στους πυροπαθείς και στις οικογένειες των ανταρτών.[99] Οι ίδιοι σύμμαχοι μαζί με την Ελληνική Κυβέρνηση και μετά την αναχώρηση των Γερμανών ζητούσαν πληροφορίες των καταστροφών ώστε να προσφέρουν τα προς ζωάρκειαν μέσω της Γεωργικής Υπηρεσίας.[100]

Οι δηλώσεις συμπληρώνονταν στον τόπο διαμονής καθενός και παραδίδονταν στις κοινότητες ή στους δήμους με τελικό αποδέκτη το Υπουργείο Οικονομικών όπως έγραφαν τα ημιδομημένα έντυπα. Κατά μιαν άποψη οι δηλώσεις ζημιών έφθασαν στην Αθήνα κι επεστράφησαν μετά στις νομαρχίες,[101] κάτι μάλλον δύσκολα πιστευτό έως απίθανο αφού οι κάτοικοι του νομού δήλωναν ολόκληρο το 1945 καθώς και το επόμενο έτος. Αν όντως συνέβη, τα ταχυδρομεία είχαν να διαχειριστούν έναν τεράστιο όγκο υλικού από την επαρχία στην πρωτεύουσα και το αντίθετο. Πιθανότερο είναι ότι οι πρωτόλειες δηλώσεις παρέμειναν στις κατά τόπους Νομαρχίες οι οποίες συγκεφαλαίωναν κι έστελναν στην Αθήνα γενικά αποτελέσματα σε αριθμούς.

Ολική αποτύπωση των καταστροφών ήταν δύσκολο να διαπιστωθεί το φθινόπωρο του 1944 μετά την αναχώρηση των Γερμανών από τον ηπειρωτικό κορμό, καθώς ο τελευταίος Γερμανός στρατιώτης έφυγε από ορισμένα νησιά τον Μάιο του 1945. Έτσι η συσταθείσα στην Κρήτη π.χ. επιτροπή καταγραφής[102] παρέτεινε το χρονικό διάστημα συγκέντρωσής των. Προστίθονταν μάλιστα στις παλιές και νέες δηλώσεις που κατέφθαναν από απομακρυσμένα χωριά,[103] ακόμη και του οροπεδίου της Ελίμειας. Στην άργητα αυτή αλλά κυρίως στον όγκο της λύμης οφείλεται και η ύστερη εκτύπωση σχετικών βιβλίων το επόμενο έτος 1946. Αν σ΄ αυτό το έντυπο έργο προστέθηκαν συμπληρωματικές δηλώσεις ζημιών που ζητήθηκαν τον Αύγουστο του 1945 και στάλθηκαν από ορεινά κι απόμακρα χωριά τον επόμενο μήνα[104] είναι άγνωστο. Και φυσικά δεν συμπεριελήφθησαν στο ειρημένο επίσημο βιβλίο δηλώσεις ζημιών που εγράφησαν την άνοιξη του 1946,[105] παράταση που δεν εξηγείται εύκολα.

Εκτός των έντυπων δηλώσεων, τα πεδία των οποίων συμπλήρωναν οι πληγέντες, οι κοινότητες παρέδιδαν στις Νομαρχίες κι ονομαστικές καταστάσεις όσων είχαν ζημιωθεί και τα ποσά που θεωρούσαν ως αντίτιμο. Σε ορισμένες δε περιπτώσεις αναγράφονταν λεπτομερώς τα δηωθέντα είδη εκάστου, π.χ. πόσες οκάδες γάλα ή πόσος αριθμός αυγών λεηλατήθηκαν,[106] κάτι που μόνον οι γραμματείς οικισματίων είχαν το χρόνο και την υπομονή να πράξουν. Παρόμοιες λεπτομέρειες ήταν δύσκολες για την Αιανή λόγω του πλήθους του οικισμού.

 

Περιχαρτικά

Αν οι δηλώσεις τυπώθηκαν σε ένα ή περισσότερα τυπογραφεία της Κοζάνης, δεν έχει εντοπιστεί. Πιθανότατα στα δύο που λειτουργούσαν μετά την άνοιξη του 1943, του Βασιλείου Μπάμπου[107] που επιμελούταν και φυλλάδια της ΕΟΧΑ[108] ή του Δημητρίου Γκαβανά,[109] αφού αυτά λάμβαναν ορυκτέλαια και πετρέλαια από την Εποπτεία Επισιτισμού για τη λειτουργία τους. Το τυπογραφείο-βιβλιοπωλείο[110]-πρακτορείο εφημερίδων[111] του Κωνσταντίνου Καραλέκα πιθανότατα άνοιξε μάλλον αργά την άνοιξη του 1945 τυπώνοντας την αντικομουνιστική εφημερίδα Εθνικός Αγών, ενώ το αντίστοιχο του Σταύρου Θεοδοσιάδη[112] είχε παύσει την άνοιξη του 1943, όταν βγήκε στο βουνό, μέχρι το φθινόπωρο του 1944 που επανήλθε, αλλά κατά μια πηγή δεν ασκούσε το επάγγελμά του.

Όλες τυπώθηκαν με όμοια γραμματοσειρά. Οι περισσότερες σε λευκό χαρτί διαστάσεων 20,4 Χ 29,9 εκ. με ευκρινές υδατογράφημα την κάναβο, και λιγότερες σε σαμουά αντίστοιχο με διαστάσεις 20,7 Χ 29,6 εκ. και πότε με σχεδόν αδιόρατη κάναβο πότε χωρίς. Το λευκό χαρτί συνηθιζόταν στις δηλώσεις του νομού με δύο εξαιρέσεις: στην Πτολεμαΐδα αρκετές εμφανίστηκαν σε χαρτιά πράσινα ή ερυθρωπά,[113] ενώ στην απόμακρη περιοχή της Δεσκάτης σχεδόν όλες τυπώθηκαν μάλλον βιαστικά αφού έχουν ως ημερομηνία το έτος 1445, σε χαρτί χρώματος ουρανί, ίσως διότι το προμηθεύθηκαν από τη Λάρισα όπου ήταν προσανατολισμένη και η αγορά της, γι αυτό ξεχωρίζουν από όλες τις διαθέσιμες δηλώσεις του νομού Κοζάνης εμπεριέχοντας τυπωμένη τη σημείωση:

Ως ζημία θεωρείται: ο θάνατος, η ομηρεία, καταστροφή εκ βομβαρδισμών ή εμπρησμών, ή διαρπαγή, λεηλασία, επίταξις, διαφυγόν κέρδος.[114]

Ορισμένες δεν περιέχουν στο κάτω μέρος τυπωμένο προς συμπλήρωσιν αίτημα για το σύνολο των ζημιών ούτε και πεδίο για τον τόπο και τη χρονολογία κατάθεσής των. Επιπλέον δεν αναγράφουν ότι απευθύνονται στο Υπουργείο Οικονομικών μέσω του Προέδρου της Κοινότητος. Ωστόσο, η μορφή των εντύπων ήταν ακριβώς ίδια, ενώ σε άλλους οικισμούς δόθηκαν λίγο διαφορετικά και σε άλλο είδους χαρτιού. Μερικές είχαν τυπωθεί στην πίσω σελίδα άλλων ήδη τυπωμένων εντύπων. Όταν οι έτοιμες εξαντλούνταν, οι κάτοικοι συμπλήρωναν χειρογράφως σε ό,τι χαρτί έβρισκαν: πίσω από σελίδες λογοτεχνικών βιβλίων ή και οθωμανικών ταπιών.

Ο πλούτος δείχνει στον ειδικό μελετητή τις διαδρομές του χάρτου πριν από κι αμέσως μετά τον πόλεμο. Ερχόταν άραγε το 1945 το εμπόρευμα από την Ελληνική Χαρτοποιία Μακεδονίας ΑΕ,[115] δηλαδή από τη Θεσσαλονίκη όπως επί Κατοχής,[116] από την Πάτρα,[117] κατευθείαν από την Αθήνα ή χρησιμοποιήθηκαν όλες οι 37,5 οκάδες του ΕΑΜ της πόλης που το ίδιο κατήγγειλε πως είχε κατασχεθεί από τη Χωροφυλακή;[118] Το ΕΑΜ είχε αγοράσει το χαρτί του ή το είχε κατασχέσει κι αυτό με τη σειρά του από τις ανενεργές (με την εξαίρεση της αντικομουνιστικής Πατρίδος) επί Κατοχής προπολεμικές εφημερίδες της πόλης;[119] Μια σχετική έρευνα όρασης κι αφής του χαρτιού ζωντανά στη νέα Δημοτική Βιβλιοθήκη Κοζάνης, αν είναι επιτρεπτή, θα φωτίσει μάλλον την ταυτότητά του.

Οι πρωτότυπες δηλώσεις όπως ειπώθηκε κείνται στα τοπικά αρχεία. Το Υπουργείο έλαβε προφανώς μια συνολική αποτίμηση των ζημιών εκάστου οικισμού σε ανθρώπινες ζωές και κατεστραφέντα κτήρια. Πιθανότατα επιχειρήθηκε λεπτομερέστερη καταγραφή αλλά ο τεράστιος όγκος ήταν δύσκολο να τιθασευτεί, π.χ. τα ακριβή δημητριακά που ανηρπάγησαν, τα φορητά αντικείμενα των θυμάτων κττ.

Σε δήλωση της Αιανής, μοναδική, είχε ήδη τυπωθεί ότι θα ταξίδευε μέσω του κ. Δημάρχου Κοζάνης είτε επειδή ελήφθη από την πόλη της Κοζάνης ή διότι παρέπεσε ανάμεσα σε όσες προορίζονταν για το χωριό. Άλλη μία συμπληρώνεται δια του κ. Δημάρχου Κοζάνης παρόλο που υπάρχει ήδη η έντυπη φράση Δια του κ. Προέδρου Κοινότητος, ίσως λανθασμένα. Έτερες είχαν εντελώς κενό πεδίο όπου μερικοί συμπλήρωσαν δια του κ. Δημάρχου Κοζάνης. Όμοια σύμφυρση ως προς τον αποδέκτη υπήρχε κι αλλού, στον Ταξιάρχη Γρεβενών άλλες απευθύνονταν στον έπαρχο[120] κι άλλες στο Νομάρχη[121] αντί για τον πρόεδρο της κοινότητας. Ήταν ένα είδος κριτικής στην εξουσία του χωριού από εαμίτες ή ορισμένοι θεωρούσαν πως οι ανώτεροι αξιωματούχοι του κράτους θα τις επίσπευδε προσφορότερα;

Αριθμημένες επάνω δεξιά από τον ίδιο άνθρωπο οι δηλώσεις της Αιανής, αν εξαιρεθούν οι υπ’ αριθμόν 2 και 3 που τα ψηφία γράφτηκαν από διαφορετικόν. Μάλλον δεν πρόσεχε αρκετά ο πρώτος και σε μία περίπτωση αντί για 5 κι 6 έγραψε 4 με συνέπεια να υπάρχουν 3 δηλώσεις με τον ίδιο αριθμό. Σε άλλες λάθεψε στην αρίθμηση, διαγράφοντας μετά τους αριθμούς και παραθέτοντας πιο κάτω τους ορθούς -π.χ. το 28 το διόρθωσε σε 27, το 88 σε 85 κ.α. Αν αριθμήθηκαν στο χωριό ή στην πόλη είναι άγνωστο, πιθανότερο όμως είναι το πρώτο, καθώς από άλλες καταθέσεις γνωρίζουμε ότι ο συλλογέας της Νομαρχίας είχε σημειώσει ότι η αριθμητική σειρά είχε διαταραχθεί: δεν μας ήλθε λείπει το 33.[122] Φυσιολογικές παραδρομές εξαιτίας του πλήθους των εγγράφων που έφθαναν στο γραφείο του.

Μία δήλωση φέρει τον αριθμό 185, ενώ οι ευρεθείσες είναι 127. Λείπει δηλαδή από το υπάρχον σώμα τουλάχιστον το 1/3, 58 για την ακρίβεια. Δεν σώζεται η υπ’ αριθμόν 1, ούτε δύο δεκάδες αντίστοιχες ενδιάμεσα ανά ακανόνιστα διαστήματα, ούτε κι οι εν σειρά 158-183. Λογικά, με πενταμελείς οικογένειες ως μέσον όρο, οι δηλώσεις έπρεπε να είναι περισσότερες από δύο εκατοντάδες, αφού το 1940 είχαν απογραφεί στο χωριό 1086 κάτοικοι,[123] ενώ έξι έτη αργότερα 221 οικογένειες, σύνολο 1215 άνδρες, γυναίκες και παιδιά.[124] Λείπουν λ.χ. δηλώσεις της οικογένειας του εκ πατρός παππού μου και των υιών του, οι οποίοι έμεναν και στο χωριό και στην πόλη της Κοζάνης, εκτός ενός εκ των τελευταίων, του Κωνσταντίνου, ο οποίος αναγράφεται σε γενική κατάσταση, της Κοζάνης ότι ζημιώθηκε στην οικία του (την πατρική) με το ποσόν των 254.500 μεταπολεμικών δραχμών[125] σύμφωνα με τη νέα νομισματική διαρρύθμιση,[126] όχι με την πληθωριστική κατάσταση της Κατοχής, χωρίς όμως να διευκρινίζεται από ποιους. Αν σ΄ αυτό συμπεριλαμβανόταν και ζημίες στην Αιανή ή στο Χρώμιο όπου η οικογένεια διατηρούσε, στο μεν πρώτο σπίτι και παντοπωλείο, στο δε δεύτερο μόνο παντοπωλείο, είναι άγνωστο. Επίσης λείπουν δηλώσεις ζημιών του κατοχικού προέδρου κι άλλων οικογενειών.

Λείπουν βασικές δηλώσεις για τους ναούς, τα δημόσια κτήρια, ιδίως τα Σχολεία που υφίσταντο φθορές[127] χρησιμοποιούμενα ως κρατητήρια ή κοιτώνες. Έπιπλα, διδακτικό υλικό κι έγγραφα του Δημοτικού Σχολείου της Αιανής υπέστησαν καταστροφές επί Κατοχής από Γερμανούς, αντικομουνιστές οπλίτες κι αντάρτες του ΕΛΑΣ που διέμειναν για ένα διάστημα εκεί. Όσα έγγραφα επέζησαν από το προσάναμμα ή τη σπόγγιση των έξω μυϊκών σφιγκτήρων της έδρας ενόπλων επισκεπτών, τα ενέπρησε σύμφωνα με μια πηγή δάσκαλος σταλμένος επί Εαμοκρατίας στο χωριό από τον Προϊστάμενο της Λαϊκής Εκπαίδευσης, τον εαμικό δηλαδή επιθεωρητή:

παρέδωσε εις το πυρ ότι είχαν αφίσει από τα αρχεία του Σχολείου οι Γερμανοί, διότι επίστευε σύμφωνα με την ιδεολογίαν του ότι καταργεί έτσι κάθε δεσμόν με το παλαιόν καθεστώς.[128]

Σήμερα λείπουν τα προπολεμικά αρχεία από το Δημοτικό Σχολείο της Αιανής. Από τους ενυπάρχοντες εκεί δύο δασκάλους[129] μεταδόθηκε η πληροφορία για την αποτέφρωσή τους, πράξη που δεν ξενίζει τον ερευνητή που αμφισβητεί τρέχοντα ή συνήθη στερεότυπα, επειδή ήταν συνήθης στους αντάρτες του ΕΛΑΣ: πυρπολούσαν αρχεία σχολείων, κοινοτήτων και δημοσίων υπηρεσιών με ή χωρίς τα οικήματά τους. Κοινοτικά κι αστυνομικά στην Ελάτη Σερβίων,[130] το Τσοτύλι, τη Νεάπολη,[131] τη Βλάστη, τα Αμύγδαλα (Χαραυγή),[132] τη Γαλάτεια,[133] το Εμπόριο,[134] τη Βεύη,[135] την περιοχή Καστοριάς[136] κ.α. Στη Σιάτιστα οι αντάρτες είχαν κάψει τα αρχεία της Χωροφυλακής και της Οικονομικής Εφορίας, για να λυτρώσουν όσους αμπελουργούς χρωστούσαν στο Δημόσιο.[137] Επίσης τα αρχεία του Σταθμού Χωροφυλακής Αιανής όπου κατά μια πληροφορία χωριανός χαριεντιζόμενος με τον πυροθέτη-αντάρτη έλεγε: ανακάτουσέ τα καλά![138] Ακόμη κοντά μας, στον οικισμό Σπάρτο, περιφερειακός του ΕΑΜ/ΚΚΕ πυρπόλησε κατά μια μαρτυρία τα αρχεία του Δημοτικού Σχολείου,[139] αλλά ο ακριβής χρόνος αγνοείται.

Σε περίπτωση που μέρος ή το σύνολο των αρχείων του Σχολείου δεν διερπάγη από χωρίτες για τις χρήσεις που αναφέρθηκαν ή από βαθύτατη ορμή καταστροφής εκφάνσεων του πολιτισμού, αποτεφρώθηκαν από επαινέτες μιας ενυπνιώδους ζωής, την οποία δεν λησμονούσαν να διατυμπανίζουν φανατικά στελέχη του ΕΑΜ/ΚΚΕ αποστρεφόμενα τις μνήμες των αντιπάλων τους. Ήταν μια πράξη που θύμιζε την επί Μεταξά πρωτοβουλία φοιτητών δημόσια πυρά (αντικομουνιστικών) βιβλίων στις μεγαλουπόλεις. Όπως αναφέρεται σε άρθρο:

…ο Γεώργιος Βλάχος, της έγκυρης ‘Καθημερινής’ … και οι μικρές φασιστοειδής [sic] ομάδες φοιτητών που …συντροφευμένοι από τραμπούκους και αλήτες, με αλλαλαγμούς [sic] χαράς, ανάβουν φωτιές όπου καίνε εκατοντάδες τόμους βιβλίων ελλήνων και ξένων…[140]

Επρόκειτο για μεσαιωνικού χαρακτήρα τελετή κατά μιαν άλλη σύγχρονη πηγή,[141] παρόμοια της οποίας δεν έλαβε χώραν στην ύπαιθρο χώρα, όχι στην Κοζάνη τουλάχιστον.[142] Παρόμοια όμως ως προς το σκεπτικό της αντιμετώπισης του άλλου κι ως προς τη θέα και την απόλαυση της φωτιάς ήταν προφανώς και η αντίστοιχη ενέργεια των ανταρτών του ΕΛΑΣ να καίνε αρχειακό υλικό δημοσίων υπηρεσιών, αλλά όχι τόσο γνωστή κι αρεστή σε επαγγελματίες, οπαδούς, ευπειθείς κι επιλήσμονες. Άλλωστε αυτή διεξαγόταν ιδιωτικά και χωρίς προσκλήσεις. Στην πρώτη περίπτωση επί Μεταξά καταστρέφονταν από τους οπαδούς του βιβλία που κυκλοφορούσαν σε χιλιάδες αντίτυπα οπότε μπορούσαν να ευρεθούν πάλι, ενώ στη δεύτερη επί Κατοχής χάνονταν από το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ διαπαντός μοναδικό υλικό. Η ύστερη άποψη βιβλίου Ιστορίας της Γ΄ Λυκείου 12μελούς συγγραφικής ομάδας, που μοιράστηκε μεν στην τάξη αλλά δεν διδάχθηκε ποτέ, ότι:

η Εθνική Αντίσταση… τους απλούς ανθρώπους… τους μετέτρεψε σε ιστορικούς πρωταγωνιστές, σε δημιουργούς πολιτισμού[143]

δεν απηχεί όλη την αλήθεια. Δεν ήταν σίγουρα γνωστή στους συγγραφείς η ειρημένη ειδική άοπλη αντιπολιτισμική πράξη της πυράς των αρχείων του Δημοτικού Σχολείου Αιανής και Σπάρτου ούτε ευρέως οι αντίστοιχες ένοπλες των ανταρτών του ΕΛΑΣ σε δημόσια αρχεία, αν και οι τελευταίες είχαν τυπωθεί σε βιβλία και κυκλοφορήσει αρκετά νωρίτερα. Ο καθένας πιστεύει ό,τι βοηθά στο σκοπό του.

Ο μεμφόμενος ως πυρπολητής αποτελεί μία από τις ουκ ολίγες περιπτώσεις ιδεολογικής μεταλλαγής, οι οποίες αυξάνονται γεωμετρικά στην εποχή μας. Επιμελής κι επαρκώς διδακτικώς,[144] κοντά στους μαθητές,[145] πολύ καλός στην κοινωνική του εμφάνιση[146] επτά χρόνια νωρίτερα, επί Μεταξά, εξύψωνε το παλαιό καθεστώς κατά τον εορτασμό του ονόματος του βασιλιά Γεωργίου σε ναό γειτονικού οικισμού. Σύμφωνα με μια πηγή ανέφερε σε δημόσια ομιλία του:

Ας συσπειρωθούμε όλοι γύρω απ΄ τον ανώτατο Άρχοντά μας και τον Κυβερνήτη του [Ιωάννη Μεταξά], κι αυτοί μεν οδηγώντας ημείς δε υπακούοντας ας βαδίσωμε τον δρόμο της εθνικής τιμής. Ζήτω το έθνος. Ζήτω ο βασιληάς μας.[147]

Έκτοτε διερράγησαν οι σχέσεις του με το καθεστώς. Μία ίσως από τις αιτίες ήταν η μη αναγραφή του ονόματός του και του σχολείου όπου εργαζόταν σε κατάσταση βοηθών απογραφής κτηνών κι οχημάτων του 1938,[148] για την οποία αιτήθηκε από τη Νομαρχία επίσημο εκ των υστέρων διορισμό του.[149] Χωρίς τη χρήση έντυπου διορισμού, δεν θα ελάμβανε αντίτιμο του κόπου του, ωστόσο δεν ήταν ο μόνος, διότι παρόμοιες αβλεψίες μαρτυρούνται και σε άλλους οικισμούς όπως στο Τρανόβαλτο και το Λουτρό Δεσκάτης. Στην πλήρη αποστροφή του συνετέλεσε τρία έτη αργότερα πειθαρχική ποινή 500 δρχ. (η ανώτατη)[150] με επιπλέον τέλη σημάνσεως από το Νομάρχη Κοζάνης επειδή στην εορτή της 4^ης Αυγούστου φορούσε πουκάμισο χωρίς σακάκι.[151] Μες στο κατακαλόκαιρο ήταν άκρως φυσιολογική η ένδυσή του, όμως απαγορευμένη από την εξουσία, η οποία επιζητούσε την ανοικείωση μεταξύ αυτής και τoυ λαού στο ρουχισμό, την απαίτηση θερμής υποδοχής, τη στάση ευλάβειας και σωματικής ευπρέπειας και την ανυπαρξία τσιγάρων στο στόμα και χεριών στις τσέπες.[152]

Με το μισθό να ανέρχεται σε 300 δρχ.[153] επρόκειτο για ποσό δυο μηνών εργασίας για να ξεπληρωθεί. Πρόστιμο ικανό να ωθήσει κάθε χαμηλόμισθο στην επανεξέταση των πρότερων ιδεών του, όχι όμως αρκετό για να δικαιολογήσει την καταστροφή τοπικού αρχειακού υλικού. Η αλλαγή πλεύσης είχε παρατηρηθεί από την αρχή της Κατοχής και γονείς και συγγενείς μαθητών του ειρημένου χωριού τον θεωρούσαν κομουνιστή[154] κι ομόφρονα με τον πρώην κοινοτάρχη (υποστηρικτή παλαιότερα του Μεταξά, κομουνιστή κατά τους ίδιους, εαμίτη για άλλους).[155]

Εν τέλει, μόνον υποθέσεις μπορούν να διατυπωθούν για τη μη ύπαρξη όλων των δηλώσεων ζημιών στην Αιανή: τοποθετήθηκαν σε φακέλους άλλων οικισμών, χάθηκαν στην κοινότητα ή τη νομαρχία κατά την επεξεργασία, καταστράφηκαν από τον παρήκοντα χρόνο, ευρίσκονται σε αρχεία άλλων τόπων ή αφαιρέθηκαν ήδη από τότε ή εν καιρώ;

Οι συμπληρωτές

Τα μελάνια των γραφέων είναι επί το πλείστον γαλάζια διαφόρων αποχρώσεων, λιγοστά τα μαύρα. Αγοράζονταν φαίνεται από διαφορετικούς προμηθευτές ή ανακατεύονταν με παλιότερα. Αν κανείς κατασκεύαζε δικά του ή νόθευε τα ήδη υπάρχοντα, είναι άγνωστο και μάλλον απίθανο να ευρεθεί. Μοναδική δήλωση, εξ ολοκλήρου γραμμένη με μαύρο μολύβι, είναι μόνον μία και συμπληρωμένη ίσως από τον ίδιο τον πληττόμενο, αφού υπογραφή και κείμενο έχουν τον αυτό γραφικό χαρακτήρα -εκτός αν υπέγραψε για τον ιδιοκτήτη ο άλλος γραφεύς της.

Οι συμπληρωτές είναι διάφοροι, αλλά ένας μόνον άψογος ορθογραφικά. Αν ορισμένοι επιτέλεσαν έργο κατόπιν γραφτικίων σε είδος ή χρήμα ή προσφέρθηκαν εθελοντικά, είναι άγνωστο. Τυπικώς πεπαιδευμένοι στο χωριό την εποχή εκείνη ήταν οι δάσκαλοι, οι απόφοιτοι Σχολών με μοναδικό τον πατέρα μου Γρηγόρη της Δημοσίας Εμπορικής Σχολής Θεσσαλονίκης -δεν συνέταξε καμία από τις παρούσες δηλώσεις όπως διαπιστώνεται από τους γραφικούς χαρακτήρες. Ακόμη πεπαιδευμένοι ολικώς ή μερικώς ήταν οι περισσότεροι γραμματείς των κοινοτήτων, οι ιερείς και οι μαθητές του Δημοτικού -πρώτος εισαγόμενος σε Γυμνάσιο ήταν ο Εμμανουήλ Καραμανώλας αλλά το επόμενο έτος.[156] Πόσοι άραγε από τους πέντε κατοίκους που ο Σταθμός Χωροφυλακής Αιανής θεωρούσε ευυπόληπτους κι εγγράμματους επί Μεταξά τον Οκτώβριο του 1937 ώστε να διοριστούν κοινοτικοί άρχοντες[157] ήταν πράγματι εγγράμματοι;

Για 8 άνδρες και 3 χήρες, μάλλον περασμένης ηλικίας, οι γραφείς ήταν απαραίτητοι μιας και οι ειρημένοι είχαν δηλώσει αγραμματοσύνη, οπότε πιθανότατα ορισμένες απ’ αυτές συμπληρώθηκαν στην πόλη της Κοζάνης, τουλάχιστον μία μιας γυναίκας, άψογα ορθογραφημένη, εύγραμμη και με ένθεση στα ελληνικά γαλλικής λέξης: ένα σπίτι με δυο πατώματα με όλα τα κομφώρ.

Όσες δηλώσεις συμπλήρωσαν οι χωρίτες, κάτι που διαπιστώνεται από την καλλιγραφία, την ορθογραφία ή το λεξιλόγιο, αποτελούν σημαντικό τεκμήριο για την πρόσληψη της τυπικής κι άτυπης εκπαίδευσης. Ποιες έγραψαν με το ίδιο τους το χέρι οι παθόντες μπορεί να ευρεθεί μόνο με σύγκριση υπογραφών και κειμένου ή με αντιστοίχιση δικών τους γραπτών. Στην ανάγκη διευκρινήσεων ανήκει και η περίπτωση όπου οι γραφείς είναι δύο διαφορετικοί στην ίδια δήλωση. Άλλοι δύο άνδρες και μία γυναίκα δεν υπογράφουν τη δήλωσή τους, οπότε αν την έγραψαν οι ίδιοι ή άλλα πρόσωπα δεν είναι εύκολο να εξακριβωθεί.

Επαγγέλματα

Με την μελέτη των εγγράφων σκιαγραφούνται οι ασχολίες των κατοίκων, η χιλιομετρική κινητικότητα και οι μεταναστευτικές ροές. Έτσι, άνδρας που δεν γεννήθηκε στο χωριό δηλώνει κτηνοτρόφος, φαίνεται διέθετε μεγάλο κοπάδι, ενώ οι χωρίτες διατηρούσαν λίγα μόνον μεγάλα και μικρά ζώα στην αυλή τους, βόδια, γουρούνια κι αιγοπρόβατα. Άλογα είχαν οι κτηνοτρόφοι και οι ιερείς, μουλάρια οι Βλάχοι αγωγιάτες.[158]

Όπως και επί Τουρκοκρατίας[159] στη σημαντική τους πλειονότητα οι άνδρες, λογικό για την κοινωνία της υπαίθρου, εγγράφονται ως γεωργοί. Όσοι το λησμονούσαν να το αναφέρουν στις δηλώσεις ή η μνήμη τους προς στιγμήν αδυνατούσε ή δεν το είχαν δηλώσει ποτέ ώστε να το γνωρίζουν επακριβώς. Ή, ακόμη, το ουσιαστικό επάγγελμα δεν σήμαινε τίποτα γι’ αυτούς: υπήρχαν στη ζωή για την επιβίωση και τις απολαύσεις της, πραγματικές ή φανταστικές -οι δεύτερες μάλλον περισσότερες σε ειρηνικούς καιρούς.

Τα υπόλοιπα επαγγέλματα σπάνιζαν: παντοπώλες ήταν επί Κατοχής τέσσερις στο χωριό αλλά εξ αυτών μόνον δύο γηγενείς -σώζεται η δήλωση ενός, του Ιωάννη Πάσχου, αλλά όχι του παππού μου Αργυρίου Καλλιανιώτη που είχε το μεγαλύτερο κατάστημα και μάλλον το μοναδικό στη δεκαετία του 1920.[160] Από ένα στις αρχές του 20ού αιώνα τα παντοπωλεία αυξήθηκαν σε τέσσερα με τον διπλασιασμό[161] επί στρατιωτικής διακυβέρνησης Μεταξά της επιφανειακής συλλογής κι όρυξης χρωμίου από τη θέση Κουρσούμνια του οικισμού Χρωμίου και δυτικότερα από τις στοές της θέσης Βουϊδόλακκας Εξάρχου στα οποία εργάζονταν και κάτοικοι της Αιανής. Οι εργάτες και σύμπας ο λαός χρειάζονταν φθηνά και γερά υφάσματα, τα οποία προμήθευε η δυναμική κλωστοϋφαντουργία της οικογένειας Ρετσίνα,[162] από την οποία πήραν και το όνομα.

Ακόμη από τους Γερμανούς όπως δηλώθηκε απαλλοτριώθηκαν είδη των παντοπωλείων του χωριού, όπως προσόψια, σαπούνι και κινίνη.[163] Η τελευταία πωλούμενοι σε χάπια ήταν το φάρμακο της περιοχής και της εποχής εναντίον της ελονοσίας που θέριζε τον πληθυσμό – το 60% των παιδιών του όμορου οικισμού Μηλιά (Μιλουτίνι) ασθενούσαν το 1945 εξαιτίας της,[164] ενώ στην Καστοριά επί Κατοχής σύμφωνα με μια άποψη που προσέμενε βρετανική βοήθεια το 70% των κατοίκων νοσούσε από την ίδια ασθένεια,[165] ασθένεια ανεξάρτητη από την ύπαρξη κοντινών ελών, τελμάτων ή απορριμμάτων αφού ενδημούσε και σε οικισμούς με τρεχούμενα νερά ή ξηρά εδάφη όπως η Σαρακίνα, το Παλιόκαστρο Βεντζίων, η Μηλιά Γρεβενών κ.α.[166] Περιορίστηκε μόνον έπειτα από αεροπορικούς ψεκασμούς από την Ούνρα στα έλη Σαριγκιόλ, τη λωρίδα των Σερβίων και την κοιλάδα του ποταμού Αλιάκμονα.[167]

Ήταν απαραίτητη η κινίνη σε όλους, κατακτητές[168] κι αντάρτες όπως δηλώθηκε στην πρώτη ήδη συνδιάσκεψη του ΕΑΜ Μπούρινου Τσιαρτσιαμπά,[169] όχι αναίτια αφού ακόμα κι αντάρτες του ΕΛΑΣ που τρέφονταν καλύτερα από τους χωρικούς ασθενούσαν από αυτή, π.χ. δύο αντίστοιχοι από τη Λευκοπηγή[170] κι ένας πολιτικός της ΕΤΑ από την Ποντοκώμη.[171] Επιπλέον η κινίνη κατείχε σημαντική θέση στο κατοχικό πρόγραμμα του ΚΚΕ για την υγεία,[172] επειδή η ελονοσία κτυπούσε και τα μέλη του, όπως τον Κρητικό γραμματέα της ΠΕ του ΚΚΕ Γρεβενών Γεώργιο Χειμερινάκη,[173] που κινούνταν συνεχώς στην παρανομία.

Τσαγκάρης κι εργάτης δηλώνουν κάτοικοι της βλάχικης συνοικίας του χωριού ονόματι Χάρλου μαχαλάς -με την υποδηματοποιία συνήθως ασχολούνταν οι Βλάχοι.[174] Ως εργάτης επίσης καταγράφεται άλλος ξενοτοπίτης. Γνωρίζουμε όμως πως κι έτεροι όπως ο χωριανός Κωνσταντίνος Τσιτούρας, φονευθείς αντάρτης μετέπειτα του ΕΛΑΣ/ΟΔΕΚ/ΔΣΕ, εξασκούσαν το ίδιο επάγγελμα, περιοδικά προφανώς γι’ αυτό δεν το ανέφεραν ως κύριο. Ο ειρημένος διέθετε και ξύλινη λιχνιστική μηχανή, μια από τις τρεις του χωριού, αλλά δεν έχει διασταυρωθεί αν την ενοικίαζε ή την διατηρούσε μόνον για την οικογένειά του.

Ότι επαγγέλλονται τον γεωργόν γράφουν άλλες δύο γυναίκες από τους υπόλοιπους μαχαλάδες και ίσως μια τρίτη το ίδιο, στην περίπτωση που ταυτοποιηθεί αν υπογράφει η ίδια τη δήλωσή της ή άλλη που φαίνεται στο επάνω μέρος. Γεωργού δηλώνουν επίσης στο επάγγελμα δύο γυναίκες της συνοικίας των Βλάχων δημιουργώντας μια σπάνια λέξη.

Δυο χήρες ασχολούνται με τα Ικογενιακά, χαρακτηρισμός και γραφικός χαρακτήρας που παραπέμπει στον ίδιο γραφέα. Έτερη, βλαχικής καταγωγής κι αυτή, εγγράφεται ως οικουκερά. Γεωργός κι όχι επαγγελματίας ψαράς δήλωσε άνδρας που τον απαλλοτρίωσαν ένα γρίπο 50 μέτρων. Ιδιαίτερα όσοι κατοικούσαν στη νότια πλευρά του οικισμού που βρίσκονταν κοντύτερα στον Αλιάκμονα ασχολούνταν με την αλιεία στο ποτάμι, μιας και τα κτήματα και οι δραστηριότητες τους επεκτείνονταν ως εκεί, αλλά μόνον για την διατροφή της οικογένειάς τους, όχι για εμπόριο.

 

Γλωσσικά θησαυρίσματα

Η αποτύπωση των ζημιωτών εκφράζεται συνήθως με την ορθή γενική υπό Γερμανών (ανορθογράφως Γερμάνον). Αρκετοί όμως χρησιμοποιούν την αιτιατική υπό Γερμανούς (ανορθογράφως Γερμανός), λιγότερο επειδή την τυπωμένη πρόθεση υπό την διάβαζαν από και κυρίως διότι η χρήση της γενικής πτώσης σπανίζει στο χωριό. Όσοι έχουν οικίες ή κτίσματα καμένα συμπληρώνουν υπό Γερμανού Ζημήα εμπρισμούς, Γερμανών εμπριγμούς. Οι λεηλατημένοι γράφουν:

 Ελαιλαηθίσα υπό τον Γερμανόν, Γερμανών λεηλασίας, Γερμανών <λεηλασία>, Γερμανούς <λεηλάτισαν>, Γερμανούς ζημίαι ή Γερμανής Ζημίαι.

Στην Αιανή ομιλούνταν -και από τους δίγλωσσους Βλάχους- η μακεδονική χωριατική, ελληνική διάλεκτος συγκοπτόμενη ή αλλαγμένη σε φωνήεντα, εμπεριέχουσα αρχαϊσμούς και τουρκικές, βλάχικες ή σλαβικές λέξεις -οι τελευταίες ελήφθησαν από τους νομάδες Βλάχους, αφού δεν υπάρχουν σλαβόφωνοι οικισμοί στο οροπέδιο της Ελίμειας ούτε και οι κάτοικοι έβγαιναν συχνά έξωθέν του, κι αρκετές απ’ αυτές, αν όχι οι περισσότερες έχουν χλευαστική ή αρνητική σημασία, γι’ αυτό κι εύκολα είχαν υιοθετηθεί. Την καθαρεύουσα γνώριζαν ελάχιστα οι άρτι αποφοιτήσαντες μαθητές του Δημοτικού, αφού επί Μεταξά είχε προκριθεί νομοθετικά η κυριαρχία της δημοτικής γλώσσας στα σχετικά βιβλία,[175] και οι ελάχιστοι εραστές της γνώσης. Στους ιερείς και τους ψάλτες ήταν γνώριμη η γλώσσα της Καινής Διαθήκης τουλάχιστον ακουστικά για την τέλεση των λειτουργιών.

Ο τοπικός γλωσσολογικός θησαυρός συνυπάρχει φορές με την αθηναϊκή νόρμα και την καθαρεύουσα στην ίδια δήλωση. Έτσι το επίθετο «τωρινές» δηλώνεται ενίοτε τουρινές (για την ακρίβεια τουρίνες). Το μουλάρι εγγράφεται ως μολάρη, ενώ προφέρονταν μπλάρ(ι), και ζοντόβολο (στην πράξη εκφωνούνταν ζουντόβουλου). Σε γειτονικού οικισμού δήλωση το θηλυκό είδος εγγράφεται ως ζωντοβολίνα,[176] πρωτότυπη λέξη και πλασμένη μάλλον επιτόπου. Δηλώθηκε και μια γαϊδούρα μετά πόλον, δηλαδή γαϊδούρα μετά πώλου (πουλάρι), ίσως διότι ο γραφεύς είχε πρόσεχε τη θεία λειτουργία ή διάβαζε θρησκευτικά βιβλία.

Το σκουτί εγγράφεται ως σκοτί (προφέρονταν σκτι). Τα γυναικεία ρούχα ως ρούχα γινικίσια, επειδή, ιδίως στα τοπωνύμια, συνηθίζονταν η πρόταση του ουσιαστικού. Το ανδρικό κοστούμι ανδρείκιο. Ενεπρίδη [ενεπρήσθη] η οικοία μου μαρτυρεί πρώην αντάρτης του ΕΛΑΣ, ενώ συνάδελφός του αναφέρεται σε παπουτστια διαβριχα [αδιάβροχα παπούτσια], εννοώντας μάλλον τις πλαστικές μπότες. Έτερος το αδιάβροχο πανωφόρι το γράφει διαβραχω. Τα υποδήματα αποτυπώνονται φορές όπως προφέρονταν: κουρδέλια. Το σαγιάκι των παλτών αναγράφεται ως σιαιάκι -οι Κοζανίτες κατά μια πηγή το πρόφεραν σαϊάκ(ι),[177] ενώ οι χωρίτες της Αιανής (όπως και οι Κοζανίτες κατά άλλην μαρτυρία)[178] σιαϊάκ(ι).

Μαντανίες, δηλαδή μάλλινα σκεπάσματα κρεβατιών υφασμένα σε αργαλειό,[179] δηλώνει μια γυναίκα. Η λέξη δεν υπάρχει στην περιοχή[180] και στους ντόπιους μαχαλάδες του χωριού. Ίσως την χρησιμοποιούσαν μόνον στον βλάχικο και πιθανώς οι μαντανίες αγοράζονταν από εξωχώριο έμπορο ή πλανόδιο μικροπωλητή οι οποίοι τις ονόμαζαν τοιουτοτρόπως.

Ένα κακάβη (χάλκινη χύτρα) και δύο χαλινά (χαλινάρια) πήραν οι Γερμανοί, αρχαίοι ελληνικοί τύποι -η τελευταία επέζησε στο χωριό αλλά όχι στην πόλη της Κοζάνης,[181] ίσως διότι με τις μεταφορές ασχολούνταν κυρίως οι Βλάχοι της πόλης έχοντας δική τους λέξη ή χρησιμοποιώντας την τουρκική αντίστοιχη, τα γκέμνια.

Ως Χαλκώματα (ή μπακίρια) αναγράφονται τα χάλκινα σκεύη της μαγειρικής. Ένα δαμαλάκη (νέα αγελάδα), δηλώνει άλλος. Ως αρνίθης κι αρνίθια όπως δηλαδή προφέρονταν στο χωριό εγγράφονται οι κότες, ενώ άλλοι τις παραδίδουν κόττες, κότες ή όρνιθες. Δυο κάδις (ξύλινα βαρελάκια), κάδια στην αρχαία ελληνική. Ο γρίπος ψαριών (ένα γρήπο ψαριών) δεν είναι βέβαιο αν ανήκει στο βαθύ παρελθόν ή στο τρέχον εμπόριο, πάντως ο γραφεύς όπως δεικνύει η ορθογραφία και το λεξιλόγιο είναι συγχωριανός οπότε πιθανότερη η πρώτη υπόθεση της αρχαιοελληνικής επιβίωσης. Όλες οι ειρημένες λέξεις ήταν αναγκαίες στην καθημερινότητα, γι’ αυτό κι επιβίωσαν σχεδόν αυτούσιες. Η αναγραφή εις τω οίκω που συναντάται μάλλον είναι επιρροή της καθαρεύουσας κι όχι της αρχαιοελληνικής όπως προφανώς και η λέξη σταφιδήν για την οποία δεν γνωρίζουμε αν ταυτίζεται με τη σταφίδα ή τη σταφιδίνη.

Δύο, (2) Αγελάδες Αρμιχτάρες (αγελάδες για άρμεγμα) δηλώνει έτερος. Η λέξη αρμεχτάρες υπάρχει σε εφημερίδα που τυπώνονταν στην Ουγγαρία το 1958,[182] όχι όμως στην διάλεκτο της πόλης Κοζάνης. Αναφέρεται κι ένα ποκρόβι, δηλαδή υποπέτασμα από μαλλί γιδιών ή προβάτων -στο χωριό εκφωνείται πουκρόβ(ι). Και μια λανάρα επίσης, δηλαδή ξύλινο εργαλείο κατεργασίας μαλλιού[183] -εξ ου και το επώνυμο Λανάρας.

Δεν ανήκει καθόλου στην ευτραπελία η αποτύπωση για αρπαγέντα εγωπροβατα ή εγοπροβατα. Επρόκειτο για σοβαρότατη πληγή η αφαίρεση ζώων. Προφανώς το πρώτο συνθετικό εγω θεωρούνταν κτητική αντωνυμία, δηλαδή τα δικά μου πρόβατα, κι όχι ως το ουσιαστικό αίγες ως ήταν στην πραγματικότητα.

Οι λυμεώνες

Δεν υπάρχει δήλωση ζημιών από Βουλγάρους, αυτοί μόνον ως τη Φλώρινα είχαν φθάσει για ένα διάστημα των αρχών του 1944 κι έπειτα οι μεγαλοτσέλιγκες της περιοχής ξεχειμώνιαζαν στη Χαλκιδική[184] κι όχι στη βουλγαροκρατούμενη Ανατολική Μακεδονία. Ούτε κι από κομιτατζήδες που δρώντας στο Βόιο, το Αμύνταιο και την Καστοριά[185] απαλλοτρίωναν αγαθά προσφυγικών[186] κι άλλων οικογενειών. Ούτε κι από Βρετανούς.

Από Ιταλούς ευρίσκονται δύο έμμεσες: στην πρώτη κάτοικος της βλάχικης συνοικίας γράφει ελελατοθίσα υπό τον Γερμανον και Εταλόν δηλώνοντας ρουχισμό από το θεριό [θερινό] σπίτη, ξεκάθαρα δηλαδή από τη Σαμαρίνα όπου ξεκαλοκαίριαζαν οι Βλάχοι του χωριού, αλλά δεν κατατοπίζει επακριβώς ποιοι λεηλατητές πήραν εφτά από τα σφαχτά του. Υπό Γερμανών και Ιταλλών γράφει δεύτερος, αλλά είναι αδιευκρίνιστο το ακριβές είδος του ζημιώματος όσο και ο τόπος διάπραξής του. Οι Ιταλοί διακρίθηκαν κι αυτοί στις εκτελέσεις, πυρπολήσεις, λεηλασίες κι αναρπαγές, κάτι που δεν είναι ευρέως γνωστό στο κοινό, αλλά η λύμη τους θα αναλυθεί σε άλλη εν καιρώ εργασία. Πάντως στο χωριό μας δεν πάτησε ούτε ένας Ιταλός, ανήκε πλήρως στη γερμανοκρατούμενη ζώνη.

Δεν ευρέθησαν επίσης δηλώσεις ζημιών εκ μέρους των εθελοντών του αντισυνταγματάρχη Γεωργίου Πούλου, οι οποίοι εμφανίστηκαν μια μόνον φορά, το Σεπτέμβριο του 1943, στο χωριό μαζί με Γερμανούς για διενέργεια εκκαθαριστικών επιχειρήσεων πέρα από την όχθη του ποταμού Αλιάκμονα.[187] Φορούσαν όμως γερμανική στολή και δεν κοιμήθηκαν στο χωριό, γι’ αυτό κανείς δεν ήξερε την επίσημη ονομασία του μπαϊρακιού τους. Κατά μια μαρτυρία ο Πούλος είχε συστηθεί σε ομήρους από τα Καμβούνια ως αξιωματικός Πούλιος, αλλά οι χωρίτες προσονόμαζαν τους εθελοντές του Γκεσταπίτες κι όχι Πουλικούς.[188] Μόνον ένας από τους Έλληνες επιδρομείς ήταν γνωστός σε κάτοικο της Αιανής ως πρόσωπο από τον καιρό της στρατιωτικής θητείας.[189] Το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ/ΚΚΕ ήξερε και το επίσημο και το ανεπίσημο σήμα τους,[190] αλλά τους ονόμαζε όπως επιθυμούσε. Τον καιρό εκείνο τα ψευδώνυμα και οι αναληθείς ειδήσεις περίσσευαν, ώστε ελάχιστοι τα/τις πίστευαν.

Ούτε υπάρχει καθαρή δήλωση ζημιών από την Εσωτερικήν Αντίστασιν, δηλαδή τις άλλες γνωστές στον τόπο επαναστατικές οργανώσεις εκτός του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ, την ΥΒΕ/ΕΚΑ Δυτικής Μακεδονίας, του ΕΔΕΣ και την ΠΑΟ. Τέτοιου είδους αντάρτες δεν εμφανίστηκαν στο χωριό, αν και είναι πολύ πιθανό νεαρός Σμυρνιός πρόσφυγας οπλοδιορθωτής κι έφεδρος λοχίας που την περίοδο της πείνας είχε έρθει από την Αθήνα σε συγγενείς του στο χωριό να γνώριζε ή να ανήκε στην ΥΒΕ/ΕΚΑ. Απήχθη όμως κι εφονεύθη από τον ΕΛΑΣ επειδή δεν συνεβλήθη μαζί του[191] οπότε δεν είναι δυνατή η διασταύρωση.

Δεν βρέθηκε επίσης καθαρή δήλωση ζημιών από αντικομουνιστές οπλίτες, οι οποίοι εμφανίστηκαν πρώτη φορά το χάραγμα του 1944. Πέρασαν μερικές φορές αναζητώντας αντάρτες του ΕΛΑΣ στην παραποτάμια περιοχή μη λησμονώντας να αφαιρέσουν ζώα, τρόφιμα και υλικά αγαθά από τους κατοίκους. Επρόκειτο για πράξεις αντεκδίκησης αφού τα χωριά τους είχαν κτυπηθεί, πυρποληθεί και λεηλατηθεί προηγουμένως από τον ΕΛΑΣ. Οι κοντοχωριανοί λ.χ. της Κάτω Κώμης είχαν υποστεί καταδρομή ανταρτών την 27^η Ιανουαρίου 1944,[192] ενώ τα προσφυγικά χωριά του οροπεδίου νωρίτερα, την Πρωτοχρονιά του ιδίου έτους.[193] Ενδεείς οι ένοπλοι αντικομουνιστές χωρικοί επιθυμούσαν να λάβουν πίσω ό,τι είχαν χάσει, αλλά από λάθος εν πολλοίς ανθρώπους.

Το καλοκαίρι του 1944 τέτοιου είδους ένοπλοι, ντόπιοι (ελληνόφωνοι) και πρόσφυγες, καταυλίστηκαν για ένα περίπου μήνα[194] στο Δημοτικό Σχολείο της Αιανής επανδρώνοντας φυλάκια επιτήρησης ένα στο Μετόχι της Ζάμπουρντας[195] κι έτερο επάνω στη Ράχη Πιντέση μαζί με δύο Γερμανούς -εξ ων ο εις Πολωνός.[196] Οι στρατιώτες έμεναν σε οικίες του χωριού τουλάχιστον για λόγους ασφαλείας, όχι άδικα αφού 4 πρόσφυγες οπλίτες από το Βαθύλακκο,[197] Μικρασιάτες και Φαρασιώτες, συνεννοημένοι με λόχο του ΕΛΑΣ που επιτιθόταν λιποτάκτησαν τέλη Αυγούστου 1944 φονεύοντας τους Γερμανούς που βρίσκονταν μαζί τους.[198]

Πιθανότατα, λοιπόν, μερικές από τις δηλώσεις που λείπουν αναφέρονται σε ζημίες προξενηθείσες από αντικομουνιστές οπλίτες, τους οποίους οι χωρικοί ονόμαζαν παουτζήδις. Τυπικά αναγράφονταν ως Εθνικός Ελληνικός Στρατός, αλλά μάλλον ελάχιστοι γνώριζαν την επίσημή τους ονομασία. Οι ίδιοι προτιμούσαν να καλούνται παοτζήδες για λόγους φραστικής ευκολίας κι επειδή ισχυρίζονταν ότι ανήκαν στην αντιστασιακή οργάνωση ΠΑΟ, κάτι αναληθές παρόλο που ορισμένοι είχαν χρηματίσει νωρίτερα μέλη της. Ο πρότερος τίτλος τους Εκατζήδες, δηλαδή μέλη της δυτικομακεδονικής αντιστασιακής οργάνωσης ΕΚΑ, είχε δυσφημιστεί αρκετά από τον τύπο του ΕΑΜ, δεινότατο σε πάρθια βέλη κατά των αντιπάλων ή όσων δεν συμφωνούσαν μαζί του, για να παραμείνει ως πρότερον είχε.

Έτσι, έμμεσες δηλώσεις για το πέρασμα και τη διαμονή αντικομουνιστών οπλιτών στο χωριό υπάρχουν μόνον τρεις: ο μετά το Φεβρουάριο του 1944 υπεύθυνος του ΕΑΜ αναγράφει στο μέσον ζημίαι υπό ΓερμανωΠαουτζιδουν χρονολογώντας τες από τον Απρίλιο έως το Σεπτέμβριο του 1944. Έτεροι δύο άνδρες δηλώνουν σχεδόν παρομοίως υπό Γερμανούς και εθνηκησταί, αλλά ο συμπληρωτής των δηλώσεων είναι ένας κι άλλος. Για έναν εξ αυτών διαδιδόταν αργότερα ότι συμπαθούσε το ΚΚΕ, ενώ ο επόμενος δεν ασχολούνταν με την πολιτική αλλά ήταν άμεσος γείτονάς του, εξ ου κι οι έρευνες των οπλιτών.

Αμυδρώς μόνον αναφέρονται σε γραπτά αντικομουνιστών αρπαγές αγαθών και ζώων από τους ίδιους ή άλλους παρόντες εν όπλοις συναδέλφους τους,[199] όμως συχνότερα, παρ΄ ότι δειλά, σε συζητήσεις μαζί τους. Λείπουν, επίσης, δηλώσεις ζημιών εκ μέρους των αριστερών ανταρτών, όσο και να θεωρούν επαγγελματίες, φιλίστορες, πεπλανημένοι ή ευπειθείς ότι οι αντάρτες και οι πολιτικοί τους δεν αφαιρούσαν αγαθά και δεν ζημίωναν το λαό, αφού, υποτίθεται, όλοι υποστήριζαν μαζικά τον Αγώνα όπως ονόμαζαν στην ύπαιθρο τη διεκδίκηση της διοικητικής εξουσίας από το ΕΑΜ. Για τον Αγώνα διατείνονταν ότι λάμβαναν αγαθά, χωρίς όμως εκμαρτύρια, από ιδιώτες κι επαγγελματίες[200] ένοπλοι και μη, χωριανοί ή όχι. Χωρίς να είναι σε θέση κανείς να διαμαρτυρηθεί την ημέρα, πόσο μάλλον τη νύχτα, διότι κι ο ελάχιστος χαρακτηρισμός τους ως αντιδραστικών ήταν κάθε άλλο παρά αμελητέος.[201]

Σαν στίχος ποιήματος αναφέρεται σε συγγραφείς από τον Πεντάλοφο, κέντρο του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ/ΚΚΕ Δυτικής και Κεντρικής Μακεδονίας, ο ηγεμονισμός των επαναστατών όπως τον καταλάβαιναν και διέδιδαν οι χωρίτες: όποιους δεν είνι μι το ΕΑΜ, είνι πέρα απ’ του πουτάμ’[202] (αθηναϊστί: όποιος δεν είναι με το ΕΑΜ, είναι πέρα από το ποτάμι). Τα ποτάμια αποτελούσαν αδιαπέραστα σύνορα το φθινόπωρο με τις βροχές και την άνοιξη με το λιώσιμο του χιονιού, αλλά τον Πεντάλοφο μόνον μικρά ρέματα τον περιτριγύριζαν, τα οποία χύνονταν αργότερα στον Αλιάκμονα, όμως αρκετοί κάτοικοι των ορεινών αυτών χωριών ασχολούνταν με τη μαστορική οικιών και γεφυρών φτάνοντας ως την Περσία,[203] οπότε από κει και η έκφραση για το ποτάμι που απηχεί τον απέναντι, τον ξένο.

Έπειτα, στις αρχές τουλάχιστον ήταν δύσκολο να διακρίνει κανείς αν όσοι κρατούσαν όπλα ήταν ληστές, αντάρτες, ή αντικομουνιστές οπλίτες. Σύμφωνα με έγγραφο αναφερόμενο σε πληροφορίες που συνέλεγε το φθινόπωρο του 1942 δάσκαλος χωριού των Καμβουνίων:

…εμφανίσεως… αγνώστων με ελεεινήν εξωτερικήν εμφάνισιν, προβάντων εις ληστείαν ποιμένων, χαρακτηρίζει τούτους ουχί ως αντάρτας με την σημασίαν του Εθνεγέρτου, αλλά «κοινούς κατσικοκλέφτες» και τονίζει ότι επιβάλλεται τα κακοποιά αυτά στοιχεία να παταχθούν εγκαίρως και αμειλίκτως.[204]

Δεν έχει καταγραφεί η εξαφάνιση του ήδη αναφερόμενου οπλοδιορθωτή κι ελάχιστα γνωστές είναι οι συλλήψεις από τους αντάρτες δύο συγχωριανών που δεν επέστρεψαν ποτέ στον γενέθλιο τόπο τους. Για τις αρπαγές υλικών, τροφίμων και ζώων από το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ, εκτός αν θεωρηθούν τέτοιες οι απαλλοτριώσεις αποθηκών της δεκάτης που διατυμπάνιζαν ως αναγκαίες,[205] ολίγες μόνον πληροφορίες υπάρχουν κι αφορούν σε κατασχέσεις σφαγίων,[206] εξαιτίας ελλιπούς ερεύνης ή επειδή οι κάτοικοι απέδωσαν γραπτά κι αποδίδουν σήμερα προφορικά όλες σχεδόν τις αφαιρέσεις αγαθών στους Γερμανούς με το έλπισμα ότι απ’ αυτούς και μόνον θα λάβουν σχετικές αποζημιώσεις. Για το λόγο αυτό σε οικισμό της ΒΔ Εορδαίας ενώ τα ληξιαρχικά βιβλία της κοινότητας είχαν δηλωθεί άνοιξη του 1944 ότι καταστράφηκαν από τον ΕΛΑΣ,[207] δύο σχεδόν χρόνια αργότερα αναγράφονται σε σχετική δήλωση ως πυρποληθέντα από Γερμανούς και Ιταλούς.[208]

Υποφώσκει στις δηλώσεις της Αιανής και το ζορμπαλίκι εκ μέρους των ανταρτών, για το οποίο θα μπορούσε να αιτηθεί όπως σε διάφορες άλλες δηλώσεις[209] ψυχική οδύνη ή ανταμοιβή για την αποχή από την εργασία λόγω αναγκών ιάσεως των πληττομένων. Θεωρητικά, αν συγκρίνουμε τον γειτονικό, ντόπιο κι αυτόν, οικισμό Χρώμιο όπου οι ζημίες εκ μέρους των ανταρτών αριθμούνταν στο 1/3 των συνολικών,[210] αυτές που λείπουν από το σωθέν σώμα της Αιανής ανήκουν προφανώς οι περισσότερες στους αντάρτες.

Ίσως στις δηλώσεις που δεν διατίθενται εμφανίζονται κι αναγκαστικοί έρανοι ή επιτάξεις ζώων κι αγαθών από τους αντάρτες, βράδυ επί Κατοχής και μέρα επί Εαμοκρατίας με αποδείξεις[211] ή χωρίς. Τις συλλογές αυτές δεν λησμονούσαν οι στασιώτες με αποτέλεσμα οι αντίπαλοι την σχετική υπηρεσία τους, την ΕΤΑ (Επιμελητεία του Αντάρτη), να την παραφράζουν στηλιτευτικά ως Εταιρία της Αρπαγής.[212] Με εράνους κι επιτάξεις επιβαρύνονταν έμποροι, καταστηματάρχες, όσοι εργάζονταν με τιμιότητα για να απολαμβάνουν περισσότερα αγαθά κι αυτοί που δεν συμφωνούσαν ή δεν υποκλίνονταν στο λόγο του ΕΑΜ. Κι επειδή η γενικότητα κρίνεται αρκετές φορές πλασματική, ας αναφερθεί πάλι μια ειδική περίπτωση: στα τέλη Γενάρη του 1945 ο διορισμένος από το ΚΚΕ δήμος Κοζάνης φορολόγησε τους επιτηδευματίες κι εμπόρους της πόλης με 20 κιλά χρυσές λίρες Αγγλίας, ήτοι 2.489 τεμάχια -ο παππούς μου Αργύρης κλήθηκε να δώσει 15.[213] Επρόκειτο για κίνηση αντιπερισπασμού, καθώς ο ΕΛΑΣ είχε ηττηθεί νωρίτερα από Έλληνες και Βρετανούς στην Αθήνα κι υπογράψει ανακωχή με τους δεύτερους. Στο κύκνειο άσμα τους το ΕΑΜ/ΚΚΕ κατέβαλε μια τελευταία προσπάθεια συλλογής πόρων, χρυσών λιρών Αγγλίας για την ακρίβεια, η κατάληξη της οποίας δεν έγινε γνωστή.

Έτσι, δεν απέχουν πολύ από την πραγματικότητα μαρτυρίες που έφταναν νωρίτερα στα αφτιά των Γερμανών για υπερσιτισμό των ανταρτών με ένα κιλό ψωμί την ημέρα έκαστος, φασόλια, φακές, ρεβίθια και μακαρόνια μαγειρεμένα με μπόλικο λάδι. Σύμφωνα με μια πηγή:

δυο μέχρι τρεις φορές την εβδομάδα δίνονταν εκτός αυτών κρέας σε πλούσια ποσότητα.. Η σίτιση ήταν τόσο πλουσιοπάροχη, ώστε πολλοί δεν μπορούσαν να φαν ολόκληρες τις μερίδες τους...[214] Και με έτερη: μέλι και βούτυρο, μισή οκά κρέας μερίδα.[215]

Ωστόσο οι ζημίες που προκλήθηκαν από τους αντάρτες του ΕΛΑΣ στην Αιανή ήταν αμελητέες μπροστά στις γερμανικές και τις αντίστοιχες των αντικομουνιστών οπλιτών για διάφορους λόγους. Ο ΕΛΑΣ ως το φθινόπωρο του 1943 λάμβανε τον κοσμοπόθητο βρετανικό χρυσό, 18.000 λίρες η 9^η μεραρχία Δυτικής Μακεδονίας,[216] με τον οποίο αγόραζε σιτηρά από τον κάμπο της Εορδαίας, ενώ την ίδια περίοδο φορολογούσε τους ποιμένες των ορεινών βοσκοτόπων και τους αγρότες της ανταρτοκρατούμενης ζώνης-από τη Σαμαρίνα π.χ. αρχάς 1943 είχε αρπάξει 130 πρόβατα από Βλάχο κτηνοτρόφο με αποτέλεσμα ο παθών να οργανώσει μετά Σώμα καταδίωξής των.[217] Τα αποθησαυρίσματα ξοδεύτηκαν στους δύο μήνες λιτότητας (Οκτώβριος-Νοέμβριος 1943) που επέφερε η παύση του βρετανικού εφοδιασμού εξαιτίας των επιθέσεων του ΕΛΑΣ εναντίον των οργανώσεων ΠΑΟ κι ΕΔΕΣ. Όταν άρχισαν το Δεκέμβριο του ιδίου χρόνου να στενεύουν οι αποθήκες τροφίμων, σχεδιάστηκαν ένοπλες καταδρομές εναντίον αντικομουνιστικών χωριών, από τα οποία η επιμελητεία των ανταρτών προμηθευόταν βιαίως και συστηματικά ζώα κι αγαθά -αυτά κυρίως αποτέλεσαν τα δεκάδες χιλιάδες οκάδες σιτηρά και [τα] εκατοντάδες σφάγια που προμήθευε στο ΕΑΜ/ΕΛΑΣ/ΚΚΕ Δυτικής Μακεδονίας η επαρχία μόνο των Σερβίων.[218] Άλλως οι αποθήκες των ανταρτών γέμιζαν από κατασχέσεις γεννημάτων, ζώων και περιουσιών όσων θεωρούσαν ότι αντέβαιναν στον Αγώνα,[219] ανδρών ή γυναικών όπως αντίστοιχης στην Κοκκινιά Γρεβενών.[220] Η βρετανική ενίσχυση στους αντάρτες συνεχίστηκε πάλι την άνοιξη του 1944 οπότε δεν υπήρχε άμεση πια πίεση στα αμέτοχα χωριά και η Αιανή ήταν ένα απ’ αυτά. Είχε συνηθίσει το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ τη λήψη βρετανικού χρυσού, τόσο που τον ζητιάνευε επανειλημμένως.

Τέλος, δεν υπάρχουν οι δηλώσεις για επιταγμένα από τον Ελληνικό Στρατό το 1940 άλογα και μουλάρια. Από την οικογένειά μας πήραν όμως δυο μουλάρια κι ένα άλογο.[221] Αρκετά πέθαναν από υποθρεψία, παγετό, κακουχίες, σφαίρες κι όλμους στο μέτωπο της Αλβανίας ή ανηρπάγησαν από χωρικούς εντός της χώρας κατά την οπισθοχώρηση. Στην οικογένειά μας όπως και σε άλλες διάφορων οικισμών[222] τα ληφθέντα ζώα δεν επιστράφηκαν ούτε κι αποζημιώθηκαν από το ελληνικό κράτος.

 

Δηώσεις οικημάτων

Οι αποτεφρώσεις κι αποθεμελιώσεις οικιών ανταρτών του ΕΛΑΣ είναι αναμφισβήτητες, με τους Γερμανούς να γνωρίζουν όσους έλειπαν μέσω εγγράφων που έστελναν οι κοινότητες στις πόλεις-έδρες του κατακτητή.[223] Έπειτα η τύχη των απουσιαζόντων Ελλήνων ήταν στο χέρι εκάστου φρουράρχου και η Αιανή δεν γλίτωσε. Έκαψαν τέσσερις οικίες ανταρτών του ΕΛΑΣ και κατεδάφισαν άλλη μία, ενώ έτερη τη λυπήθηκαν βλέποντας ορφανά παιδιά.[224] Αλώβητα ήταν όμως τα σπίτια των πολιτικών του ΕΑΜ και μόνο σε περίπτωση ένοπλης εμπλοκής και κατάδοσης πυρπολούνταν -όπως και οι οικίες των απλών υποστηρικτών της επανάστασης.

Στο ταξίδι τους από τη Νομαρχία Κοζάνης μέχρι την Αθήνα οι δηλώσεις ζημιών απέκλιναν μερικώς. Με αποτέλεσμα, επειδή δεν έχουμε ολόκληρο το σώμα των δηλώσεων της Αιανής, να παραδειγματιζόμαστε από αντίστοιχες του οικισμού Αργίλου όπου αναφέρθηκαν 6 κατεστραμμένες οικίες. Αλλά σε βιβλίο που τυπώθηκε στην Αθήνα[225] αναφέρεται μια λιγότερη και στο ίδιο εγγράφονται για τον ειρημένο οικισμό 12 οικίες μερικώς κατεστραμμένες. Προφανώς οι τελευταίες αντανακλούν 13 αχυρώνες, 2 αποθήκες και 2 μαγειριά, άρα η Αθήνα κατέγραψε 5 λιγότερες οικίες, κάτι αναμενόμενο αφού η επιτόπια ακριβής απαρίθμηση δεν ήταν εύκολη ούτε και το ταξίδι ως την πρωτεύουσα αλώβητο. Πολύ δε περισσότερο σήμερα που η μνήμη επηρεάζεται δραστικά από προσωπικές πονεμένες μνήμες[226] όπως οικογένειας του ειρηθέντος οικισμού που ξεσπιτώθηκε όταν οι Γερμανοί έκαψαν το σπίτι τους και ιδιοποιήθηκαν τα προς το ζην της.[227]

Σε μεταπολεμικό βιβλίο ζημιών εκ πολέμου για τον οικισμό της Αιανής αναγράφονται 5 κατεστραμμένες οικίες και 1 μερικώς,[228] ενώ στις μελετηθείσες δηλώσεις οι καταστροφές αυτών ορίζονται σε 7. Η διαφορά ίσως εξηγεί ότι ορισμένες είχαν την ίδια στέγη αλλά ξεχωριστή πρόσβαση για δυο συγγενικές κατά βάσιν οικογένειες. Δεν συμπεριλαμβάνονται στο βιβλίο ένας από τους μύλους, μάλλον ο ημικατεστραμμένος που ανήκε στην Ι. Μ. Αγίας Τριάδος (Ιλαρίωνος ή Λαριούς),[229] 7 καμένες αχυρώνες, 8 μαντριά και γεννήματα στα αλώνια,[230] πυρπολημένα κατά την περίοδο επιχειρήσεων ή σε προσπάθειες ανεύρεσης κρυμμένου πολεμικού υλικού (σε μια δε περίπτωση και κρυμμένων τροφίμων προς χρήσιν του ΕΛΑΣ).[231] Στο ίδιο πόνημα λείπει προφανώς εξαιτίας του τυπογραφικού δαίμονος ο υπεύθυνος της καταστροφής των, δηλαδή οι Γερμανοί.

Οι αχυρώνες δεν έτυχαν της δέουσας προσοχής ίσως επειδή δεν ήταν πέτρινες κατασκευές ούτε στεγάζονταν όλες με κεραμίδια. Αν όντως διέθεταν, τα δήλωναν εγγράφως: Μία αχυρώνα σκεπασμένη με κεραμύδια.[232] Οικοδομούνταν αυτές συνήθως με κορμούς δέντρων ή ωμόπλινθους και καλύπτονταν με βρίζα. Τα κεραμίδια ήταν είδος πολυτελείας, σήμαιναν μόνιμη κατοίκηση, γι’ αυτό και αρκετοί τα ανέφεραν γραπτώς ως υφαρπαγέντα από Ιταλούς και Γερμανούς -2000 τέτοια κατασκευής Αλατίνη Θεσσ/ίκης είχε δηλώσει κάτοικος του Πολυκάστανου Βοΐου.[233]

Στο λιγοστό πλήθος των ως προς τα οικοδομήματα ζημιών οφείλεται η απουσία της Αιανής σε εκδοθέντα πανελλήνιο χάρτη,[234] απολύτως αναμενόμενο καθώς το χωριό δεν υπέστη τη βία άλλων γειτονικών ή μακρινότερών της οικισμών. Γι’ αυτό οι ζημίες των οικημάτων της σε σύγκριση με τις 12.000 περίπου καταστραφείσες οικίες στο νομό Κοζάνης είναι μηδαμινές.

Η κυριότερη μάλλον αιτία αποχής από τα επαναστατικά κι αντεπαναστατικά δρώμενα ήταν η αδιαφορία των χωριτών, αδιαφορία που συμβάδιζε με την έγνοια ιδίως των γυναικών να μη κτυπηθούν από τον ΕΛΑΣ Γερμανοί στρατιώτες εντός του οικισμού ή πλησίον, πράξη που θα ξεπληρωνόταν με σοβαρότατα αντίποινα. Εδώ χρειάζεται μνημόνευση η συνεισφορά του Ευάγγελου Ευαγγελόπουλου, ηλικιωμένου αγρότη που ανέλαβε τη θέση του υπευθύνου του ΕΑΜ Αιανής τέλη Ιανουαρίου 1944 μετά το φόνο από τους Γερμανούς του προκατόχου του. Όταν αντάρτες του 3^ου λόχου του 1/27 ΕΛΑΣ προσήλθαν στο χωριό ένα εξάμηνο αργότερα για να κτυπήσουν Γερμανούς και οπλίτες που είχαν καταυλιστεί σε οικίες και στο Δημοτικό Σχολείο, αντέδρασε[235] συνιστώντας επίθεση μόνον στο φυλάκιο του παρακείμενου λόφου. Για την πράξη του κρατήθηκε κι ανακρίθηκε από τους προϊσταμένους του στην έδρα των ανταρτών[236] αλλά δεν άλλαξε την πρότερη γνώμη του.

Άλλος λόγος αποχής των χωριτών από τη διαμάχη των ολίγων για την εξουσία ήταν η οικονομική δυσπραγία και ο βίαιος χαρακτήρας μαζί με το αλλοιωτόν των ανδρών της επανάστασης. Ένθερμα στελέχη του ΕΑΜ ήταν προηγουμένως μισθωτοί υπάλληλοι της στρατιωτικής διακυβέρνησης Μεταξά, ενώ διοικητές του ΕΛΑΣ και δόκιμα μέλη του ΚΚΕ επί Κατοχής, επαινούσαν ελάχιστα χρόνια πριν τον άνακτα και τον Κυβερνήτη. Επί παραδείγματι, γραμματιστής γειτονικού σχετικά οικισμού, ανώτερος αξιωματούχος μετά του ΕΛΑΣ κι ανώτατος έπειτα του ΔΣΕ, στηλιτεύοντας σε δημόσιο λόγο του το 1938 το ΚΚΕ έγραφε:

αι κομμουνισταί ενδιαφερόμενοι δήθεν δια το δίκαιον του εργάτου, παρέσυρον αγνούς πατριώτας εις τον αλληλοσπαραγμόν…. Εκινδύνευε λοιπόν το έθνος μας να καταποντισθή εις ωκεανόν τον οποίον θα εταίριαζεν να ονομάσωμεν κόκκινον ωκεανόν του κομμουνισμού… Η Ελλάς σήμερον ανεστήθη, αναγεννήθη, Ναι, από την 4^η Αυγούστου 1936…[237]

 

Παρεισφρύει, λοιπόν, το ερώτημα για τις ομοιότητες και τις διαφορές της δικτατορίας των στρατιωτικών με την αντίστοιχη του προλεταριάτου (κομουνισμού), δηλαδή καθεστώτων όπου δεν είναι αρεστή η ελεύθερη έκφραση -έμμεσα δεν επιτρέπεται και στον κοινοβουλευτισμό- αλλά μία τέτοια ανάλυση ανήκει σε άλλη εργασία.

Συνήθεις (όπως σήμερα κι όπως θα συμβαίνει πάντα) ήταν οι αντίθετες τροχιές, δηλαδή η μετάβαση από την Αριστερά στη Δεξιά, εγγράμματων ομού κι αγραμμάτων, ουκ ολίγες κι όχι τόσο διαφημισμένες. Ας αναφερθούν εδώ δύο μόνον περιπτώσεις.

α) δάσκαλος του οροπεδίου Ελίμειας:

…εμυήθη εις το ΚΚΕ το έτος 1943, ανέλαβε πολιτικός υπεύθυνος και καθοδηγητής της περιφερείας Διενήργη στρατολογία νέων υπέρ του Ε.Λ.Α.Σ. και εξεφώνει λόγους υπέρ του ΚΚΕ. -Μετά την Βάρκιζαν δεν υπηρέτησεν εις αναρχικάς συμμορίας, πλην όμως εξηκολούθει να εργάζεται υπέρ του ΚΚΕ…

Στρατευθείς όμως το 1947 ως έφεδρος λοχίας αναφέρεται ως ακούραστος και πρόθυμος εις την υπηρεσίαν του κι αρίστης διαγωγής, γι’ αυτό κι αποχαρακτηρίστηκε.[238]

β) δασκάλα στα απανοχώρια των Καμβουνίων, είχε χρηματίσει δραστήριο μέλος επί Κατοχής της οργάνωσης του ΕΑΜ Εθνικής Αλληλεγγύης,[239] αλλά μεταπολεμικά αδράνησε. Όπως αναφέρει έγγραφο της Χωροφυλακής:

…κατόπιν παρητήθη της υπηρεσίας ταύτης [Εθνικής Αλληλεγγύης] τη μεσολαβήσει των συγγενών της και έκτοτε δεν ανεμίχθη εις τας οργανώσεις του Κ.Κ.Ε. Σήμερον θεωρείται υπό της κοινής γνώμης των κατοίκων του χωρίου της ως Εθνικόφρων.[240]

Τέτοιου είδους παλινωδίες αιρεσιαρχών του ΕΑΜ/ΚΚΕ τις αισθάνονταν ενστικτωδώς οι χωρίτες. όταν δεν τις άκουγαν οι ίδιοι από αντιπάλους των, φανερά όμως ελάχιστοι είχαν το θάρρος να τις επισημάνουν. Συνέβαιναν, συμβαίνουν και θα επαναλαμβάνονται αενάως οι αλλαγές στρατοπέδων ομαλά ή απότομα για λόγους φυσικής προσαρμογής, προβολής κι ανάδειξης, ωμής επιβίωσης, ωριμότερης σκέψης, δοξοκοπίας, εξουσιαστικού μένους ή στενών ωφελημάτων -συγγνωστά τα πέντε πρώτα.

Στην έλλειψη αιματηρών γεγονότων στο χωριό συνεισέφερε επίσης η μικρή στρατηγική του αξία: δεν βρίσκονταν κοντά σε βασικές οδικές αρτηρίες όπως το Μαυροδένδρι[241] ούτε αποτελούσε μόνιμο χώρο στάθμευσης ανταρτικών μονάδων. Οπότε οι οικίες που πυρπολήθηκαν ή κατεδαφίστηκαν ανήκαν σε αντάρτες του ΕΛΑΣ -σε μια περίπτωση σε φονευθέντα ένοπλο- κι όχι σε όσους διατηρούσαν κρυμμένο πολεμικό υλικό ή παράνομο τύπο,[242] επειδή και να υπήρχε δεν βρέθηκε. Οι αντάρτες δεν ανεπύρισαν καμιά οικία της Αιανής, παρόλο που φόνευσαν τον ειρημένο φιλοξενούμενο οπλοδιορθωτή και η τοπική ΟΠΛΑ απήγαγε την άνοιξη του 1944[243] με την μομφή του αντιδραστικού τρεις άνδρες. Ο ένας απελευθερώθηκε, αλλά οι άλλοι δύο, 32 και 40 χρονών, κατά μια πηγή δάρθηκαν στη θέση Πινταλώνια,[244] σύμφωνα με άλλη οδηγήθηκαν στο μαντρί του Πελέκα κι έπειτα στη Λαριού[245] (θέση έξω από τη διαδρομή Αιανής-Πενταλόφου όπου ορισμένοι μάρτυρες λεν πως κατέληξαν), ενώ έτερη ομιλεί ότι φονεύθηκαν στο χωριό Πυλωροί Βοΐου.[246] Κατάσταση της Νομαρχίας Κοζάνης τους αναφέρει έμμεσα ως φονευθέντες από τους αντάρτες.[247] Στο ληξιαρχείο όμως της Αιανής περάστηκαν ως εκτελεθέντες με πολυβόλο από τους Γερμανούς στις 27 Ιουλίου του 1944 ώρα 12 μεσημέρι στην Κρανιά Γρεβενών.[248]

Η άποψη ότι οι δεξιοί (ας τους ονομάσουμε έτσι) πολιτικοί κρατούμενοι στις φυλακές Πενταλόφου[249] απελευθερώθηκαν από τον ΕΛΑΣ λόγω γερμανικής επιδρομής και η επίσημη αποτύπωση ότι οι δύο άνδρες από την Αιανή φονεύθηκαν από τους Γερμανούς στο χωριό Κρανιά που ήδη αναφέρθηκε παρουσιάζει αγεφύρωτα κενά. Πρώτον επειδή η γερμανική επιδρομή είχε λήξει δυο εβδομάδες πιο πριν[250] και δεύτερον οι Γερμανοί δεν πείραξαν αμάχους στον Πεντάλοφο, αν παρέμειναν οι δυο τους εκεί, και πυρπόλησαν μόνον επιλεκτικά την κωμόπολη.[251] Στις διαθέσιμες πηγές αναφέρονται μεν φόνοι ανταρτών από τους Γερμανούς,[252] αλλά όχι αμάχων, αν δεν δέχονταν οι κατακτηττές πυροβολισμούς μέσα από κατοικημένη περιοχή. Μαρτυρούνται συνάμα και δοριάλωτοι όλων των ειδών. Στις αναμνήσεις στρατιωτικού διοικητή του ΕΛΑΣ αναφέρονται 300 κρατούμενοι κι άμαχοι, αλλά ουδεμία απώλειά τους εκ μέρους των Γερμανών.[253] Άδηλο αν οι δύο κάτοικοι της Αιανής φονεύθηκαν από τους Γερμανούς όντως εκεί ή πριν φτάσουν καν στις εαμικές φυλακές του Πενταλόφου, αλλά βέβαιο είναι ότι είχαν πρότερες προσωπικές διαφορές με στελέχη του ΚΚΕ της Αιανής, οπότε η διαδρομή τους από και προς το χωριό δεν ήταν ποτέ ασφαλής.

Οι χωρίτες, τέλος, δεν ήταν σε θέση να κρατήσουν για τον εαυτό τους μεγάλες ποσότητες λείας, την οποία είχαν δυνατότητα να λάβουν συμμετέχοντας ως εφεδρικός ΕΛΑΣ σε επιχειρήσεις εναντίον των αντικομουνιστικών οικισμών ή θερίζοντας και κατάσχοντας τον καρπό των χωραφιών τους. Πού να την έκρυβαν αφού ο περίγυρος ήταν κατάγυμνος από την αλόγιστη βοσκή και την προς πώλησιν ξύλευση; Έπειτα, οι Γερμανοί έφθαναν στο χωριό σε λιγότερο από μισή ώρα με τα αυτοκίνητα και σε δύο ώρες πεζή οι αντικομουνιστές οπλίτες. Διαλύει προφανώς την ελκυστική εικόνα που πλάθουν αστοί ιστορικοί για την ύπαιθρο, ότι δηλαδή οι αγροδίαιτοι συμπαθούσαν τα ιδανικά της επανάστασης. Στην πραγματικότητα οι περισσότεροι χωρικοί αντιμετωπίζουν διστακτικά κάθε τι νέο κι από περιέργεια ή αισθήματα ξεναγίας είναι θετικοί ως ένα σημείο. Αν διαπιστώσουν ότι δεν έχουν κανένα όφελος και ότι κινδυνεύουν (από αντίποινα), αδιαφορούν όταν δεν εγκοτούν εν κρυπτώ. Νέμονται κάθε πηγή προσπορισμού αγαθών όταν δεν χρειάζεται να καταβάλλουν κόπο ή στις περιπτώσεις που δεν τους βλέπει κανείς. Και το ΕΑΜ δεν επέτρεπε την άμεση απαλλοτρίωση των αγαθών από τους πολίτες, διότι έπρεπε αυτά να τα μοιράζουν τα στελέχη του ανάλογα με την πίστη και την υπακοή του κάθε δέκτη τους.

Οι γενικές στατιστικές, αν τις γνώριζαν οι χωρίτες, είχαν φιλολογική μόνον αξία για όσους υπέστησαν οικοδομικές ζημίες. Έχαναν σημαντικά στηρίγματα για την επιβίωση τη δική τους και των ζώων τους, καταλύματα κι αποθηκευτικούς των χώρους -εξαιρετικά σπάνια λογίζεται η περίπτωση οι πυρπολήσεις αχυρώνων συνέτειναν ώστε μεταπολεμικά οι ιδιοκτήτες τους να παραχωρήσουν τον χώρο τους για την προέκταση κοινής ωφέλειας, της διεύρυνσης της αυλής π.χ. του Δημοτικού Σχολείου της Αιανής.[254]

Δεν ήταν μόνον οι αποτεφρώσεις αλλά κι έτερα άλγη: οι επιτάξεις ζώων και υλικών αγαθών, μόνιμες από τους αντάρτες και παροδικές από τους Γερμανούς[255] και τους συλλήπτορές των αντικομουνιστές οπλίτες. Αν και οι δηλώσεις λεηλασιών από τους πρώτους και τους τρίτους ελλείπουν από το υπάρχον σώμα, γνωρίζουμε από άλλες πηγές και μαρτυρίες ότι είχαν διαπραχθεί.

Υλικά αγαθά

Δεν φαίνεται πιστευτό ότι οι Γερμανοί στρατιώτες, ντυμένοι καλά κι επίθρεπτοι, αφαιρούσαν άνευ ερωτήσεων κι αντιτίμων υλικά αγαθά από τους χωρίτες. Κι όμως συνέβαινε. Δεν τα συνέλεγαν μόνον για την καθημερινή τροφή, αλλά τα έστελναν στη χώρα τους, η οποία τα χρειαζόταν εφόσον ο πληθυσμός είχε προσανατολιστεί στην πολεμική προσπάθεια. Έτσι, δεν παρέλειπαν ποτέ τη δέσμευση γεννημάτων και σφαγίων ιδιαίτερα σε περιόδους καταυλισμών,[256] εκκαθαριστικών επιχειρήσεων ή αποτελεσματικών επισκέψεών των για ανεύρεση πολεμικού υλικού (όπλα, σφαίρες και στρατιωτικές ενδυμασίες). Τα φόρτωναν σε αυτοκίνητά τους ή τα προωθούσαν πεζή στην πόλη υποχρεώνοντας όποιον έβρισκαν μπροστά τους ή παραδίδοντάς τα προς μεταφοράν σε αντικομουνιστές οπλίτες κι από το Αμύνταιο όδευαν σιδηροδρομικώς στη Γερμανία. Σε μια μάλιστα περίπτωση στο Καρπερό Χασίων ζώα φορτώνονταν σε μεταγωγικό αεροπλάνο.[257]

Η ασφάλεια των αγαθών ήταν ένα από τα προβλήματα της εποχής ειδικά στα μέρη όπου δεν υπήρχαν πετρώδη κοιλώματα ή πυκνή βλάστηση προς απόκρυψιν. Σε νεφοσκεπείς περιόδους οι κάτοικοι μετέφεραν ό,τι θεωρούσαν πολύτιμο (τιμαλφή ή γεννήματα) σε ανύποπτα μέρη του σπιτιού, αυλές, αγροκτήματα και χωράφια πιστεύοντας ότι δεν θα τα βρουν επιδρομείς ή συμπατριώτες τους, σχετικά εύκολη πράξη το καλοκαίρι όχι όμως το χειμώνα με την υγρασία και την ευπαρατηρούμενη μετακίνηση. Στον πάραυλο οικισμό Κερασιά λ.χ. άνδρας είχε υποχρεωθεί να οργώσει το χωράφι του για να αποκαλύψει θαμμένο όπλο,[258] ενώ στα Σέρβια οι Γερμανοί λαμπάδιαζαν ταπεινές καλύβες με οικοσκευές και σιτάρια που είχαν μεταφερθεί εκεί για προφύλαξη.[259]

Διαρπαγές όπως ήταν και είναι φυσικό λάμβαναν χώραν και στα ρολόγια (χειρός, τσέπης ή τοίχου), τα κοσμήματα και τα χρήματα, τα πρώτα απαραίτητα και στον πόλεμο, τα υπόλοιπα σε κάθε περίσταση και για όλους σχεδόν τους ανθρώπους. Επίσης, σε διάφορα ορεκτικά και σφάγια, ακόμη σε ποτά και καπνό. Και σε περίπτωση που οι ένοπλοι διέμεναν εκτός των πόλεων, συνήθως παροδικά, προτιμούσαν να δανείζονται άνευ επιστροφής τρόφιμα, μαγειρικά σκεύη, έπιπλα, κλίνες και σκεπάσματα. Δηλαδή σχεδόν όλα όσα δήλωσαν οι πληττόμενοι, αν και φορές φαίνονται υπερβολικά πολλά για τόσους λίγους σε τόσο μικρό χρονικό διάστημα παρουσίας ή παραμονής.

Οι στρατιώτες του Πούλου ήταν μάλλον λαιμαργότεροι, διότι είχαν τη δυνατότητα να αρπάζουν χωρίς οι χωρικοί να καταλαβαίνουν ότι κάτω από τη γερμανική στολή κρύβονταν Έλληνες. Δεν γνωρίζουμε τι ακριβώς έπαιρναν. Οπότε ή οι κάτοικοι εξόγκωσαν τον αριθμό των απαλλοτριωμένων αγαθών ή, όπως ειπώθηκε, χρεώθηκαν όλα στους Γερμανούς. Για τους αντικομουνιστές οπλίτες, ο οποίοι φορούσαν πολιτικά εκτός ελαχίστων εξαιρέσεων των αρχηγών τους που έφεραν ελληνική στρατιωτική στολή, οι χωρίτες δεν είχαν θετική γνώμη, επειδή οι πρώτοι λάμβαναν την ημέρα ό,τι έβρισκαν, ενώ οι ίδιοι χωρίτες φοβούνταν τους αντάρτες διότι έπρατταν το ίδιο τη νύχτα καλυπτόμενοι κάτω από φανταχτερή φρασεολογία, όταν τη χρησιμοποιούσαν ή γνώριζαν την ύπαρξή της, ή απλούστερα τονίζοντας τη χρεία του Αγώνα.

Την άνοιξη του 1945 που γράφτηκαν οι δηλώσεις ζημιών ήταν ζωντανός ο φόβος έγγραφων δηλώσεων εις βάρος του ΕΛΑΣ, διότι αν και οι αντάρτες είχαν επιστρέψει μέσα Μαρτίου 1945 στα χωριά τους καταθέτοντας στις πόλεις τα όπλα τους, ήταν κοινό μυστικό, το ήθελαν και οι ίδιοι να γίνεται γνωστό για λόγους υπερηφάνειας ή εκφοβισμού, πως είχαν αποκρύψει τον καλύτερο πολεμικό εφοδιασμό τους αναμένοντας εξελίξεις. Έφηβος τότε της Αιανής μαρτυρεί πως φορτηγό του ΕΛΑΣ είχε σταματήσει μπροστά στο σπίτι τους ζητώντας νερό και οι επιβαίνοντες είπαν στον πατέρα του ότι πήγαιναν να κρύψουν όπλα στο όρος Μπούρινος[260] -όντως τα καΐπιωσαν στη θέση Μπουφότρυπα Χρωμίου, βρέθηκαν μετά από τη Χωροφυλακή. Ήξεραν, λοιπόν, καλά οι χωρίτες ότι η κατάσταση δεν είχε ακόμη ξεκαθαριστεί και ήταν επιφυλακτικοί σε κάθε τι, περισσότερο επιφυλακτικοί από πριν.

Στελέχη του ΕΛΑΣ (με προεξάρχοντα τον Αθανάσιο Κλάρα ή Άρη Βελουχιώτη) και του ΚΚΕ, που ανέμεναν αντεκδικήσεις από τους συγγενείς των θυμάτων που είχαν φονευθεί σε συγκρούσεις ή είχαν εκτελεστεί χωρίς δίκες, είχαν καταφύγει στα δάση της χώρας ή στο εξωτερικό. Αλλά οι χωρίτες θεωρούσαν ότι κρύβονταν κοντά τους, υπόθεση που ενίσχυαν οι ειδήσεις πως οπλισμένοι άνδρες εμφανίζονταν συχνά στην ύπαιθρο συμπλεκόμενοι με αποσπάσματα του Στρατού και της Χωροφυλακής.[261] Ποιον από τους δύο να εμπιστευτεί κανείς, τους συγχωριανούς εραστές της επανάστασης ή τα κρατικά όργανα της τάξης; Όσον αφορά στην πρώτη περίπτωση η γνώση του παρελθόντος ήταν εν πολλοίς αρνητική διότι μόνον στο ρομαντισμό των αστών αληθεύει η ειδυλλιακή εικόνα του χωριού, στην πραγματικότητα το διαπερνούν τρομερές εντάσεις. Στη δεύτερη αντίστοιχη τα άγνωστα όργανα έφερναν μαζί τους την εικόνα της εξουσίας, η οποία έμοιαζε καταπληκτικά με τις παλαιότερες, την πρότερη και την ενεστώσα, παρόλες τις διαφορετικές λεκτικές της ενδυμασίες.

Οι ζημίες στα αγαθά, κοινές για τον κόσμο της περιοχής, παρέχουν μιαν άριστη εικόνα της διαβίωσης: φυτικές καλλιέργειες, το γενιμα όπως δήλωσε λιτά ο Κύρος Κύρινας, αδερφός του παππού μου, όπου κυριαρχούσε ο σίτος (σπόρος, άλευρα ή ψωμιά) με ακόλουθους το κριθάρι, τον αραβόσιτο, τη βρώμη, τη βρίζα και τα ρεβίθια (200 στρέμματα καλλιεργούνταν το 1936). Επίσης το χόρτο (φυσικό ή από καλλιέργεια τριφυλλιού), που έκοβαν από τα μπαΐρια και τις καλαμιές για τα ζώα, το ζητούσαν επισήμως[262] ή κατόπιν αρπαγής[263] Γερμανοί ιππείς και πιθανόν μέρος του λάμβαναν και οι αρχές της Ελληνικής Πολιτείας για να τραφούν π.χ. τα ζώα της υπηρεσίας καθαριότητας του Δήμου[264] ή τα αντίστοιχα των αγροτικών διανομέων. Βαμβάκι και κρόκος, που παρήγαγαν παλαιόθεν οι κάτοικοι,[265] δεν δηλώθηκαν ως απαλλοτριωθέντα στην Αιανή, αλλά στον οικισμό του Κρόκου[266] και στην πόλη της Κοζάνης[267] είχαν κατασχεθεί μεγάλες ποσότητες. Κόστιζαν αρκετά και μεταφέρονταν εύκολα.

Εξαιρουμένων των αμπελιών σπάνιζαν στο χωριό τα καρποφόρα δένδρα. Υπήρχαν, βέβαια, κορομηλιές, πράσινα μήλα και συκιές, αλλά μόνον με τις πρώτες οι χωρίτες όταν είχαν ζάχαρη έφτιαχναν ξιάφ(ι). Η απαλλοτρίωση λαχανικών δεν ανέβλυζε εύκολα στο συνειδητό των κατοίκων, επειδή δεν ήταν πολλά -καλλιεργούνταν μόνον για οικιακή κατανάλωση. Αλλά και μ’ αυτά τα λίγα δεν παρέλειπαν οι τρώκτες να πλουτίζουν τη γεύση τους, ιδιαίτερα με κρεμμύδια και σκόρδα σύμφωνα με ορισμένες καταθέσεις. Εννοείται πως σε περίπτωση μεγάλων ποσοτήτων η λύμη ήταν σταθερή. Προορίζονταν τότε προς ιδίαν κατανάλωσιν, για αντιπραγματισμό, για δωρεά ή για πώληση -στο χωριό Κρανίδια π.χ. ο ΕΛΑΣ είχε κατασχέσει ένα μποστάνι λαχανικά από αντικομουνιστή οπλίτη πριν τον εκτελέσει.[268] Επί Εαμοκρατίας δε ο Δήμος Κοζάνης είχε παραγγείλει στο Σωματείο Λαχανοπωλών Κοζάνης να ελέγξει τις δηλώσεις των μελών του, ώστε να συμμετάσχουν κι αυτά στην υποχρεωτική Εθνική εισφορά,[269] μάλλον εις είδος.

Φρούτα εμπορίου, κόκκινα μήλα, πορτοκάλια και μανταρίνια δυσεύρετα, μόνον οι παντοπώλες διέθεταν, εξέχοντα δώρα σε ασθενείς. Σε μια προσεχή λεπτομερή καταγραφή των δηλουμένων ειδών στα παντοπωλεία της Αιανής θα φανούν τα εισαγόμενα είδη, στα οποία συμπεριλαμβάνονταν 120 τσιμπέρια, δηλαδή μαντίλες κεφαλής κυρίως για τις γυναίκες. Μαντίλες για το κάλυμμα της κεφαλής των γυναικών, αντιπροκλητική ασπίδα μπροστά στο φόβο βιασμών από τον δυνάστη, που απέμεινε από την εποχή της Τουρκοκρατίας. Ακόμη, το κάλυμμα της κεφαλής ήταν απαραίτητο για την διατήρηση υγειούς κόμης μέσα στο γεωργικό και κτηνοτροφικό περιβάλλον κι επιπλέον για λόγους καλαισθησίας ώστε να μην αποχρωματίζει κι αδυνατίζει την κόμη ο ήλιος.

Στα ζωικά προϊόντα των δηλώσεων κυριαρχεί η λίγδα (χοιρινό λίπος), για διατήρηση τροφίμων, μαγείρεμα ή λίπανση των κινούμενων μερών των κάρων. Λάδι μόνον στα καντήλια των ναών έβρισκε κανείς και μόνον ένας ξενοτοπίτης εργάτης δήλωσε πως κατείχε 50 οκάδες. Ακολουθούν τα γαλακτοκομικά προϊόντα, το γάλα, το τυρί φέτα και το βούτυρο. Κεφαλοτύρι δήλωσε μόνον ένας κάτοικος του βλάχικου μαχαλά, προφανώς οι υπόλοιποι των άλλων δεν γνώριζαν την κατεργασία του.

Λησμονημένα στις καταγραφές, μόνον ένας δήλωσε την ποσότητα των 100, ήταν τα αβγά, άκρως επιθυμητή τροφή για τη φρεσκάδα, την ευκολία και την ταχύτητα παρασκευής. Συνήθιζαν οι κατακτητές να επισκέπτονται ορισμένες φορές μόνοι τα χωριά για διάφορους λόγους, στους οποίους ανήκε κι ο προσπορισμός τροφής -στα Κορέστια Καστοριάς είχαν συλληφθεί Αρμένιοι γερμανικής μονάδας, οι οποίοι είχαν επισκεφτεί γειτονικό του φυλακίου τους χωριό για συλλογή τους.[270] Στην Αιανή για αβγά είχαν έρθει δυο Γερμανοί από τα μεταλλεία Ροδιανής, αλλά συνελήφθησαν Σεπτέμβριο 1944 από αντάρτες που περιέσφιγγαν την Κοζάνη. Είχαν επισκεφτεί κι άλλες φορές το χωριό προηγουμένως, αλλά αυτή ήταν η τελευταία.[271] Ήταν μάλλον σημαντικοί για τους Γερμανούς, αφού είχαν έρθει σε έγγραφη συμφωνία με τον ΕΛΑΣ για ανταλλαγή τους με αντάρτες.[272] Η δήλωση πως οι Γερμανοί είχαν κατασχέσει από Αθηναίο έμπορο 250.000 αυγά που ταξίδευαν με το τραίνο από το Αμύνταιο στη Θεσσαλονίκη[273] δεν έχει ελεγχθεί, αλλά ο αριθμός τους φαίνεται υπερβολικός.

Τα ζώα μεταφοράς κι έλξης μαζί με τα σάγματα, τα χαλινά, τις τριχιές και τα κάρα, γνώριζαν επίσης μεγάλες προτιμήσεις, γι’ αυτό κι αφαιρέθηκαν από το χωριό 5 άλογα, 6 μουλάρια, 5 όνοι και 2 κάρα. Τα χρειάζονταν όλοι οι οπλοφόροι (Γερμανοί, Πουλικοί, οπλίτες κι αντάρτες) για τις μεταφορές, χωρίς να τα λαμβάνουν ποτέ οι πρώην κάτοχοι. Ιδιαίτερα για τις ορεινές μεταφορές κατά τη διάρκεια εκκαθαριστικών επιχειρήσεων.[274]

Δύο γνωστές περιπτώσεις επιστροφής κατασχεθέντων ζώων οφείλονται στη συγκυρία και την καλή θέληση Γερμανών αξιωματικών: με τη μεσολάβηση του πατέρα μου, εργαζόμενου στα μεταλλεία Ροδιανής και γνώστη της γερμανικής, που είχε γίνει πιστευτός για την άκρα φτώχεια κι αποκληρία των ιδιοκτητών τους από τα επαναστατικά δρώμενα,[275] κάτι που φυσικά δεν αλήθευε. Επιπροσθέτως μουλάρια κι άλογα απαλλοτριώνονταν προς μεταφοράν άλλων αρπαγέντων ειδών: γεωργικών εργαλείων όπως δηλωθέν σιδερένιο άροτρο, σφαγίων κλπ. Πόσα άλογα επιτάχτηκαν για να φαγωθούν από τον κατακτητή, διότι οι Έλληνες το απέφευγαν, είναι άγνωστο, πάντως στην πόλη της Κοζάνης από τα 300 υπάρχοντα είχαν δηλωθεί επί Εαμοκρατίας μόνον 100 παρόντα.[276]

Στην ίδια αξιακή κατηγορία ανήκαν τα βόδια και οι αγελάδες γι’ αυτό φορολογούνταν από τις κοινότητες με 10 δραχμές ετησίως, ενώ οι όνοι με τους χοίρους και τα αιγοπρόβατα στη μισή τιμή.[277] Υποδεέστερα λογίζονταν τα κουνέλια, οι κότες, τα περιστέρια και τα μελίσσια (κηρύθρες). Οι όνοι (γουμάρια στη χωριατική) αποτελούν ασφαλή δείκτη της οικονομικής κατάστασης των νοικοκυριών, αφού μόνον τλήμονες είχαν τη δυνατότητα να τους διαθρέψουν χειμώνα καιρό. Κι ορισμένοι ήταν άτυχοι, αφού, παρόλο που οι αρπαγείς δεν τα προτιμούσαν, έχασαν και τους δύο που είχαν.[278]

Τα βόδια, οι αγελάδες τα μοσχάρια και τα σφάγια απαλλοτριώνονταν αφειδώς από τους Γερμανούς προς ιδίαν βρώσιν, ενώ τα πλεονάσματα χάριν μεγαθυμίας δίνονταν συνήθως στο προκαθήμενον της πόλεως (νομάρχη και δήμαρχο) για να τα μοιράσουν σε Ευαγή ιδρύματα, λαϊκά συσσίτια[279] και εις τους απόρους και ενδεείς Δημότας, τα δε δέρματα πωλούνταν σε δημοπρασίες.[280] Δεν γνωρίζουμε πως αντιμετωπίστηκε η άρνηση του δημοτικού συμβουλίου Πτολεμαΐδας να αποδεχθεί 30 απαλλοτριωμένα από τους Γερμανούς πρόβατα κατά την επιχείρηση πυρπόλησης κι εκτέλεσης κατοίκων στον οικισμό Πύργοι Εορδαίας την άνοιξη του 1944.[281] Βόδια και μοσχάρια αγόραζαν εξ αρχής Ιταλοί και Γερμανοί από τους χωρικούς[282] πρωτίστως για την τροφή τους πληρώνοντας με κατοχικά χαρτονομίσματα. Εκάστη κοινότητα πληροφορούσε την Κοζάνη ποια ζώα και τίνων ήταν διαθέσιμα κι έρχονταν με φορτηγά οι Γερμανοί, τα ήλεγχαν, τα επιβίβαζαν και τα πλήρωναν με αντίτιμο που βαθμηδόν έχανε αλματωδώς την αγοραστική του αξία. Αν εξαιρεθεί η περίπτωση όπου με το δίκαιο του ισχυροτέρου ο κατακτητής πλήρωνε όσο ήθελε, άρνηση λήψης επίσημων χρημάτων ανιχνεύεται σε μαρτυρίες για αποζημιώσεις επιταχθέντων ζώων και προϊόντων σε μικρότερη τιμή απ’ αυτήν που άξιζαν,[283] π.χ. καπνός με αγοραστική τιμή 800 δρχ η οκά δεσμεύονταν από τους Γερμανούς με 60 αντίστοιχες.[284] Έτσι εξηγείται που τους τελευταίους μήνες της Κατοχής χρειάστηκε αυστηρή διαταγή των Γερμανών προς τους καταστηματάρχες της Κοζάνης να δέχονται χαρτονομίσματα από τους πελάτες τους.[285]

Τα απλήρωτα μεροκάματα δύο ή τριών δεκάδων ημερών σε γερμανικά έργα που αναφέρονται υλοποιήθηκαν μάλλον κατά τη διάνοιξη από τις εταιρίες Organisation Todt[286] και Via Nova του αμαξιτού δρόμου Κοζάνης-Χρωμίου τέλη ’42-αρχάς ΄43 με διευθυντή τον Γερμανό Χανς Ράιτερ.[287] Όμως οι εργάτες των γερμανικών έργων έτρωγαν επί τόπου δωρεάν[288] και πληρώνονταν με χρήματα και τρόφιμα,[289]ιδιαίτερα τα δεύτερα ήταν δεκτά ευχαρίστως ως αντίτιμο. Είχε ισχυρή δόση αλήθειας, αν εξαιρεθεί ο πόθος της ελευθερίας, μαρτυρία κρατουμένου στο στρατόπεδο Κοζάνης από το Μεσόβουνο που είχε ζητήσει να εργαστεί στο μεταλλείο χρωμίου Ροδιανής επί τη ελπίδι ότι εκεί θα σιτίζεται καλύτερον.[290] Απλήρωτη, βέβαια, ήταν η παράδοση όπλων που δεν επεστράφηκαν ποτέ. Από την Αιανή ένας μόνον δήλωσε κυνηγετικό αντίστοιχο -δεν ήταν πολλοί οι κυνηγοί, τα φυσίγγια κόστιζαν.

Τα κρεβάτια και τα κλινοσκεπάσματα χρειάζονταν οι Γερμανοί και κυρίως οι συνοδοί τους αντικομουνιστές οπλίτες στο διάστημα που έμειναν στο Δημοτικό Σχολείο του χωριού ή και σε κάθε συνήθη επίσκεψη. Από τον ιεροψάλτη Φίλιππο Κακαβέλη πρόσφυγας οπλίτης αφαίρεσε 4 νεοζηλανδικές κουβέρτες που ο πρώην κάτοχος είχε λάβει από εγκαταλελειμμένο εφοδιασμό του ANZAC που αναφέρθηκε ανωτέρω.[291] Πουκρόβια σπάνια επιζητούσε κανείς, αν και κάτοικος δήλωσε πως ένα δικό του αφαιρέθηκε από Γερμανούς.

Τα χαλκώματα, οι σουπιέρες, τα πιάτα και τα πιρούνια, το άλας, τα τραπέζια και η ξυλεία για την παρασκευή και βρώση εδεσμάτων τα χρειάζονταν όλοι, ιδιαίτερα το αλάτι, μια οκά του οποίου ανταλλασσόταν με 5 οκάδες σιτάρι,[292] το δοχείο νερού που ανέφερε άνδρας και οι κάδες για την διατήρηση αγαθών. Απαραίτητη επίσης στους εισβολείς ήταν και η απαλλοτρίωση ρουχισμού, για τους μεν Γερμανούς οι κάπες και τα μάλλινα μαντίλια για τη βραδινή ψύχρα, για τους οπλίτες τα κοστούμια, τα κολόβια ή τα πουκάμισα. Ακόμη τα υφάσματα, μεταξωτά, μάλλινα ή σκούτινα, τα νήματα ή το μαλλί για πλέξιμο και τα δέρματα για διάφορες χρήσεις. Τα άρβυλα, οι αδιάβροχες μπότες, τα σκαρπίνια και οι παντόφλες. Ένα δηλωθέν ζευγάρι τσαρούχια ίσως ελήφθη από Γερμανό στρατιώτη ως ενθύμιο παρά σαν αναγκαίο υπόδημα. Πιθανότατο είναι όμως ότι απαλλοτριώθηκε από ελασίτη αντάρτη ή αντικομουνιστή οπλίτη.

Δυο γυναικείες κιλότες πάρθηκαν μάλλον για να δοθούν σε εκπροσώπους του ιδίου φύλου όπως επίσης και οι προίκες κοριτσιών. Οι άντρες απαλλοτρίωσαν για να είναι αρεστοί ή καθαροί έναν μεγάλο καθρέφτη, εργαλεία ξυρίσματος και μεταξωτά μαντίλια. Για τη διασκέδαση ή για πώληση ένα γραμμόφωνο. Εννοείται ότι κανείς δεν άφηνε ανέγγιχτα φάρμακα, καπνό και σπίρτα τόσο για ιδία χρήση όσο και προς πώλησιν ή δωροδοσίαν. Μετά χαράς ανηρπάγησαν αντιπυρετικά και κινίνη από ιδιώτες και παντοπώλες όπως και καπνός, τσιγαρόχαρτα και σπίρτα από κάτοικο της βλάχικης συνοικίας, φερμένα από την πόλη, αφού η καλλιέργεια του φυτού δεν ήταν διαδεδομένη στο χωριό. Φαίνεται πως με τον ερχομό των προσφύγων είχαν επηρεαστεί αρχικά ορισμένοι χωρίτες της Αιανής και φυτέψει καπνά, 87 στρέμματα είχαν δηλωθεί το 1927, τον επόμενο όμως χρόνο έμεινε ένας μόνον καλλιεργητής με 25 αντίστοιχα.[293] Αν ο παθών που δήλωση αφαίρεση καπνού διέθετε σχετικές άδειες καλλιέργειας, επρόκειτο για σοβαρή κλοπή, σε αντίθετη περίπτωση η κατάσχεση ήταν εκ του νόμου δυνατή.[294] Σπανίως άφηνε κανείς την εποχή εκείνη απείραχτα, αντάρτης ή υπάλληλος της Ελληνικής Πολιτείας, τσιγάρα και σπίρτα όπως είχε συμβεί στην εταιρία λιγνιτωρυχείων Αχλάδας Φλώρινας.[295]

Δεν έλειπαν τα γίδινα τρουβάδια απαραίτητα για μεταφορά υλικών ή τροφίμων, αφού στα μπαούλα έβαζαν μεγαλύτερα πράγματα. Δηλώθηκαν επίσης ρολόγια επιτραπέζια και αντίστοιχα τσέπης μάρκας σαρκεσόρ [για την ακρίβεια sarkisof]. Και φυσικά χρήματα και τιμαλφή. Ελάχιστοι ένοπλοι αντιστέκονταν στην έλξη των τελευταίων και προφανώς παρομοίως η μάζα των ανθρώπων στους οποίους το θάμπος του χρυσού υπερείχε παντοίου συναισθήματος σεμνότητας, υπερηφάνειας ή αλληλεγγύης. Τα λάμβαναν στη διάρκεια ερευνών σε σπίτια κι ανθρώπους. Η γιαγιά μας στο χωριό κατέθεσε ότι Γερμανοί στρατιώτες την είπαν να αδειάσει σεντούκι που είχε στο μαγειρειό. Έβγαλε, λοιπόν, τα κουτάλια και τα πιρούνια, αυτά μόνον είχε. Την ένευσαν με νοήματα να το κλείσει χωρίς να πάρουν τίποτα, δεν άξιζε και τον κόπο.[296] Άνδρας όμως στο πλησιόχωρο Ρύμνιο δήλωσε 30 δηωμένες από Γερμανούς χρυσές τουρκικές λίρες,[297] ενώ στο αντίστοιχο του Κτενίου έτερος μίλησε για κατάσχεση από Γερμανό στρατιώτη 100.000 δρχ. από πορτοφόλι που φορούσε κατάσαρκα, τον οποίο φοβήθηκε να καταγγείλει.[298] Οι Γερμανοί απαγόρευαν τους Έλληνες να διαπράττουν κλοπές,[299] κάτι που δεν ίσχυε για τους ίδιους όταν τα κλοπιμαία συνεισέφεραν στην επιβίωσή τους, αν και δεν είναι βέβαιο πως ο αναφερόμενος πορτοφολάς Γερμανός μοίρασε τη λεία του στους συναδέλφους του. Χρυσοί σταυροί κι ενώτια δηλώθηκαν ως απαλλοτριωμένα σε άλλους οικισμούς του οροπεδίου.[300]

Πόσα από τα αγαθά των δηλώσεων της Αιανής απεκλάπησαν από τους συγχωριανούς ή από άνδρες άλλων οικισμών, πρώτοι ύποπτοι ήταν οι πέραν του ποταμού ορεσίβιοι, είναι απίθανο να ευρεθεί. Διάχυτος ήταν ο φόβος στην αρχή της Κατοχής και μετά κατά τη διάρκεια επιδρομών κάθε είδους ενόπλων, γι’ αυτό τα ζώα αποκρύπτονταν σε ανύποπτα μέρη.[301] Σώθηκαν λίγες μαρτυρίες για κλοπές ορνίθων[302] και κυνηγετικών σκύλων[303] εντός του χωριού, προφανώς επειδή δεν ρωτήθηκαν σχετικώς αρκετοί μάρτυρες ή παρέμειναν στην αφάνεια διότι ο κλέφτης σχεδόν ποτέ δεν καταγγέλλει τους ομοίους του.

Αποτελεί ψευδή κοινό τόπο πως επί Εαμοκρατίας, η οποία στην ουσία κράτησε 3 χρόνια στους οικισμούς της υπαίθρου, είχαν εξαφανιστεί οι κλοπές και οι παρανομίες. Απλώς, μόνον οι ληστείες ολκής είχαν σταματήσει, για την ακρίβεια ήδη επί Μεταξά, καθώς το κράτος του ΕΑΜ με τους οπλισμένους χωρικούς δεν επέτρεπε αμφισβητήσεις της εξουσίας του και φορές τιμωρούσε δημόσια κι αμείλικτα με μαστιγώσεις, ξυλοδαρμούς ή σφαίρες, σκληρές τιμωρίες τις οποίες δεν επηρέαζαν όλους: στη Δαμασκηνιά Βοΐου είχε εκτελεστεί επί Εαμοκρατίας μέρα παζαριού άνδρας για κλοπή σανιδιών και μαγειρικού σκεύους,[304] προφανώς ανταρτικού, και δύο γυναίκες στον Πεντάλοφο για το ίδιο θέμα.[305] Επίσης στη Σαρακίνα Βεντζίων δάρθηκε γυμνός με ξύλο χωρίτης.[306] Επί Κατοχής κι Εαμοκρατίας στην ύπαιθρο κλάπηκαν στα Βασιλικά Χαλκιδικής βόδια κι αγελάδες.[307] Στο Κρατερό Φλώρινας πρόβατα[308] και στον Φανό Αμυνταίου άλογα.[309] Στην Πεπονιά Βοΐου αγαθά.[310] Στην Κνίδη Βεντζίων ένα ζώο,[311] άλογο μάλλον ή μουλάρι, και στη Βάρη της ιδίας περιοχής λαμαρίνες,[312] στο Χρώμιο άρβυλα,[313] στη Ροδιανή ατσάλια.[314] Επί καθαρής Εαμοκρατίας έλαβαν χώραν αφαιρέσεις αγαθών εντός των κατεστραμμένων χωριών των Γρεβενών,[315] ενώ γυναίκα είχε φυλακιστεί στη Θεσσαλονίκη για μεταπώληση οπίου.[316]

Οι κλοπές εις βάρος των Βρετανών από τον ΕΛΑΣ ήταν συγγνωστές εκ μέρους των επαναστατών. Στο Βίτσι είχε απαλλοτριωθεί όλος ο εφοδιασμός του λοχαγού Πάτρικ Έβανς, ανάμεσα στον οποίον και 200 παντελόνια και δεν υπήρχε διάθεση να βρεθούν οι ένοχοι. Όμως στην περιοχή Γρεβενών όπου είχε κλαπεί φορτίο ριφθέν από αεροπλάνο οι αντάρτες έλαβαν πίσω το μεγαλύτερο μέρος του, κρατώντας πιθανόν το υπόλοιπο οι ίδιοι, μαστιγώνοντας τους χωρικούς.[317] Την ίδια περίοδο μαρτυρούνται ανάλογες κλοπές στην ευρύτερη περιοχή,[318] 30.000 λ.χ. πυρομαχικά που απαλλοτρίωσαν κρυφά από τους Βρετανούς οι καπεταναίοι του 27^ου συντάγματος του ΕΛΑΣ.[319]

Φόνοι, συλλήψεις, κακουχίες

Παράξενη λογίζεται η απουσία φόνων στις δηλώσεις ζημιών της Αιανής, ενώ σε άλλους οικισμούς ενυπάρχουν είτε στην ίδια αίτηση των ζημιών ή σε ξεχωριστές.[320] Σχεδόν όλες οι χήρες των αντιπάλων του ΕΛΑΣ δεν γνώριζαν αν όντως φονεύθηκαν οι άντρες τους ή κρύβονταν σε μακρινά μέρη, αφού οι αντάρτες δεν επέτρεπαν εκσκαφές ομαδικών τάφων, στις οποίες είχαν πράγματι αποθέσει αρκετές εκατοντάδες εκτελεσμένους από αυτούς οπλίτες. Μόνον στη φαντασία ανθρώπων της πόλης είναι τα χωριά και η ύπαιθρος ειδυλλιακό τοπίο, στην πραγματικότητα βράζει το καζάνι των αντιθέσεων, οι οποίες κοινοποιούνται σε στενό μόνον κύκλο. Για παράδειγμα, λίγο πριν ξεσπάσει ο πόλεμος του 1940 κάτοικος της Αιανής είχε φονεύσει τον κοινοτάρχη κτυπώντας τον με τον σκούλου, την άκρη δηλαδή του στυλιαριού της τσάπας.[321]

Πόσοι άνθρωποι εφονεύθησαν κατά την περίοδο της Κατοχής; Τον αριθμό και τις αιτίες συσκότισαν ήδη πηγές της εποχής, αν μπορούμε να ονομάσουμε πηγές ό,τι επίσημο γραφόταν, ιδιαίτερα από συντάκτες που δεν ήταν άμεσοι μάρτυρες αλλά απλοί καταγραφείς σημειώσεων, τις οποίες έστελναν οι οικισμοί, ή δέκτες προφορικών ανακοινώσεων. Στις τελικές καταστάσεις φονευθέντων οι συντάκτες των, απλοί ανακεφαλαιωτές του γραφείου, είναι φανερό πως έχαναν το μέτρημα όταν μαζεύονταν πολλά αιματηρά δεδομένα μπροστά τους. Χειρόγραφη αριθμητική και χρονολογική κατάσταση της Νομαρχίας Κοζάνης (προφανώς του 1945) χωριών, 249 για την ακρίβεια, που πυρπολήθηκαν ή λεηλατήθηκαν και των εκτελεσθέντων ατόμων μάς πληροφορεί ότι στην Αιανή λεηλατήθηκαν εν μέρει κι όχι ολικώς οικίες από τις αρχές Κατοχής, τα Τάγματα Ασφαλείας (εννοεί τους αντικομουνιστές οπλίτες) και τις ανταρτικές ομάδες την 23-1, 10-4, 4-10 και 24-12-1944 και πως από το χωριό έχασαν τη ζωή τους 6 άτομα, εξ ων 4 υπό ΕΛΑΣ, εις υπό ΠΑΟ και εις υπο Γερμανών.[322]

Δεν συμπεριελήφθησαν στον κατάλογο των φονευθέντων της Αιανής οι στρατιώτες που εξεδήμησαν στο μέτωπο της Αλβανίας και των Οχυρών την άνοιξη του 1941, δηλαδή ένας δεκανέας από γερμανικό βομβαρδισμό στη θέση Μνήμα της Γριάς ή Γκοριτόπι[323] κι έτερος που χάθηκε οπισθοχωρώντας μαζί με τους Συμμάχους προς τη Νότια Ελλάδα περνώντας πρώτα από το πατρικό του σπίτι,[324] αλλά αποτελεί σοβαρό τεκμήριο. Εν αντιθέσει με έτερη κατάσταση φονευθέντων της Χωροφυλακής, για την ακρίβεια δακτυλογραφημένο αντίγραφο της ιδίας προφανώς εποχής όπου η Αιανή απουσιάζει (μαζί με το Χρώμιο), ενώ δηλώνονται οι υπόλοιποι γειτονικοί οικισμοί Κερασιά, Καισαρειά και Χτένι.[325] Γεγονός παράξενο για τη συνέπεια της Υπηρεσίας αυτής, οφειλόμενο κατά πάσαν πιθανότητα στην ήκιστη προθυμία της τοπικής διοικητικής εξουσίας της Αιανής να δώσει αιτούμενα στοιχεία, διαφορετικά από τα υπάρχοντα επί Κατοχής. Στάση που αποθάρρυνε κάθε πρωτοποριακή ενέργεια εις όφελος του χωριού, γι΄ αυτό και η Αιανή απουσίαζε από κρατικής εμπνεύσεως δι’ εμβολιασμών εξημερώσεως αυτοφυών οπωροφόρων δέντρων,[326] γκορτσιάς π.χ., δένδρου που αφθονούσε κι αφθονεί στο χωριό.

Οι δύο πρώτες ημερομηνίες της ειρημένης κατάστασης φονευθέντων είναι λανθασμένες, όπως επίσης και η αρίθμηση θυτών και θυμάτων, διότι από τον ΕΛΑΣ εφονεύθησαν 3 χωριανοί, εξ ων οι δύο έχουν ήδη αναφερθεί –εξαιρείται ο ήδη αναφερόμενος οπλοδιορθωτής και μία κοντή και παχουλή Ελληνίδα που εργαζόταν στα γραπτήρια της γερμανικής οργάνωσης Todt που με έδρα των γραφείων της στη συνοικία Χάρλου μαχαλά της Αιανής επιδιόρθωνε τον αμαξιτό δρόμο Κερασιάς-Αιανής. Αρχάς 1943, πιθανότατα 15 Ιανουαρίου, πήραν την κυρία μαζί τους αντάρτες του ΕΛΑΣ χωρίς έκτοτε να δώσει σημεία ζωής.[327] Ο έτερος φονευθείς χωριανός, ανήκων στον εφεδρικό ΕΛΑΣ, εξέπνευσε στα Μάρμαρα Ιωαννίνων πυροβοληθείς από συναδέλφους του σκοπούς κατά τη διάρκεια νυκτερινής ασυνεννοησίας το Δεκέμβριο του 1944.

Από τους αντικομουνιστές οπλίτες φονεύθηκαν δύο άνδρες της Αιανής, ο ένας την 15^η Ιουνίου 1944. Κατοικούσε στο ξωκλήσι της Αγίας Αναστασίας και οι θύτες ήρθαν από το μέρος της Κερασιάς με οδηγό κάτοικό της. Φτάνοντας στο ναό, κάπνιζε το τζάκι παραπλήσιου οικήματος, το κύκλωσαν θεωρώντας πως μέσα κρύβονται αντάρτες.[328] Βγήκε ο πολίτης έξω, τον πυροβόλησαν, δεν είχε σχέση με το ΕΑΜ. Ήθελαν να σκοτώσουν και τον οδηγό τους, αλλά τον έσωσαν γνωστοί του οπλίτες. Μετά εισήλθαν στην Αιανή κι εγκαθιστώντας φυλάκια στους λόφους και κατευθύνθηκαν στα Βέντζια για επιχειρήσεις.[329] Ο έτερος φονευθείς, όντας στον εφεδρικό κι αυτός ΕΛΑΣ, έχασε τη ζωή του σε επίθεση των ανταρτών εναντίον του οικισμού Βαθύλακκος Ελίμειας την 4^η Οκτωβρίου 1944.

Οι Γερμανοί φόνευσαν τον υπεύθυνο του ΕΑΜ του χωριού που προσπαθούσε να διαφύγει κι εκτέλεσαν έτερο άνδρα, σώγαμπρο από το Ρύμνιο στο χωριό. Ας δούμε επακριβώς τα γεγονότα για τον δεύτερο: εκτελέστηκε με την κατηγορία συνεργασίας με τον ΕΛΑΣ στην πλατεία της Αιανής από τους Γερμανούς την 28η Ιουλίου 1943, ημέρα με δυνατό άνεμο,[330] πράξη που δηλώθηκε στο ληξιαρχείο τρία χρόνια αργότερα.[331] Μία άποψη της συμβάντος έχει ως εξής: κάτοικος της Αιανής που έκοβε στύλους τηλεφώνων και συνέλεγε τα καλώδιά τους για τους αντάρτες,[332] πράξη που επέφερε αντίποινα, παρατηρήθηκε από τον πρόεδρο. Τρεις αντάρτες ήρθαν στο χωριό, απευθύνθηκαν στο θύμα, που ή τον γνώριζαν προσωπικά αφού είχαν την έδρα τους στο Ρύμνιο[333] ή η οργάνωση του χωριού του τους είχε πει να συνδεθούν μ΄ αυτόν, και όλοι μαζί προσέγγισαν το σπίτι του κοινοτάρχη, ο οποίος προτίμησε να διαφύγει.[334] Οι Γερμανοί πληροφορήθηκαν το συμβάν κι έπειτα από ανακρίσεις[335] συνέλαβαν τον πολίτη κι οδηγώντας τον στην πλατεία παρουσία όλων των κατοίκων έπειτα από κτύπημα της καμπάνας αναγνώστηκε το κατηγορητήριο.[336] Ο μελλοθάνατος οδηγήθηκε λίγο πιο κάτω κι έπεσε από πυρά αποσπάσματος. Η σωρός θάφτηκε σχεδόν επί τόπου με τα ίδια ρούχα, δίχως πλύσιμο του προσώπου όπως όριζε το έθιμο και χωρίς μοιρολόγια γυναικών όπως το:

ιδώ χαρές δε γένουνται / χαρές κι πανηγύρια / ιδώ του λέγουν μαύρη γης / κι αραχνιασμένου χώμα.[337]

 

Οι Γερμανοί δεν είχαν έρθει τότε στο χωριό αποκλειστικά για την εξακρίβωση του γεγονότος, δεν ήταν τόσο σημαντικό γι’ αυτούς. Η επίσκεψή τους ανήκε σε κύκλο εξορμήσεων έπειτα από έντονη δραστηριότητα ανταρτών στην περιοχή που είχαν επιτεθεί με βαρύ οπλισμό στα μεταλλεία χρωμίου της Ροδιανής[338] και ταυτοχρόνως εναντίον γερμανικής επισταθμίας στην Καλαμιά,[339] ενώ δυο μέρες αργότερα πυροβόλησαν βράδυ εναντίον γερμανικού αυτοκινήτου πάλι στη Ροδιανή.[340] Τα γερμανικά αντίποινα άρχισαν από τη Ροδιανή όπου απαγχόνισαν δημοσίως δύο άνδρες και συνεχίστηκαν στο Χτένι με τον φόνο άλλων τριών[341] κι ενός δασκάλου κι εφέδρου αξιωματικού στο Πρωτοχώρι[342] που είχε σπίτι του στρατιωτική στολή ανθυπολοχαγού. Στο ίδιο χωριό τραυμάτισαν κάτοικο επονομαζόμενο Σιαπανίδη, θεωρώντας πως επιχειρούσε να ξεφύγει από τον κλοιό. Ήταν εξημμένοι επειδή κατά μια πηγή είχαν αιχμαλωτίσει έξω από το χωριό Βλάχους (Βλάχους έλεγαν οι πρόσφυγες και τους ντόπιους) μεταφορείς τροφίμων με μουλάρια, οι οποίοι κατέθεσαν πως τα έλαβαν από το Πρωτοχώρι.[343] Ύστερα οι Γερμανοί έφτασαν ως την Αιανή αποφασισμένοι να δείξουν φανερά ποιος ήταν ο κυρίαρχος. Και το έδειξαν. Αν ήταν παρών στη σκηνή ο αρχηγός της ομάδας μάχης (Heeresgruppe E) που δρούσε στην περιοχή, ο ηλικιωμένος συνταγματάρχης Ρίτερ φον Έμπερλάιν, πρώην γυμνασιάρχης,[344] είναι άγνωστο.

Η εκτέλεση και κατεδάφιση του σπιτιού του θανόντος σώγαμβρου αναφέρθηκε μεν σε εφημερίδα του ΕΑΜ της εποχής με αιτία την παράδοση όπλων στους αντάρτες, [345] αλλά δεν καταγράφηκε ούτε στις δηλώσεις ζημιών της Αιανής ούτε του τόπου καταγωγής του, του Ρυμνίου,[346] ούτε και σε κατάσταση της Χωροφυλακής Σερβίων που είχε έδρα τον Βελβενδό αφού τα Σέρβια είχαν πυρποληθεί,[347] ίσως εξαιτίας της κάπως μακρινής απόστασης με τον μικρό οικισμό του Ρυμνίου.

Ο φόνος του υπευθύνου του ΕΑΜ έλαβε χώραν την 25^η Ιανουαρίου 1944, αλλά κι αυτός δεν αναφέρθηκε στη δήλωση ζημιών των συγγενών του ούτε και ο εμπρησμός του σπιτιού του. Πιθανόν επειδή η αποφυγή γραφής παρόμοιων γεγονότων ήταν προτιμητέα σε καιρούς χαλεπούς για το ΕΑΜ με το οποίο σχετίζονταν αμφότεροι οι αποδημήσαντες. Ή μήπως έγιναν αποδεκτές συμβουλές μη αναγραφής των; Αν ισχύει το δεύτερο, ποιος ή ποιοι παρεμβλήθησαν και για ποιο ακριβώς λόγο;

Δεν ήταν οι μόνοι φόνοι στην κτηματική περιοχή του χωριού. Νωρίτερα είχε δολοφονηθεί από αγνώστους με φούρκα στο λαιμό[348] στη θέση Ανήλιου Λαριούς όπου διατηρούσε μελίσσια[349] εξέχων καθηγητής μαθηματικών του Γυμνασίου Σιάτιστας,[350] μάλλον για λεηλασία της περιουσίας του. Ακολούθησε ο φόνος από τους αντάρτες κατοίκου της Ροδιανής[351] στη θέση Στς Ουχιάς του πηγάδ(ι)[352] και οι αιτίες ποικίλλουν:[353] μία απ’ αυτές ομιλεί για οικογενειακές διαφορές με συγχωριανό του αντάρτη του ΕΛΑΣ,[354] ενώ έτερη θεωρεί λόγο την κατοχή όπλου που δεν το είχε δηλώσει ή παραδώσει στους αντάρτες.[355]

Είναι άξιο απορίας που δεν ποινηλατήθηκαν οι οικογένειες της Αιανής όπου έμεναν οι δύο Γερμανοί στρατιώτες που φονεύθηκαν από τους αντάρτες σε λόφο του χωριού. Ίσως επειδή, σύμφωνα με μαρτυρία της οικογένειας που τους φιλοξενούσε, τουλάχιστον ο ένας απ’ αυτούς ήταν Πολωνός,[356] οπότε ολίγον εκτιμώμενος από τη Βέρμαχτ. Πιθανότατα όμως επειδή οι φόνοι των Γερμανών στρατιωτών αποδόθηκαν σε Καππαδόκες οπλίτες που ήταν μαζί τους Γερμανούς και προσχώρησαν το ίδιο βράδυ στους αντάρτες. Έπειτα ο λόφος του χωριού όπου διατηρούσαν τέλος καλοκαιριού του 1944 φυλάκιο δεν είχε τη δυνατότητα να ελέγχει νύχτα τους διαδρόμους των ανταρτών, δεν υπήρχε σοβαρός λόγος να σταλεί εκεί σημαντική δύναμη του κατακτητή.

Από τους δυο ομήρους Αιανιώτες στη Γερμανία, για τον έναν που αιχμαλωτίστηκε ως αντάρτης[357] δεν βρέθηκε δήλωση, ενώ για τον άλλον η μητέρα του κατέθεσε: ένά πίδι ομίρου από τας 17 Φεβρουαρίου μέχρι Σύμερον κρατέτή όμιρος εις την Γερμανία.[358] Για την εν ζωή ύπαρξη αμφοτέρων όπως και των άλλων ομήρων της περιοχής[359] γνώριζαν προφανώς οι οικείοι τους μέσω αλληλογραφίας ή πληροφορούμενοι από τον Ερυθρό Σταυρό.[360]

Δεν είναι γνωστός ο λόγος που οι Γερμανοί φυλάκισαν για 40 μέρες κάτοικο του χωριού. Ο ίδιος δηλώνει πως αφέθηκε κατόπιν δωροδοκίας 50 οκάδων σίτου και 3 βουτύρου. Πιθανότατα κρατήθηκε για υπερημερία προς την Ελληνική Πολιτεία, την οποία ξεπλήρωσε με σίτο και βούτυρο. Οι γερμανοντυμένοι εθελοντές του αντισυνταγματάρχη Γεωργίου Πούλου απελευθέρωναν κρατουμένους έπειτα από λήψη χρημάτων,[361] πράξη που λάμβανε χώραν και στην ιταλική ζώνη Κατοχής.[362] Αναφέρεται και άνδρας από την Κοκκινιά Γρεβενών που είχε λάβει 10 λίρες για να μεσολαβήσει μέσω του αδερφού του, μέλους της ΕΣΟ, για απελευθέρωση κρατουμένου από την Εθνικοσοσιαλιστική οργάνωση της Κοζάνης.[363] Κι ακόμη άνδρας από το χωριό Άγιος Δημήτριος, αν κατανοήθηκε επακριβώς σχετικό έγγραφο, κατέθεσε ότι αποφυλακίστηκε από την Π.Α.Ο., προφανώς τους αντικομουνιστές οπλίτες, καταβάλλοντας 25.000 δρχ.[364] Πάντως όντας ο ειρημένος απελευθερωθείς κάτοικος της Αιανής πρόεδρος του Λαϊκού Δικαστηρίου του χωριού[365] η σύλληψή του θα ήταν φυσική, αν το παροδικό του αξίωμα ήταν η πραγματική αιτία κράτησης. Αλλά αν όντως το γνώριζαν, δεν θα τον εκτελούσαν οι Γερμανοί;

Άγνωστοι είναι και οι λόγοι ομηρίας άλλων ανδρών της Αιανής. Πιθανόν αμελούσαν πληρωμές του δέκατου και του παρακρατήματος όπως συνάγεται από γερμανική επίσκεψη στο χωριό την 25^η Ιανουαρίου του 1944 κατά την οποία συνελήφθησαν δεκατρείς διαδρασιπολίτες και κλείστηκαν στο στρατόπεδο Κοζάνης, απελευθερωθέντες προφανώς μόνον μετά την είσπραξη. Συνηθίζονταν τότε η κράτηση για φορολογική ανυπακοή στην περιοχή[366] όπως και σ΄ όλη την Ελλάδα,[367] την οποία λησμονούν να αναφέρουν στις προσωπικές μαρτυρίες ως αιτία εγκλεισμού. Από το γειτονικό χωριό Χρώμιο είχαν επίσης συλληφθεί για φορολογικές υποθέσεις 13 άνδρες και είχαν παρθεί βόδια και οι πρώτοι κατέληξαν στον στρατόπεδο Κοζάνης. Απελευθερώθηκαν αφού πλήρωσαν με λίρες όσα χρωστούσαν.[368] Την υπόθεση συλλογής των φόρων αναλάμβαναν οι Γερμανοί καθώς η Ελληνική Χωροφυλακή είχε αφοπλιστεί από την άνοιξη του 1943 από τους κατακτητές επειδή δεν συνεργαζόταν μαζί τους και διότι αφοπλίζονταν χωρίς ουδεμία αντίσταση από τους αντάρτες.

Παροδικοί κρατούμενοι του ΕΛΑΣ, γεγονός που δεν αναφέρεται στις υπάρχουσες δηλώσεις ζημιών, αφού δεν βρέθηκαν, υπήρξαν και ο πατέρας μου κι ο αδερφός του Θανάσης στην έδρα των ανταρτών στην Κνίδη. Ο πατέρας μου για μια μέρα διότι θεωρήθηκε ύποπτος για κλοπή αρβυλών από τις εγκαταστάσεις μεταλλείων Χρωμίου, τα οποία είχε απαλλοτριώσει Κοζανίτης που τελικά βρέθηκε.[369] Ο θείος μου κρατήθηκε δύο εβδομάδες τυπικά επειδή στο πατρικό μας σπίτι στην Κοζάνη έμεναν δύο Γερμανοί τεχνικοί που εργαζόταν στα μεταλλεία Ροδιανής, οι Φέρμπα και Άλφρεντ Τσίντρα,[370] ουσιαστικά για λήψη λύτρων, γι’ αυτό κι απελευθερώθηκε μόλις δόθηκαν χρυσές λίρες.[371] Οι Γερμανοί δεν παρακαλούσαν τους ενοίκους των οικιών της Κοζάνης για να μείνουν, απλώς αποφάσιζαν ποιο σπίτι προτιμούσαν και ή δέσμευαν έναν όροφό του ή ολόκληρο εξωθώντας τους οικοδεσπότες σε άλλα: για την εγκατάσταση του Φρουραρχείου τους π.χ. τις οικογένειες Καρακάση και Μαλούτα που έμεναν σε σπίτι του Λαζάρου Δημοξένου τις έστειλαν στις οικίες Σιαμέτη και Γεωργιάδη αντίστοιχα.[372] Ποιος μπορούσε να αρνηθεί;

Οργανωμένη κακοπιστία ονόμαζε στο Μεσοπόλεμο διευθυντής τράπεζας της Κοζάνης την πρακτική αγροτών να αρνούνται την αποπληρωμή των δανείων τους ισχυριζόμενοι ότι πένονται.[373] Πόσοι είχαν πραγματικά να δώσουν τα χρωστούμενα και πόσοι τα απέφευγαν χρειάζεται έρευνα για να διαπιστωθεί. Συνήθιζαν οι άνθρωποι να λαμβάνουν χρήματα ή προϊόντα χωρίς πληρωμή, αναμένοντας τη νέα σοδειά, επόμενες εργασίες τους ή την αλλαγή της οικονομικής τους κατάστασης, ώστε να ξεπληρώσουν. Τα απλήρωτα βερεσέδια πλεόναζαν, γι’ αυτό παντοπώλης της Κοζάνης στις αρχές του 20ού αιώνα σε βιβλίο εσόδων-εξόδων του διέθετε αρκετές σελίδες καταγραφής πελατών του με Βερισέδια Ανέλπιστα,[374] όπως σοφά τα είχε ονομάσει. Φαίνεται παρόμοια άρνηση πληρωμής στο δανείων κι οφειλών προς το κράτος συνεχίστηκε απτόητα και επί Κατοχής, αφού οι Γερμανοί έμεναν μόνιμα κάπως μακριά για να λογίζονται ως απειλητικοί, μάλιστα οι χωρίτες της Αιανής τους είχαν δει μόνο πέντε περίπου φορές από κοντά, μία για έκδοση ταυτοτήτων, έτερη για αγορά και λήψη βοδιών και τρεις ως περαστικούς για εκκαθαριστικές επιχειρήσεις σε άλλα μέρη[375] -και στο τέλος για ένα μήνα μόνιμα μόνον δύο απ’ αυτούς.

Στη φειδωλία της παρουσίας των Γερμανών στο χωριό οφείλονται τα εαμικά διασαλπίσματα για άρνηση πληρωμής των φόρων (δεκάτη) στην Ελληνική Πολιτεία,[376] την οποία πολεμούσε (το ίδιο έπρατταν και οι Βούλγαροι επιδρομείς στη Φλώρινα) χωρίς όμως να ξεχνά τους Γερμανούς.[377] Προκήρυξη του ΚΚΕ Εορδαίας παρότρυνε μαχητικότατα:

τσάκισε κάθε τσανάκι που θάρθη να καταγράψη το ποσό της σοδειάς σου. Χτύπα αλύπητα, θανάσιμα… Ούτε σπυρί στον κατακτητή και στα καθάρματα των Ε.Ε.Ε.[378]

Είναι αληθές ότι η Εφορία φοβούμενη τους αντάρτες και σεβόμενη τη διάχυτη πενία είχε ατονήσει την άμεση λήψη φόρων. Χρειάστηκε δραστική επέμβαση της γερμανικής μηχανής για να αποδίδεται από την ύπαιθρο στην πόλη ο φόρος της δεκάτης σε είδος (σίτος, κριθή, σίκαλη).[379] Η εξουσία επεμβαίνει πάντα και σε όλους τους καιρούς, όταν διακυβεύεται η επιβίωσή της, άσχετα από έθιμα, γλώσσες και νοοτροπίες. Αναφέρθηκαν οι Γερμανοί στρατιώτες ως καταπιεστές, αλλά όταν αυτοί αποχώρησαν, τα νέα πρωτάτα, του ΕΑΜ αυτή τη φορά, φανέρωσαν το πραγματικό πρόσωπο της εξουσίας παρόλη την προσεκτική λεκτική επικάλυψη. Θυμίζοντας το ΕΑΜ ότι κατήργησε τους Δημοτικούς αντιλαϊκούς φόρους και επέβαλλε άλλους τοιούτους, λαϊκούς προφανώς αλλά πάλι φόρους, παρακαλούσε την Εθνική Πολιτοφυλακή (ΕΠΑ, την αστυνομία του) να βοηθήσει στη συλλογή τους.[380] Δεν υπάρχουν διαθέσιμες πηγές για το πώς ερμήνευσαν πρακτικά την εντολή τα όργανα της ΕΠΑ. Τις έλαβαν με τα όπλα ή με παρακαλετό; Πάντως εξέχοντες έμποροι της πόλης Κοζάνης είχαν αργυρολογηθεί επί Εαμοκρατίας με ερανική εισφορά 15 χρυσά εικοσάφραγκα (ναπολεόνια) ή 1500 οκάδες σιτάρι.[381]

Η Αιανή δεν εμφανιζόταν στο Μεσοπόλεμο στους επισήμους καταλόγους ως πλούσια γη παρόλη την έκταση και τον πληθυσμό της, επειδή η κοινότητα αμελούσε την ακριβή αποστολή στοιχείων ή διότι οι κάτοικοι έπαυσαν να δουλεύουν σκληρά τη γη όταν απελευθερώθηκαν από τους Τούρκους. Απορία προκαλεί ο προϋπολογισμός εσόδων του 1934-35 του γειτονικού και αρκετά μικρότερου οικισμού Κερασιά να παρουσιάζει μεγαλύτερα έσοδα από την Αιανή.[382]

Ακόμη, στις δηλώσεις ζημιών οι κάτοικοι παρέλειψαν (ή δεν βρέθηκαν ακόμη) να σημειώσουν απλές ή σύνθετες ανακρίσεις, ολοήμερες ή ολιγόωρες συλλήψεις και κρατήσεις κι εκφοβισμούς εκ μέρους των οπλοφόρων. Π.χ. άνδρας πιεσθείς από αντάρτες του ΕΛΑΣ δεν ανέφερε γραπτώς την αναγκαστική του πορεία ως γειτονικό χωριό χειμώνα καιρό με χιόνια κάτω φορώντας μόνον μάλλινα ποδεία,[383] ούτε κι έτερος ξυλοδαρμούς εκ μέρους του ΕΛΑΣ με σκοπό την παράδοση όπλων.[384] Ο πατέρας μου ανακρίθηκε δυο φορές με εκφοβισμούς, την πρώτη από συγκροτηματάρχες του ΕΛΑΣ, δάσκαλος ο ένας τους, οικοδόμος ο άλλος, στο χωριό Πυλωροί Βεντζίων την άνοιξη του 1943 και τη δεύτερη επί Εαμοκρατίας στην Κοζάνη από τον διοικητή της χωροφυλακής των ανταρτών, επειδή εργαζόταν στα μεταλλεία Ροδιανής ή με προσδοκία υποταγής. Ενδιάμεσα, στις 15 Αυγούστου του 1944, τον είχαν κλείσει στο κρατητήριό τους οι αντικομουνιστές οπλίτες με τη μομφή επαφών του με τους αντάρτες -τον απελευθέρωσαν Γερμανοί της Στρατιωτικής Αστυνομίας! Πάντως εικονικές εκτελέσεις εκ μέρους των ανταρτών, όπως μία που μαρτυρείται γραπτώς ότι έλαβε χώραν στη Μηλιά Γρεβενών τον Απρίλιο του 1943,[385] δεν υφίστανται στην Αιανή ή ίσως δεν είναι διαθέσιμες.

Τις βίαιες συμπεριφορές γενικά τις απέφευγαν οι Γερμανοί, απλά σκότωναν. Όχι όμως οι αντικομουνιστές οπλίτες: καλοκαίρι 1944 οδεύοντας προς το οροπέδιο Βεντζίων για αντιπερισπασμό εν όψει μεγάλης εκκαθαριστικής επιχείρησης των Γερμανών στη Βόρεια Πίνδο χαστούκισαν στη θέση Πενταλώνια της Αιανής νεαρή γυναίκα που είχε μαζί της αλεύρι κι ένα γουρούνι, θεωρώντας ίσως πως μ΄ αυτά θα τροφοδοτούσε τους (κεκρυμμένους) αντάρτες, και κτύπησαν αιματηρά έναν ηλικιωμένο. Αυτόπτης μάρτυρας περιγράφει τη σκηνή:[386]

θα τουν σκότουναν όπως καντς του σκλι, στου κιφάλ(ι), όπ’ τουν έπιρνι. Κι αθηναϊστί: θα τον σκότωναν, όπως χτυπάς το σκυλί, στο κεφάλι [τον χτυπούσαν], όπου τον έβρισκε.

Έδειραν επίσης οι οπλίτες τότε κι άλλον άντρα. Την αυτή μέρα πρόσφυγας οπλίτης της ιδίας επιδρομικής χορείας πίεσε με τον υποκόπανο τού όπλου του 12χρονο ποιμένα για να τον πάρει τα καινούρια τσαρούχια του. Περίφοβος ο μικρός ξέσπασε σε κλάματα. Τη σκηνή περισκόπησε αξιωματούχος του ΕΕΣ με χακί στρατιωτικά ρούχα, δίκοχο και καθαρή ελληνική ομιλία, προσήλθε νεμέτωρ, κανάκεψε τον μικρό στο κεφάλι, ρώτησε τι συνέβαινε, κι όταν έμαθε έδιωξε σκαιότατα τον οπλίτη. Όπως ακριβώς μαρτυρεί ο παθών:[387]

Αν τουν δίν(ει) μνιά αμπουχτιά, έφαγι τα τρόχαλα καταή. Μι κανακεύ(ει) ξανά, μη φουβάσι, πιδάκι μ’, σύρι ικεί πέρ που είνι οι άλλ(οι). Κι αθηναϊστί: τον έδωσε ένα σπρώξιμο [ο βαθμοφόρος τον οπλίτη], έπεσε με το πρόσωπο στις πέτρες κάτω. Με χαϊδεύει ξανά [στο κεφάλι ο βαθμοφόρος], μη φοβάσαι, παιδάκι μου, πήγαινε εκεί πέρα που είναι οι άλλοι.

Δυστυχώς μόνον υποθετικά μπορούμε να ταυτίσουμε αυτόν τον εξαιρετικό άνδρα. Η περιγραφή ταιριάζει με τον Χαράλαμπο Κελεμπεσλή από το Σπάρτο, πρόσφυγα από τη Σμύρνη, ψηλό, ευχάριστο κι ευπαρουσίαστο πρώην αντάρτη του ΕΛΑΣ που άλλαξε στρατόπεδο διαφωνώντας με την τακτική του ΕΑΜ/ΚΚΕ.[388] Ο διάχυτος κοσμοπολιτισμός του ήταν μάλλον η αιτία που η ηγεσία του ΕΕΣ τον απομάκρυνε από την Ελίμεια στέλνοντάς τον στην Εορδαία. Εκτελέστηκε από τον ΕΛΑΣ στην πολιορκία των Πετρανών.

Μάλλον επειδή κανείς δεν το είχε σκεφτεί, αγνοήθηκαν να δηλωθούν περιπτώσεις θανάτων, ιδίως παιδιών, από κακουχίες. Τουλάχιστον από την οικογένεια του ειρημένου εκ μητρός παππού μας τουλάχιστον δύο του τέκνα δεν ενήκμασαν ποτέ, πέθαναν νωρίς,[389] ενώ σε άλλα μέρη, στις κωμοπόλεις Σιάτιστα και Σέρβια επί παραδείγματι, αρκετοί είχε αιτηθεί αποζημιώσεις για θανάτους ανδρών, γυναικών και παιδιών από κακουχίες εξαιτίας των Ιταλών, του ΕΛΑΣ[390] και των Γερμανών.[391] Ούτε και δηλώθηκαν στην Αιανή τραυματισμοί από πολεμικά γεγονότα -αντάρτης του εφεδρικού ΕΛΑΣ π.χ. από το χωριό μας είχε τραυματιστεί στην Ήπειρο Νοέμβριο του 1944 από πυρά του ΕΔΕΣ και εισήχθη στο νοσοκομείο Ιωαννίνων.[392] Θα μπορούσε να δηλώσει το γεγονός.

 

Επιλογικά

Οι ανωτέρω τετραετείς δηώσεις επί Γερμανοκρατίας κι Εαμοκρατίας συνετέλεσαν στην μεταπολεμική ένδεια του 80% του πληθυσμού της Αιανής, για την ακρίβεια 860 ατόμων. Η κρατική αρωγή είχε αρχίσει από τον Ιούλιο του 1945 σύμφωνα με διαθέσιμα έγγραφα με παράδοση 5 κιλών αλευριού στον καθένα[393] κι άλλων ειδών και συνεχίστηκε με παροχή γάλακτος σε παιδιά προσχολικής ηλικίας. Η ένδεια, την οποία επέτεινε ο κυρίως Εμφύλιος Πόλεμος είχε συντελέσει ώστε το χωριό να κατέχει την τρίτη θέση στην επαρχία ως προς την αποδοχή τροφικής βοήθειας με πρώτη την πόλη της Κοζάνης και δεύτερη τον Βελβενδό.[394]

Δεν εξέλειπαν τότε η αδράνεια, η δωροδοκία, η πολιτική προκατάληψη και η διαφθορά της ελληνικής εξουσίας,[395] χρόνιες κι ευρέως διαδεδομένες δυσαρμονίες στις οποίες αξιωματούχος επί της Υγείας της Ούνρας πρόσθεσε τους χαμηλούς μισθούς, τη διάκριση της πρωτεύουσας έναντι της υπαίθρου και την ανεπάρκεια κρατικών στελεχών.[396] Δυσαρμονίες που εντοπίζουν όσοι συγκρίνουν το παρελθόν με το παρόν, αυτοί που γνωρίζουν την ιδιοσυστασία της ανθρώπινης φύσης κι εκείνοι που έχουν μελετήσει τη δομή και τη λειτουργία της εξουσίας. Ειδικότερα, αφθονούν οι πληροφορίες για παραβάσεις τοπικών επιτροπών διανομής, οι οποίες διορίζονταν από τη Νομαρχία,[397] της συμμαχικής βοήθειας, αληθείς ως προς ένα μέρος τους, τις οποίες υπερτόνιζαν προσωπικές, κοινοτικές[398] και πολιτικές διαφορές.[399] Δάσκαλος κωμοπόλεως του Βοΐου είχε κατά μια δημοσιογραφική πηγή απαλλοτριώσει 65 κοστούμια του Ερυθρού Σταυρού,[400] ποσότητα μάλλον υπερβολική ως προς τον αριθμό, αλλά αληθής αφού κατά την Ασφάλεια της πόλης Κοζάνης έτερος συνάδελφός του τη συνεργεία τριών διδασκαλισσών, μιας σχολικής καθαρίστριας κι ενός κλητήρα αφαιρούσαν ρουχισμό από αποθήκη της Ούνρας στην ίδια πόλη.[401]

Δεν υπήρχαν επαγγελματικές διαφορές ως προς την διαχείριση του εκ του εξωτερικού πακτωλού. Κατά μιαν αναφορά κατοίκων οικισμού της λεκάνης Εορδαίας:

Η επιτροπή αύτη [της Διανομής] κινηθείσα σατραπικότατα ήτε από κομματικές αιτίες ή από προσωπικά πάθη ενήργισε με μεγάλες διακρίσεις καθ΄ εκάστην διανομήν. 1) όταν αι μερίδες εδίδοντο λιψές σε κάθε κοινότητα προτιμήθηκαν οι άνθρωποί τους. 2) σε κάθε διανομή που γίνετε τώρα εκτός που κρατάη 2% από όλα τα είδη από όλους, ιδιαίτερα από τους αγραμμάτους…[402]

Η έρευνα της Χωροφυλακής επί της ανωτέρω καταγγελίας πρόσθεσε κι άλλους τρόπους απαλλοτρίωσης όπως κράτηση αρκετών τροφίμων ως φύρα, ενώ στην ίδια αναφέρθηκαν και διαδόσεις για πλαστογραφήσεις υπογραφών αναχωρησάντων σε άλλες περιοχές κατοίκων.[403] Σύμφωνα με έτερη πηγή στο ίδιο χωριό το αλάτι που προορίζονταν για τις οικογένειες των στρατιωτών διατιθόταν από υπερεθνικόφρονα κάτοικο αλλού.[404]

Αυτοί ήταν ορισμένοι τρόποι μαζικής αφαίρεσης αγαθών που μηχανεύονταν αρκετοί από όσους κατείχαν θέσεις εξουσίας ή εξεικόνιζαν μηχανεύματα της φαντασίας αντιπάλων τους. Υπήρχαν όμως και πιο απλά τεχνάσματα, τα οποία φυσικά σοφίζονταν οι μεγάλοι κρυπτόμενοι πίσω από παιδιά ως συνήθως συνέβαινε, συμβαίνει και θα συμβαίνει πάντα. Όπως μαρτυρεί μέλος του Ερυθρού Σταυρού Κοζάνης που μετατάχτηκε μετά στην Ούνρα:

Μια μέρα ήρθε στην αποθήκη ένα μικρό παιδάκι, των 8 περίπου χρόνων. Κάτι παλιόρουχα κρέμονταν απ’ το λαιμό του και μας ζήτησε κανένα ρουχαλάκι. Το λυπηθήκαμε και τον ντύσαμε από κορυφής μέχρι ονύχων, αφού του δώσαμε σαπούνι να πλυθεί στη βρύση, που υπήρχε στην αυλή. Το χαμόγελο ήρθε πάλι στο προσωπάκι του. Και η χαρά μας δεν περιγράφεται. Πέρασαν μερικές μέρες και βλέπω πάλι το ίδιο παιδάκι ντυμένο με παλιόρουχα να έρχεται και μας ζητάει κάτι για να ντυθεί…[405]

Φαινόμενα μαζικής αφαίρεσης αγαθών εξέθεταν την εικόνα του κράτους και των διορισμένων εκπροσώπων του, ιδιαίτερα των τοπικών που ελέγχονταν ευκολότερα, στα μάτια των Αμερικανών και της διεθνούς κοινής γνώμης. Οπότε ένας από τους σκοπούς του συσταθέντος το 1948 νέου Υπουργείου Εφοδιασμού και Διανομών ήταν η εξασφάλιση της συγκεντρώσεως και της ίσης και δικαίας διανομής αυτών [των εφοδίων].[406] Η προσπάθεια των Αμερικανών για ίση και δίκαιη παράδοση των εφοδίων σε παθόντες και στο πενεστικόν, προσπάθεια που εκτεινόταν από την πρωτεύουσα ως τις κωμοπόλεις συνεχίστηκε με τις επιτροπές διανομών να αλλάζουν τη σύνθεσή τους,[407] γεγονός σχετικό προφανώς και με τη συχνότητα της διαδοχής των κυβερνήσεων. Στο κατώτατο επίπεδο τις καταστάσεις απόρων κι ευπόρων όπως και το διαμοιρασμό των αγαθών αναλάμβαναν ο εκάστοτε κωμάρχης με αρωγούς όποιους αυτός βασιζόταν ή επιθυμούσε, μια τεράστια ευθύνη. Αυτοί καθόριζαν την ευπορία ή απορία των χωριτών ως προς τη λήψη ένδυσης[408] και υπόδησης, αλεύρων σίτου και καλαμποκιού, οσπρίων, σαρδελών, καφέ, ζάχαρης και γλυκόζης, στην οποία διαφαινόταν οι εκάστοτε προσωπικές, κομματικές ή πολιτικές των προτιμήσεις: το έτος 1946 π.χ. στην Αιανή ο αριθμός των απόρων αυξομειώνονταν: πότε εγγράφονταν 727, πότε 532 άτομα,[409] διακύμναση που σήμαινε πως όσοι θεωρούνταν εύποροι έπρεπε να αγοράζουν τα τρόφιμά τους.

Προς χάριν ευταξίας κι ως αποτέλεσμα πιέσεων πάλι προφανώς πέραν του Ατλαντικού, δημοσιεύτηκε άνοιξη του 1948 υπουργική εγκύκλιος που έπαιρνε από τα χέρια των κοινοτικών επιτροπών, που έως τότε διένειμαν τα τρόφιμα, τον διαμοιρασμό της βοήθειας και τον πρόσφερε στους παντοπώλες της υπαίθρου -μόνον στις πόλεις οι τελευταίοι είχαν εγκριθεί ως διανομείς τα προηγούμενα έτη.[410] Δεδομένης της γραφειοκρατίας και της ασκούμενης διαχειριστικής πολιτικής δεν έχει ερευνηθεί σε πόσο χρονικό διάστημα έλαβε την εγκύκλιο η Επιτροπή Ξενικών Διανομών ΙΒ΄ Διαμερίσματος [Δυτικής Μακεδονίας]. Αν την είχε άμεσα μπροστά της, για ποιους λόγους δεν την ενεργοποίησε ή ανακοίνωσε ευρέως; Χώλαινε, λοιπόν, απελπιστικά η κρατική μηχανή, γι΄ αυτό και δεν διεψεύσθη δεκεμβριανή διαμαρτυρία του 1945 για ενδύματα της ML που κείτονταν αμοίραστα εννέα μήνες στις αποθήκες της Κοζάνης. Σύμφωνα με τον πρόεδρο των πυροπαθών του νομού:

Οι αρμόδιοι δεν συγκινούνται! Όπου και αν κατεφύγαμε και ζητήσαμε την συνδρομήν δια τα θύματα αυτά του πολέμου, λαμβάνουμε μόνον υποσχέσεις και τίποτα περισσότερον![411]

Γιατί αργούσαν οι αρμόδιοι το διαμοιρασμό μόνον υποθέσεις μπορούμε να διατυπώσουμε. Mία από αυτές είναι η εμπλοκή διαφόρων Υπηρεσιών στο ίδιο θέμα. Καταστήματα της Αγροτικής Τράπεζας λ.χ. καθυστερούσαν να δώσουν στοιχεία μεταφοράς εφοδίων στις Περιφερειακές Υπηρεσίες Εφοδιασμού Διανομών (στο εξής ΠΥΕΔ) κι αυτές με τη σειρά τους στο Υπουργείο ώστε να υπάρχει αποτελεσματική αποστολή και διανομή τους στην επαρχία.[412] Αν υπήρχε ελπίδα καλυτέρευσης με τις αλλαγές ιθυνόντων, μετά από μια πρώτη θέρμη αποχρωματιζόταν αφού και οι νέοι ακολουθούσαν εν πολλοίς τους ίδιους δρόμους που είχαν χαράξει οι προκάτοχοί τους. Πώς ξεπερνούσε τους σκοπέλους η Αμερικανική Οικονομική Αποστολή; Όταν ειδικό της συνεργείο ζήτησε αποστολή διαχειριστικών στοιχείων προς έλεγχον ΠΥΕΔ ορεινής περιοχής, αυτή απάντησε πως δυσχεραινόταν να συντάξει και υποβάλει τα αιτούμενα με τις δικαιολογίες ότι το προσωπικό της ήταν ελαττωμένο, πως είχε τεράστιο όγκο εργασίας μπροστά της και ότι δεν υπήρχαν επιπλέον πρόσωπα για πρόσληψη.[413] Η αντίστοιχη ΠΥΕΔ του νομού Κοζάνης ανέφερε πως ανεστάλη η συγκέντρωση στοιχείων λόγω ελλείψεως ειδών γραφικής ύλης και μη καταβολής αποζημιώσεως σε όσους εργάζονταν υπερωριακά επ’ αυτής.[414]

Επιτροπή των οικισμών Κάτω Κώμη και Σπάρτο, τα οποία είχαν πυρποληθεί και λεηλατηθεί από τους αντάρτες του ΕΛΑΣ, ανέφερε πριν από τις εκλογές του Μαρτίου 1946 μιαν άλλη, εν πρώτοις αδιανόητη, αιτία άργητας του διοικητικού μηχανισμού ως προς την προώθηση της βοήθειας στους πληγέντες:

Αλλού οι αρμόδιοι έστρεψαν την φροντίδα των και την εύνοιά των. Στο Βόιον, Στα Γρεβενά. Στους ελασίτας στους επανδρώσαντος το εθνοκτόνον κίνημα σταις περιφέρειαις, όπου αδελφοί και συγγενείς των αρμοδίων θα ψηφοθηρίσουν προσεχώς…[415]

Υπάκουγε τυφλά η ελληνική εξουσία σε χρόνιους κανόνες σύμφωνα με τους οποίους έπρεπε να παραμένουν διακριτά τα επίπεδα αρχόντων κι αρχομένων. Ένας από αυτούς ήταν η συλλογή αρκετών παρακλήσεων εκ μέρους του δέκτη, ώστε να φανεί συναισθηματικά ως ευεργεσία η αρωγή κι όχι σαν λογικό επακόλουθο. Έπρεπε τα μέλη της κρατικής μηχανής να φαίνονται δυνατότερα από τον αδύναμο, διότι οι θέσεις πολλών από αυτούς είχαν παραχωρηθεί λόγω γνωριμιών, δεν είχαν κατακτηθεί κατόπιν αγνού διαγωνισμού ή, ορθότερα, ευγενούς συναγωνισμού με κριτήρια την οξύνοια, τις ιδιαίτερες γνώσεις, τις ικανότητες, την εργατική συνείδηση. Θιγόταν το σημαντικό ζήτημα του ελέγχου, αν υπήρχε άμεση ανταπόκριση του ηνίοχου σε ό,τι επιθυμούσε κάθε υποζύγιο, γι’ αυτό υπήρχαν κατάλληλες στομίδες.

Στην οικογένειά μας που διατηρούσε παντοπωλείο στο χωριό από το 1917 η υπουργική απόφαση της αλλαγής ανάθεσης των εφοδίων έγινε γνωστή έπειτα από 10 μήνες, προφανώς επειδή η εξουσία ειδοποιούσε πρώτα τους θεράποντές της, ώστε να δρέπουν αμέσως τα τυχόντα οφέλη του νόμου και να μην περιμένουν μαζί με το πλήθος που ίσως διέθετε περισσότερα προσόντα. Όχι πως η μάζα θα απειλούσε τη ροή της υποταγής, αλλά θα δυσκόλευε κάπως την ιεραρχία που δεν επιθυμούσε ούτε αυτό το κάπως στο χορό της οκνείας της. Μετά από πάροδο αρκετού χρόνου αφηνόταν η κυβερνητική θέληση να διαρρεύσει ευρέως στα ραδιόφωνα και τις εφημερίδες, ώστε να μαθευτεί απ’ όλους, ακολουθία που σήμερα φαίνεται παράξενη, καθώς στον καιρό μας τα νέα διαδίδονται στην αρχή μέσω των ιδιωτικών, στηριζόμενα όμως με έμμεσες όμως κρατικές χορηγίες, ΜΜΕ κι έπειτα από επίσημα χείλη -αυτό συμβαίνει για να ζητηθεί πλαγίως η άποψη του λαού, ώστε να αυξηθούν ή μειωθούν αναλόγως, πάντως να αλλαχτούν ή να εμφανιστούν μετά από μικρό ή μεγάλο χρονικό διάστημα όπου θα προσληφθούν ως αναγκαία λόγω της συνεχόμενης αναφοράς, οι υπουργικοί εγκύκλιοι, οι νόμοι και τα διατάγματα.

Σοφά ενεργώντας η οικογένεια απέστειλε την 12^η Φεβρουαρίου 1949 αίτηση στο Εμπορικόν, Βιομηχανικόν και Επαγγελματικόν Επιμελητήριον Κοζάνης (στο εξής ΕΒΕ) γραμμένη με το χέρι του πατέρα μου -παρόλο που είχε αναγκαστεί από το Δημοτικό να εργάζεται στο τετράδιο και τον πίνακα με το δεξί ενώ ήταν αριστερόχειρας, η γραφή του ήταν θαυμάσια. Σ΄ αυτήν γνωστοποιούσε την πρόθεση της οικογένειας να αναλάβει τη διανομή τροφίμων στην Αιανή, στην οποία θα παρίστατο και η σχετική κοινοτική επιτροπή.[416] Δεν έχει ευρεθεί απάντηση του ειρημένου Εμπορικού, Βιομηχανικού και Επαγγελματικού Περιφερειακού Επιμελητηρίου Κοζάνης, όπως ήταν ο σωστός προπολεμικός τίτλος του,[417] στο αίτημα. Αν δεν δόθηκε ποτέ, ενίσχυε παλαιότερο ισχυρισμό ότι προσιδίαζε με νεκροφανείς οργανισμούς[418] ως προς το θέμα της επικοινωνίας. Προφανώς αντικατόπτριζε σοβαρές διενέξεις στο πεδίο της Οικονομίας όπως δεικνύει η σύμπτυξη το 1927 άλλων ενώσεων, όπως η Εταιρία Παντοπωλών Κοζάνης με 41 μέλη.[419]

Η πληροφορία πως η έδρα του Περιφερειακού Επιμελητηρίου Κοζάνης είχε μετακομίσει από την Κοζάνη στη Φλώρινα από το 1942 ως το 1955 για εθνικούς λόγους[420] παραξενεύει τον αναγνώστη. Ατεκμηρίωτη ως είναι επιτρέπει αμφισβητήσεις. Πράγματι, η νομαρχία Κοζάνης ζητά αρχάς 1943 την καταγραφή των λειτουργούντων ενώσεων του νομού ανάμεσα τους και των Εμπορικών Επιμελητηρίων,[421] έγγραφο που δηλώνει έμμεσα την ύπαρξή του. Εις επίρρωσίν, το 1946 ο πρόεδρος του ΕΒΕ Κοζάνης καλείται να παραστεί σε επίσημη δοξολογία στην πλατεία της πόλης προς τιμήν της επανόδου του βασιλιά στην Ελλάδα.[422] Οι δύο πηγές αποδεικνύουν πως ποτέ το ΕΒΕ δεν μεταφέρθηκε στη Φλώρινα, απλώς η λειτουργία του ατόνησε για διάφορους λόγους:

α) από ισχυρές διαφωνίες ως προς τη διοίκηση και λειτουργία του όπως συμβαίνει σε περιόδους κρίσης

β) από την παύση των συνδρομών

γ) από τη μετακίνηση των αγορών από την πόλη στο χωριό, αφού στο τελευταίο δεν μεσολαβούσαν κρατικοί δασμοί[423]

δ) από την εισβολή στο χώρο της Οικονομίας εθνικιστικών κι ανταρτικών οργανώσεων στη πρώτη περίοδο, της ΕΜ ΕΛ και της Ούνρας στη δεύτερη

ε) από τον ταχύτατο πληθωρισμό κατά τον οποίο ήταν απίθανος ο προσδιορισμός τιμών κι αντιτίμων. Πιο απλά, το κράτος των Αθηνών αύξαινε σχεδόν κάθε μήνα τις τιμές, ώστε παραγωγοί κι αγοραστές να μην πατούν σε σταθερή βάση ανταλλαγής. Π.χ. η επίσημη τιμή του λιγνίτη από 45.000 τον τόνο τον Ιούλιο του 1943 ανέβηκε σε 6.200.000 τον Απρίλιο του επομένου έτους.[424]

Γι’ αυτό και ο επί Μεταξά πρόεδρός του[425] προΐστατο αρχάς 1942 σε άλλη ένωση, στο Εθνικοϋπαλληλικόν Κέντρον Κοζάνης,[426] αξίωμα στο οποίο διορίστηκε πάλι το 1945.[427] Τη δεκαετία της Κατοχής και του Εμφυλίου το ΕΒΕ της πόλης -προφανώς και τα περισσότερα περιφερειακά- είχε εισέλθει ή ωθηθεί στο «δρόμο της ραστώνης» σύμφωνα με σύγχρονο μέλος της διοίκησής του που αναφέρεται στους καιρούς μας, ενώ ανώνυμος σχολιαστής είναι δηκτικότερος: Κλείστε επιτέλους το επιμελητήριο. Δεν εξυπηρετεί απολύτως τίποτα Μόνο μαζεύει συνδρομές και έγινε φυτώριο πολιτικαντηδων.[428]

Τέσσερις ημέρες μετά, δηλαδή την 16^η Φεβρουαρίου του 1949, η οικογένειά μας απευθύνθηκε, χωρίς μνεία της πρώτης αίτησης ή συνημμένου εγγράφου της, στην ΠΥΕΔ παρακαλώντας την να αλλάξει τον τρόπο ανανομής των τροφίμων ως έλεγε ο νόμος.[429] Η κινητική διαφορά της κρατικής μηχανής ως προς την αντίστοιχη του ιδιωτικού εμπορίου ή ίσως η αντιμετώπιση όσων δεν υποκλίνονται σε κάθε κέλευσμα της εξουσίας διαφαίνεται ευκρινώς στη συνέχεια: δύο εβδομάδες μετά η ΠΥΕΔ ζήτησε από τον πρόεδρο της Κοινοτικής Επιτροπής Διανομών (ΚΕΔ) Αιανής κατάσταση των εντοπίων παντοπωλών του χωριού.[430] Η ΚΕΔ αμέλησε να απαντήσει, οπότε η ΠΥΕΔ επανήλθε αλληλογραφώντας με το Σταθμό Χωροφυλακής, ο οποίος αμέσως απέστειλε τα ονοματεπώνυμα των τριών εναπομεινάντων επαγγελματιών του χωριού[431] (οι προηγούμενοι είχαν ο ένας εγκαταλείψει το επάγγελμα, ο άλλος βγήκε αντάρτης στο ΔΣΕ κι ο τελευταίος δολοφονήθηκε από ακράτητο λεν ερωτύλο) -η Χωροφυλακή της εποχής είναι αξιοθαύμαστη ως προς την ταχύτητα απόκρισης, την ορθογραφία των εγγράφων και την περιγραφική της ακρίβεια. Έπειτα η ΠΥΕΔ Κοζάνης πληροφόρησε την ΚΕΔ Αιανής ότι από τον Απρίλιο του 1949 και μετά η διανομή των τροφίμων θα διενεργείται από τους παντοπώλες.[432]

Φαίνεται όμως ότι κάποιος/οι ή κάτι σταμάτησε την εκτέλεση της απόφασης και το ζήτημα παρεπέμφθη από την Κοζάνη στη Θεσσαλονίκη όπου επέστρεψε στα τέλη του ιδίου μηνός με εντολή της μεγάλης πόλης στη μικρή να μεριμνήσει για την εφαρμογή της υπουργικής εγκυκλίου.[433] Όταν πέρασε ένας μήνας χωρίς ουδεμία αλλαγή, με νέα αίτηση η οικογένειά μας ζήτησε τους λόγους της καθυστέρησης της εφαρμογής της εγκυκλίου από την ΠΥΕΔ.[434] Η τελευταία ζήτησε από τον πρόεδρο της ΚΕΔ Αιανής να εμφανιστεί αυτοπροσώπως μπροστά της και να αναφέρει το περιεχόμενο των διαταγών της[435] όπως με διπλωματικό τρόπο εγράφη. Τι ειπώθηκε μεταξύ των δύο εξουσιών είναι άγνωστο, γνωστή όμως είναι η μη εφαρμογή της εγκυκλίου για περισσότερο από ένα χρόνο, αφού η οικογένεια επανήλθε Αύγουστο του 1950 με νέα αίτηση περί διανομής συνοδευόμενη από δικαιολογητικά.[436] Η ΠΥΕΔ πληροφόρησε τότε την ΚΕΔ Αιανής ότι η παραλαβή και διανομή των εφοδίων του μηνός θα γίνεται πλέον μέσω του παντοπωλείου μας.[437] Προφανώς δεν εισακούσθη από την τοπική εξουσία της Αιανής, αφού επανήλθε εγγράφως τον Σεπτέμβριο του ιδίου έτους με το αυτό θέμα.[438]

Επρόκειτο για έναν ευθύ αγώνα ελεύθερων ανδρών σε έδαφος γεμάτος πάγιες στροφές και δύσβατα εμπόδια. Ελάχιστοι από τις επιτροπές διανομών των χωριών επιθυμούσαν να δώσουν εξουσία σε ανθρώπους έξω από τον κύκλο τους, στους παντοπώλεις δηλαδή. Άδηλη η συνέχεια της υπέρμετρης παράτασης του αγώνα, αλλά η οικογένειά μας αποτέλεσε πρότυπο για παρόμοιες διεκδικήσεις. Στην Ευρυτανία[439] παρόμοιες αιτήσεις είχαν υποβληθεί τον Μάρτιο του 1949, ένα μήνα αργότερα από την οικογενειακή τη δική μας, αλλά σχετικά νωρίς. Στην περιοχή μας, στον Βελβενδό π.χ., ο εμπορικός σύλλογος ζήτησε ένα σχεδόν έτος αργότερα να σταματήσει η διανομή των τροφίμων παρά προσώπων ουδεμίαν εχόντων σχέσιν με το επάγγελμα του παντοπώλη.[440] Από διαμαρτυρία της κοινοτικής εξουσίας του χωριού Κοιλάδα τον Αύγουστο του 1951, ώστε να μοιράζει η ίδια τα τρόφιμα στους κατοίκους[441] προκύπτει πως από τότε ο διαμοιρασμός έφυγε από τα χέρια των κρατικών μισθωτών κι ανελήφθη από ιδιώτες εμπόρους. Όμως παρόλο που οι τελευταίοι εισέπρατταν μιαν ελάχιστη προμήθεια για τον κόπο τους, η επιλογή της μεταφοράς των τροφίμων από την πόλη στο χωριό παρέμεινε στα χέρια των κοινοταρχών.[442]

Η δια του κράτους διατροφή των μαθητών πέρασε και στην επόμενη δεκαετία του 1950. Όταν αυτή ελαττώθηκε, άνοιξαν μεταναστευτικοί δρόμοι για τους κατοίκους του χωριού μας για την Αυστραλία, το Βέλγιο και τη Γερμανία, αργότερα για τις αραβικές χώρες και τους ωκεανούς ως ναυτικοί. Δεν γόγγυζαν οι οικονομικοί μετανάστες για μετατραυματικές διαταραχές (posttraumatic stress disorder), δεν είχε χρόνο το χερνητικόν για τέτοια, εργάζονταν αρκετές ώρες και ημέρες χωρίς διάθεση για παρόμοιες σκέψεις. Δεν απαιτούσαν οι μετανάστες του χωριού μας, ασυνόδευτοι ανήλικοι, άνδρες και γυναίκες, από τους ξένους δωρεάν στέγη, τροφή κι επιδόματα. Με σκληρή δουλειά κι αυστηρή οικονομία συνέλεγαν χρήματα για να κτίσουν οι περισσότεροι σπίτια στον τόπο τους και να ασχοληθούν πάλι με τη γη.

Οι εποχές άλλαξαν και οι μνήμες της Κατοχής πέρασαν έκτοτε στην αφάνεια, ακόμη και η προσμονή πολεμικών αποζημιώσεων εκ μέρους της Γερμανίας. με τη βιολογική εκδημία όλων όσων παρέδωσαν δηλώσεις ζημιών. Με την πάροδο του χρόνου αποδημούν και οι τελευταίοι μάρτυρες της περιόδου, παιδιά τότε. Τα περασμένα χρόνια θεώνται από απόσταση και μόνον όταν αναπυρσεύονται από πολιτικούς με επαγγελματική συνείδηση για καταβολή αποζημιώσεων που ποτέ δεν δόθηκαν για υλικές ζημίες ιδιωτών έρχονται στη σκηνή. Για υποδομές, γέφυρες προφανώς και τα τοιαύτα, η χώρα έλαβε ως το 1957 μερικά εκατομμύρια δολάρια από τη Γερμανία κι επίσης παραδόθηκε το 1961 ένα ποσόν, το μισό από το προβλεπόμενο για την ακρίβεια, σε όσες οικογένειες είχαν θύματα από τους Γερμανούς. Ακόμη κυρώθηκαν χρήματα για αφαιρεθέντα καπνά.[443] Νωρίτερα, το 1960, κατά μια πηγή είχαν επίσης δοθεί στην Ελλάδα 115.000.000 μάρκα ως αποζημίωση για θρησκευτικούς, ιδεολογικούς ή φυλετικούς λόγους.[444] Πόσα έφθασαν στα χέρια των χειμαζομένων είναι ζήτημα προς έρευνα, μάλλον εξαιρετικά απαιτητικό.

Πώς μπορούν τα χρήματα να αντικαταστήσουν φριχτές μνήμες ανθρώπων, παιδιών τότε κι εν ζωή ακόμη; Αυτές εξερευνούν ερευνητές και φιλίστορες αγωνιώντας να διαχωρίσουν το επίπλαστο από το πραγματικό θεωρώντας ότι η άγνοια του παρελθόντος μας κρατάει δέσμιους αυτού του παρελθόντος.[445]

Βιβλιογραφία

ΑΡΧΕΙΑ

ΑΚΑΔΗΜΙΑ ΑΘΗΝΩΝ

• RPO, HS 5/228 [127], Πολιτική κατάσταση στην επαρχία Καστοριάς, μυστικό, 22.5.43

 

ΑΡΧΕΙΑ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ (ΑΣΚΙ)

• Αρχείο ΚΚΕ, κιβώτια 410, 415
• Νίκη (ΕΑΜ Κοζάνης) 1943-1944

 

ΑΡΧΕΙΟ ΕΙΡΗΝΟΔΙΚΕΙΟΥ ΕΟΡΔΑΙΑΣ

• Εκθέσεις και Πράξεις από 1/5-1-1943 -89/17-121944

 

ΑΡΧΕΙΟ Ι.Μ. ΑΓΙΑΣ ΤΡΙΑΔΟΣ ΒΥΘΟΥ ΒΟΪΟΥ

• Ενθυμήσεις 1936-1945

 

ΑΡΧΕΙΟ Ι.Μ. ΣΕΡΒΙΩΝ ΚΑΙ ΚΟΖΑΝΗΣ (ΙΜΣΚ)

• Ενορία Μηλιάς 1945
• Ενορία Ροδιανής

 

ΑΡΧΕΙΟ ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ ΑΙΑΝΗΣ

• Συλλογή φωτογραφιών

 

ΑΡΧΕΙΟ ΚΑΚΟΥΡΓΟΔΙΚΕΙΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

• Πρακτικά και αποφάσεις συνέδρων Φλωρίνης 1946

 

ΑΡΧΕΙΟ ΠΡΩΤΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ Ν. ΚΟΖΑΝΗΣ (ΑΠΕΚ)

• Βιβλίον ατομικών εκθέσεων διδασκάλων και νηπιαγωγών της εκπ. Περιφερείας Κοζάνης δια το σχ. έτος 1933 -1934

 

ΑΡΧΕΙΟ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟΥ ΤΩΝ ΕΞΩΤΕΡΙΚΩΝ (ΑΥΕ)

• Κατοχική κυβέρνηση 1941-44, Φ.1.6, Δελτία του Υπουργείου Εσωτερικών που αναφέρουν εκτελέσεις πολιτών από τα στρατεύματα κατοχής
• Κατοχική κυβέρνηση 1943-44, Φ.2.2, Λαϊκή Φωνή, όργανο του ΜΓ της ΚΕ του ΚΚΕ (ΕΤΚΑ) 1943
• Κατοχική κυβέρνηση 1943-44, Φ.2.4 Ωμότητες γερμανικού στρατού
• Κυβέρνηση Καΐρου 1943, Φ.11, Περί όμορων κρατών, Δελτία πληροφοριών περί της καταστάσεως στις όμορες χώρες της Ελλάδας Ιούνιος 1943
• Κυβέρνηση Καΐρου 1943 Α΄, Φ.15 Πληροφορίες από την Ελλάδα: εκθέσεις, αναφορές, δημοσιεύματα εφημερίδων κλπ
• Κατοχική κυβέρνηση 1943-44, Φ.2.2, Λαϊκή Φωνή, όργανο του ΜΓ της ΚΕ του ΚΚΕ (ΕΤΚΑ), 25 (7/3/1943)
• Κυβέρνηση Καΐρου 1944, Φ.9.5, Εισήγηση Γιάννη Ιωαννίδη την 2^η Ιουνίου 1943 στην ΚΕ του ΚΚΕ, Ρ. Ραφαήλ προς Κάιρο, Άγκυρα α.π.5990, 15/91943

 

ΓΕΝΙΚΑ ΑΡΧΕΙΑ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ (ΓΑΚ)

ΑΡΧΕΙΑ Ν. ΕΥΡΥΤΑΝΙΑΣ (ΓΑΚ/ΑΝΕ)

• Αίτησις Κωνσταντίνου Γαλανού προς τον Κον Νομάρχην Ευρυτανίας, εν Καρπενησίω τη 7/3/49 http://arxeiomnimon.gak.gr/browse/resource.html?tab=tab02&id=63217
• Προϊστάμενος προς Υπουργείον Εφοδιασμού και Διανομών, αρ. 2173/14-8-50, http://arxeiomnimon.gak.gr/browse/resource.html?tab=tab02&id=63356
• Υπουργείον Εφοδιασμού και Διανομών προς Αγροτικήν Τράπεζαν της Ελλάδος, Αθήναι 25.315/5272/24-2-49, http://arxeiomnimon.gak.gr/browse/resource.html?tab=tab02&id=63208
• Υπουργείον Εφοδιασμού προς Υπηρεσίαν Εκκαθαρίσεως ΕΦ-ΕΞ, Αθήναι, επείγον α.π. 166976/18556/2860/13-11-1950, http://arxeiomnimon.gak.gr/browse/resource.html?tab=tab02&id=63356

 

ΑΡΧΕΙΑ Ν. ΗΜΑΘΙΑΣ

• ΑΒΕ 8/ΑΕΕ Ιδ. Συλλ. 1.2/Φ.9

 

ΑΡΧΕΙΑ ΝΟΜΟΥ ΚΟΖΑΝΗΣ (ΓΑΚ/ΑΝΚ)

ΑΒΕ 7/ΑΕΕ ΕΚΠ. 7.1. Αρχείο Βαλταδωρείου Γυμνασίου Κοζάνης

• 12, Ειδικός Έλεγχος (Βαθμολογίες) μαθητών

ΑΒΕ 60/ΑΕΕ 15.1 Αρχείο Νομαρχίας Κοζάνης, Κιβώτια/ΣΑΕ

• 15/59, Διανομές τροφίμων και ιματισμού δήμων και κοινοτήτων, 1945-1948
• 85/440, Διανομή διαφόρων τροφίμων από αποθήκη της ΥΚΔ σε κοινότητες του νομού 1944-45
• 96/549, Δηλώσεις ζημιών από τον γερμανικό στρατό κατοχής κατοίκων κοινοτήτων νομού Κοζάνης (περιοχή Σερβίων): Aυλές, Βελβενδός, Γούλες, Καταφύγι, Πολύρραχο, Προσήλιο, Σέρβια και Ρύμνιο, 1945
• 102/583, Δηλώσεις ζημιών από γερμανικά και ιταλικά στρατεύματα κατοχής και από Βουλγάρους και Λεγεωνάριους κατοίκων των κοινότητων Εξάρχου, Κνίδης, Ναμάτων, Σιάτιστας, Πλατανιάς και Πυλωρών Βοΐου, 1945
• 102/568, Δηλώσεις ζημιών από γερμανικά και ιταλικά στρατεύματα κατοχής, Βουλγάρους, ΕΑΜ/ΕΛΑΣ, ΕΕΣ και Πούλος κι Ελληνικός Στρατός κατοίκων κοινοτήτων του νομού: Άγιοι Ανάργυροι, Αηδονοχώρι (Αηδονοχώρι-Νεάπολη), Αηλιάς, Ακρινή, Αξιόκαστρο, Αυγερινός, Βελανιδιά, Βουχωρίνα, Δάφνη (Πιερία), Διάκος, Διχείμμαρο, Δοτσικό, Δραγασιά Δρυόβουνο, Εράτυρα (Άρνισσα, Παληούρι), Ζώνη (Τσοτύλι και Αθήνα), Καλλιστράτι, Κλεισώρεια, Λεύκη, Λικνάδες, Λούβρη, Μικρολείβαδο, Νεάπολη, Κλεισώρεια, Κλήμα, Πελεκάνος (Θεσσαλονίκη, Νάματα, Ροδοχώρι, Τσοτύλι), Πολύλακκος, Περιστερά (Κυδωνιές, Ασπρούλα, Νεάπολη, Τσοτύλι), Ροδοχώρι (Καλαμπάκα), Σήμαντρο και Στέρνα, 1945
• 107/611, Δηλώσεις ζημιών από γερμανικά και ιταλικά στρατεύματα κατοχής κατοίκων κοινοτήτων του νομού, 1945
• 107/612, Πράξεις Εποπτικών Συμβουλίων Στοιχειώδους Εκπαιδεύσεως του νομού για προαγωγές, αποσπάσεις, διορισμούς, μεταθέσεις, απονομή επιδόματος ευδοκίμου παραγωγής, πειθαρχικές ποινές δασκάλων κ.α., 1940
• 107/613, Υποβολή προς έγκρισιν αποφάσεων των κοινοτικών συμβουλίων Πλακίδας, Πλατανιάς (κατασκευές υδραγωγείου, κοινοτικής βρύσης και γέφυρας), Πλατανορεύματος και Πετρανών για θέματα διοικητικά, οικονομικά κ.α., 1940
• 119/683, Δηλώσεις ζημιών από γερμανικά και ιταλικά στρατεύματα κατοχής κατοίκων κοινοτήτων επαρχίας Γρεβενών και Κοζάνης, 1945
• 128/747, Δηλώσεις ζημιών από Γερμανούς, Ιταλούς, Βουλγάρους και Βρετανούς κατοίκων Mακεδονίας-Θράκης, Θεσσαλίας και νοτίου Ελλάδος. Νομός Καστοριάς (Άνω Περιβόλι, Επταχώρι, Καστοριά, Νεστόριο). Νομός Κοζάνης (Ανθηρό, Βογγόπετρα, Γρεβενά, Ζιάκας, Κερασιώνα, Κοζάνη, Μεταμόρφωση, Νεράιδα, Νόστιμο, Πεπονιά, Περιβολάκι, Πολυκάστανο, Ρυάκιο και Σπήλιο). Μακεδονία (Δράμα, Καβάλα, Σέρρες, Σιδηρόκαστρο, Ξάνθη). Υπόλοιπη Ελλάδα (Αθήνα, Βυτίνα, Θήβα, Καλαμπάκα, Κανάλια, Κουτσούφλιανη, Λαμία, Λιβάδι, Νέα Καρυώτισσα, Παληοσέλι, Τσαριτσάνη, 1945
• 136/795, Ονομαστικές καταστάσεις εκτελεσθέντων κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής και των αποβιωσάντων σε στρατόπεδα συγκεντρώσεως στην Ελλάδα 1958, 1959, 1961
• 165/1036, Δηλώσεις ζημιών από γερμανικά και ιταλικά στρατεύματα κατοχής, από αντάρτες ΕΑΜ/ΕΛΑΣ κι από Βουλγάρους των κατοίκων του Δήμου Πτολεμαΐδας 1945
• 188/1147, Ετήσια έκθεση του Εμπορικού Βιομηχανικού κι Επαγγελματικού Περιφερειακού Επιμελητηρίου Κοζάνης για την εμπορική και βιομηχανική κίνηση της περιφέρειας έτους 1938-39
• 188/1148, Βιβλίον Πετρελαίου αρχ. από 17/4/43, 1943
• 188/1149, Αγορανομικές Επιτροπές, διατιμήσεις, παρακρατήματα, αγορανομικά γενικά, ήτοι καταθέσεις στην Εθνική Τράπεζα Ελλάδος, 1942
• 188/1150, Υποβολή πινάκων παραγωγών σιτηρών και μη κοινοτήτων περιφέρειας Σερβίων: Βελβενδός, Ελάτη, Καστανιά, Καταφύγι, Κρανίδια, Λάβα, Μικρόβαλτο, Μοσχοχώρι, Παλαιογράτσανο, Πλατανόρευμα, Πολύρραχο, Πολύφυτο, Σέριβα, Σκούλιαρη, Τρανόβαλτο, 1943
• 202/1210, Προστασία οικογενειών μαχομένων, επιδόματα λόγω στρατεύσεως, τρόφιμα κ.α., 1956
• 209/1256, Καταστάσεις διανομής τροφίμων σε άπορες οικογένειες των κοινότητων Αιανής, Αλωνακίων, Αμυγδαλιάς, Αργίλλου κι Αυληάννας, 1946
• 209/1259, Αναγνώριση παντοπωλών διανομέων της πόλης Κοζάνης και κοινοτήτων της περιφέρειάς της: Αγία Παρασκευή, Αιανή, Αμυγδαλιά (Κοιλάδας) Βελβενδός, Καισαρειά, Κοζάνη πόλη, Κοιλάδα, Κτένιον, Ξηρολίμνη κλπ, 1952
• 209/1260, Μητρώο συνθέσεως της Επιτροπής Γενικών Διανομών Κοζάνης και των Υποεπιτροπών Κέντρων Διανομών του ΙΒ΄ Διαμερίσματος 1946-1948, 1946-1948
• 215/1312, Καταστάσεις διανομής τροφίμων με τα αντίστοιχα δικαιολογητικά του ΚΕΔ Κοιλάδας, 1950-1952
• 215/1313, Απογραφή κτηνών κι οχημάτων δήμων και κοινοτήτων του νομού, 1938
• 219/1330, Βιβλίον Ταμείου Χρηματικής διαχειρίσεως ΙΒ΄ Διαμερίσματος 27/10/1945-26/7/1948, 1945-1948
• 219/1331, Δελτία απογραφής Δήμου Κοζάνης και κοινοτήτων του νομού (κυρίως της επαρχίας Γρεβενών) του Υπουργείου Υγιεινής και Κοινωνικής Πρόνοιας, 1945
• 219/1337, Χρηματοδοτήσεις, διεκπεραιωθείσες αιτήσεις, μονοπωλιακά είδη, μισθοδοσία υπαλλήλων και διάφορα έγγραφα της Υποεπιτροπής Κέντρου Διανομών Σιατίστης, 1945-46
• 220/1344, Χορήγηση αδειών αλέσεως και καταστάσεις κινήσεως μυλωθρών κοινοτήτων του νομού, 1942
• 220/1346, Λιγνίτης-Λιγνιτωρυχεία: καθορισμός τιμής λιγνίτη ελευθέρων λιγνιτωρυχείων 1944
• 220/1347, Έγγραφα για τις Επιτροπές Κέντρων Διανομών του νομού και τη διανομή τροφίμων 1950-1951
• 220/1352, Δελτίον Ανώνυμων Εταιριών 1939
• 222/1366 Πρωτόκολλο Αλληλογραφίας Υποεπιτροπής Κέντρου Διανομών Κοζάνης 1945
• 223/1383, Πίναξ εμφαίνων την αριθμητικήν δύναμιν των δικαιούχων γάλακτος προσχολικής ηλικίας… μηνός Ιουνίου 1949, 1949
• 231/1449 Δηλώσεις ζημιών κατοίκων δήμων και κοινοτήτων, προκληθέντων από γερμανικά και ιταλικά στρατεύματα κατοχής: Αυλών, Κρανιδίων και Σερβίων, 1945
• 238/1498, Δηλώσεις ζημιών κοινοτήτων του νομού που προξενήθηκαν από τα γερμανικά στρατεύματα κατοχής και τους αντάρτες (επαρχία Γρεβενών) 1945
• 244/1552 Απογραφή κτηνών κι οχημάτων: κατάλογος απογραφής κτηνών κι οχημάτων της κοινότητας Κάλλιανης (Αιανή), 1915
• 247/1559, Δηλώσεις ζημιών από Γερμανούς, Ιταλούς κι Εσωτερική Αντίσταση των κοινοτήτων Αγίας Παρασκευής, Αιανής, Αμυγδαλιάς, Ανατολής κι Αργίλου…, 1945
• 247/1560, Δηλώσεις ζημιών από Γερμανούς και Ιταλούς στις κοινότητες Βαθυλάκκου (Σέρβια, Σιάτιστα), Λευκάρων, Μεσιανής, Σπάρτου, Σταυρωτής, Ροδιανής και Φτελιάς, 1945
• 247/1561, Δηλώσεις ζημιών πολέμου από Γερμανούς-Ιταλούς-ΕΛΑΣ των κοινοτήτων Αγιάσματος (μόνον των συνοικισμών Αγίας Παρασκευής και Αγίου Θεοδώρου), Αγίων Αναργύρων, Γλυκοκερασιάς, Εράτυρας, Κορυφής, Λευκοθέας, Μολόχας, Ομαλής, Πελεκάνου και Πυλωρών Βοΐου, 1945
• 247/1562, Δηλώσεις ζημιών πολέμου από Γερμανούς-Ιταλούς της κοινότητας Σιάτιστας, 1945
• 248/1563, Δηλώσεις ζημιών πολέμου από Γερμανούς-Ιταλούς-ΕΛΑΣ των κοινοτήτων Αλωνακίων, Βατερoύ, Καλαμιάς, Ξηρολίμνης, Σιδερών και Σκήτης, 1945
• 248/1564, Δηλώσεις ζημιών πολέμου από Γερμανούς-Ιταλούς-ΕΛΑΣ των κοινοτήτων Αγίου Δημητρίου, Αγίου Χαραλάμπους, Ακρινής, Αυληάνας, Γαλανίου, Μελισσίων, Τετραλόφου, Ρυακίου και Χαραυγής, 1945
• 248/1565, Δηλώσεις ζημιών πολέμου από Γερμανούς-Ιταλούς των κοινοτήτων Αηλιά, Αμυνταίου, Βουχωρίνας, Δρεπάνου, Νοστίμου, Παληουρίου, Παπαδάτων Βονίτσης, Πενταλόφου, Σπήλιου (ημιτελής ονομαστική κατάσταση) και της πόλης Κοζάνης, 1945
• 248/1566, Δηλώσεις ζημιών πολέμου από Γερμανούς-Ιταλούς-Βρετανούς-ΕΛΑΣ των κοινοτήτων Αναρράχης, Άρδασσας, Βλάστης, Γαλάτειας (γραφεία κοινότητας), Πύργων και του Δήμου Πτολεμαΐδας, 1945
• 248/1567, Δηλώσεις ζημιών πολέμου από Γερμανούς-Ιταλούς-ΕΛΑΣ των κοινοτήτων Γρεβενών, Δεσκάτης, Μερσίνας, Μεταλλείων Χρωμίου και Συδένδρου, 1945
• 248/1568, Εφεδρικά επιδόματα Κοζάνης, Εορδαίας, Γρεβενά, 1941
• 298/1917, Καταστάσεις ζημιών περιφέρειας Κοζάνης: Αιανή, Αγία Παρασκευή, Άγιος Δημήτριος, Άγιος Χαράλαμπος, Αλωνάκια, Αμυγδαλιά, Άργιλος, Αυλές, Αυληάνα, Βαθύλακκος, Βατερό, Βελβενδός, Βοσκοχώρι, Δρέπανο, Ελάτη, Ίμερα, Καισαρειά, Καστανιά, Καταφύγι, Κάτω Κώμη, Κερασιά, Κοζάνη πόλη, Κοίλα, Κοιλάδα, Κοντοβούνι, Κρανίδια, 1945
• 312/2020, Δηλώσεις ζημιών πολέμου Αγαλαίων, Ασπροκάμπου, Αυλών, Δαφνερού, Κέντρου, Κηπουριού, Κορυφής, Λαγκαδιάς, Μερσίνας, Νησίου, Παλαιοκάστρου, Παναγιάς, Ρυμνίου, Σαμαρίνας, Σερβίων, Σιάτιστας και Ταξιάρχη, 1945

ABE 70/AEE 13.1 Διεύθυνση Α/θμιας Εκπαίδευσης ν. Κοζάνης

• 1/97, Ετήσια έκθεση Eκπαιδευτικής Περιφερείας Κοζάνης, 1945-46
• 9/189, Εμπιστευτικά έγγραφα, 1949-1951

ΑΒΕ 234/ΑΕΕ 20.1 Αρχείο Αφών Γ. Δόκου

• 1/5, Στοιχεία λειτουργίας Πανδοχείου 1882-1883. Βιβλίο περιέχον βερεσέδια 1884-1899. Δούναι-λαβείν και βερεσέδια, 1928-1932

ΑΒΕ 256/ΑΕΕ ΙΔ. Συλλ. 21.1, Κιβώτια/ΑΑ Αρχείο Κωνσταντίνου Σιαμπανόπουλου

• 1/7, Σιαμπανόπουλος Κωνσταντίνος, Βιβλίον Ιστορίας-ζωής-δράσεως-λειτουργίας και εξελίξεως του Δημοτικού Σχολείου -Αιανής 1947-1954, Αιανή 1962
• 2/11, Φωτογραφικό υλικό Αιανής από κοινωνικές και σχολικές εκδηλώσεις (Παλιά Λευκώματα) –κτήρια, εκκλησίες

 

ΑΡΧΕΙΑ ΝΟΜΟΥ ΦΛΩΡΙΝΑΣ

• 27/Φ.1, Βουλεύματα Συμβουλίου Πλημμελειοδικών Φλωρίνης 1945

 

ΔΗΜΟΣ ΑΙΑΝΗΣ

• Ληξιαρχείο, Ληξιαρχικές Πράξεις Θανάτου 1946-47

 

ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ (ΔΒΘ)

• Απογευματινή, απογευματινή καθημερινή εφημερίς οικονομική πολιτική και των ειδήσεων διευθ: Αλ Ωρολογάς –Δ Τσούρκας Θεσσαλονίκη1940, 1943
• Ελευθερία, όργανο της επιτροπής του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου (ΕΑΜ) περιοχής Μακεδονίας, διευθ: Παύλος Καρυωτάκης, αρχισυν: Π Παπαγιαννόπουλος, Θεσσαλονίκη 1945
• Ελληνικός Βορράς, ημερησία πρωινή εφημερίς της Θεσσαλονίκης, ιδρ: Π. Ξ Λεβαντής, διευθ: Β. Μεσολογγίτης 1945 -1962
• Λαϊκή Φωνή, Όργανο του Γραφείου Περιοχής Μακεδονίας της κομματικής οργάνωσης του ΚΚΕ, διευθ: Παναγιώτης Μαυρομάτης, Θεσσαλονίκη 1945
• Μακεδονία,η πρώτη πρωινή εφημερίς εν Θεσσαλονίκη, διευθ: Ι. Κ. Βελλίδης 1945
• Νέα Ευρώπη, Ημερησία πρωινή εφημερίς εν Θεσσαλονίκη, διευθ: Μ. Παπαστρατηγάκης, Θεσσαλονίκη 1944
• Το Φως, Ημερησία πρωινή εφημερίς, διευθυντής Δ. Ρίζος, Θεσσαλονίκη1945

 

ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΚΟΖΑΝΗΣ

Εφημερίδες

• Βόρειος Ελλάς, Μεγάλη εβδομαδιαία Εφημερίς, εθνική πολιτική, κοινωνιολογική, διευθ: Σταύρος Θεοδοσιάδης, Θεσσαλονίκη –Κοζάνη 1928 -1936
• Εθνικός Αγών, εβδομαδιαία εφημερίς εν Κοζάνη διευθυνομένη υπό επιτροπής Εθνικού Αγώνος, ιδιοκτήτης Κ. Σακελλαρίου, Κοζάνη 1945 (επιστολή Θεοδώρου Βλαχοδήμου)
• Η Νίκη, όργανο του συνασπισμού κομμάτων του ΕΑΜ νομού Κοζάνης, διευθυντής Κώστας Γάρος, Κοζάνη 1945 -1946
• Ηχώ της Μακεδονίας, δισεβδομαδιαία εφημερίς εν Κοζάνη, ιδιοκτ: Μιλτιάδης Τζώνης, Κοζάνη 1928
• Μακεδονικόν Βήμα, εβδομαδιαία πολιτική και οικονομική εφημερίς, ιδρυτής Ν Κουπαρούσος, υπεύθυνος Λυκούργος Παπακωνσταντίνου, διευθυντής: Μιχαήλ Ζωγράφος, Κοζάνη 1931, 1939
• Ορεστιάς, Εβδομαδιαία πολιτικοκοινωνική τοπική εφημερίς, διευθυντής Ιωάννης Μπακάλης, Καστοριά1947
• Πατρίς, Δεκαπενθήμερος εφημερίς Αντικομμουνιστικού Αγώνος, Εθνικών και Σοσιαλιστικών αρχών, Επίσημον όργανον του Εθνικού Ελληνικού Στρατού (Ε.Ε.Σ.), διευθ. Παναγ. Δαδούλης, Κοζάνη1944
• Το σπίτι του φτωχού, Eστία συσσιτίου Χριστιανικής Μορφωτικής Σχολής Εργαζομένων Νέων Κοζάνης 1944

Λυτά έγγραφα:

• Ανωτέρα Φελτ κομμαντατούρ 395 προς Νομάρχην Κοζάνης, α.π. 20563, Θεσσαλονίκη 5/2/1944
• Αφορά. Αγοράν ζώων, Γενική Διοίκησις Μακεδονίας προς Νομάρχας και Επάρχους ΓΔΜ, α.π. 28296/Ι296, Θεσσαλονίκη 3-2-1944
• Αναφορά ιατρού Ι Γιαντσούλη προς Δήμαρχον, Κοζάνη 8-5-1944
• Γεωργική Υπηρεσία προς Δήμον Κοζάνης, α.π. 810, Κοζάνη 22-11-1944
• Γραφείο Δημοσίας Ασφαλείας προς Ανώτερη Διοίκηση Χωροφυλακής Δυτικής Μακεδονίας, Κοζάνη 23/2/1946
• Δήμος Κοζάνης προς Σωματείον Λαχανοπωλών, α.π. 2316/252, Κοζάνη 16/12/1944
• Διακήρυξις πλειοδοτικής δημοπρασίας, Κοζάνη 5/2/1944
• Ε.Σ.Ο. Εθνικού Ελληνικού Στρατού προς Νομάρχην, α.π. 6, Κοζάνη 22/3/1944
• Έπαρχος προς Γενική Διοίκηση Δυτικής Μακεδονίας, Γρεβενά 27/11/1946
• Εφορεία Λ[αϊκών] Σ[υσσιτίων] προς Δήμαρχον, α.π. 77, Κοζάνη 14-11-1941
• Ι.Μ. Σερβίων και Κοζάνης προς Δήμαρχον, Κοζάνη α.π. 64/2-7-1945
• Κατάσταση ζημιών, Δήμος Κοζάνης 30-11-1944
• Κατάστασις εμφαίνουσα πυρποληθέντα ή λεηλατηθέντα εν όλω ή εν μέρει χωρία ή πόλεις του ν. Κοζάνης ως και αριθμόν εκτελεσθέντων ατόμων
• Κατάστασις εμφαίνουσα τους εκτελεσθέντας υπό του εχθρού κατά την διάρκειαν της Κατοχής εις το χωρ. Καταφύγιον, ΥΧ Σερβίων, εν Βελβενδώ τη 19 Οκτωβρίου 1945
• Κατάστασις ονομαστική των κατά την διάρκειαν της κατοχής εκτελεσάντων υπό του εχθρού, ΔΧ Κοζάνης [1945]
• Κοινοποίηση διαταγής ταγματάρχη Μάττιχ Περι λαθρεμποριου Καπνου και Σιγαροχαρτου, Δήμος Κοζάνης α.π. 2700, Κοζάνη 20-11-1943
• Κοινοποίησις διαταγής 5013/44/17-10-44 Πλατζκομμαντατούρ Νομάρχης προς Δήμαρχον α.π. 5930 Κοζάνη 17-10-1944
• Κοινοποίησις διαταγής Πλατζκομμαντατούρ “Περι φορου δεκατης της περιφερειας Νομαρχιας”, Νομάρχης προς Δήμαρχον α.π. 5282 Κοζάνη 16-8-1944
• Κοινότης Αιανής, Κατάστασις κατοίκων απόρων Αιανής, Αιανή 11/3/1944
• Νομαρχία προς Δήμαρχον, προέδρους κοινοτήτων Επαρχίας Κοζάνης, α.π. 3193, Κοζάνη 18/3/43
• Νομαρχιακή Επιτροπή Λαϊκών Συσσιτίων Κοζάνης προς έπαρχον Εορδαίας, Κοζάνη 6/2/1943
• Ονομαστικός πίναξ των Δήμων και Κοινοτήτων… 1933
• Σημείωμα Κράισκομμανταντούρ προς Δημαρχείον για διάθεση εργατών σε Todt Θεσσαλονίκης, υπολοχαγός Κάουφερ Κοζάνη 28-3-1944
• Σχέδιον σημειώματος του Δήμου Κοζάνης προς την Διοίκησιν της Εθνικής Πολιτοφυλακής, α.π. 2286/222, Κοζάνη 9-12-1944

Κιβώτια

• Κ.12ΚΟΖ/650ΚΑ, Καταστατικόν της εν Κοζάνη Ανωνύμου Εταιρίας Παντοπωλών, Κοζάνη 30/4/1927
• Κ. 64, Εκλογικοί κατάλογοι Ελίμειας 1908
• Κ. 69, Έγγραφα κατοχικής περιόδου
• Κ. 70, Λυτά έγγραφα κι αποφάσεις Δήμου Κοζάνης
• 151, Λυτά έγγραφα 1940-1945
• Κ.154, Λυτά έγγραφα κι αλληλογραφία Νομαρχίας Κοζάνης

 

ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ Α/ΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ Ν. ΚΟΖΑΝΗΣ

• ΑΒΕ 70/ΑΕΕ 13.1/Κιβώτιο 1 (1945-1946)

 

ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΣΤΡΑΤΟΥ/ΓΕΝΙΚΟ ΕΠΙΤΕΛΕΙΟ ΣΤΡΑΤΟΥ

• Φ.909/Δ/1/6, Εξέτασις μάρτυρος Βίμπλη Μιλτιάδου, Αθήναι 20/7/1950

 

ΕΘΝΙΚΟΝ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟΝ

• ΦΕΚ 14Α/10-11-1944, http://www.et.gr/idocs-nph/search/pdfViewerForm.html?args=5C7QrtC22wFFvqeog0R-dHdtvSoClrL8XHaH_MviECXtIl9LGdkF53UIxsx942CdyqxSQYNuqAGCF0IfB9HI6qSYtMQEkEHLwnFqmgJSA5WIsluV-nRwO1oKqSe4BlOTSpEWYhszF8P8UqWb_zFijIH3T_xUGlX9f-z9yRitUJQDr5WHmMMC_i0b2jE7orIR
• ΦΕΚ 119Α/7-2-48, http://www.et.gr/idocs-nph/search/pdfViewerForm.html?args=5C7QrtC22wGdqlDpesIXn3dtvSoClrL8NZ_IN6a-NQ55MXD0LzQTLWPU9yLzB8V68knBzLCmTXKaO6fpVZ6Lx9hLslJUqeiQZXcDHcx6TU_5BcTb7x9Ay_yxRHi8ApJC30kpxhRiKNk.

 

ΕΡΓΑΤΟΫΠΑΛΛΗΛΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΚΟΖΑΝΗΣ (ΕΚΚ)

• Φ. Δ/1, Λυτά έγγραφα 1945-1950
• Φ. Δ/2, Λυτά έγγραφα 1940-1950
• Φ. Ξ/1, Αρχείο 1940
• Φ. Ξ/2, Αρχείο 1940-1950
• Φ. Ξ/3, Αρχείο 1940-1950

 

ΕΦΕΤΕΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

• Απολογία ταγματάρχου Λαλοπούλου Ανδρέα [1945], φωτοτυπημένες σελίδες

 

ΙΔΙΩΤΙΚΕΣ ΣΥΛΛΟΓΕΣ

Γεωργίου Τζέλλου

• Συζήτηση των γεγονότων 25^ης Ιανουαρίου 1944, χειρόγραφο, Αιανή 2007

Καλλιανιώτη Αθανασίου (ΙΣΑΚ)

• Ειρηνοδικείο Φλώρινας, Πολιτικαί εκθέσεις και πράξεις 1945
• Φωτογραφίες κειμένου

Οικογένειας Ιωάννη Βασιλειάδη

-Φωτογραφία οπλιτών του ΕΕΣ στη Βέροια

Οικογένειας Γκούνα

• Φωτογραφία Δημητρίου Γκούνα

Οικογένειας Σκανδέρη

• Ομιλία εκφωνηθείσα υπό του δημοδ/λου Χαρ. Σκανδέρη εν Καισαργιά, 1950;

Πουγαρίδη Κοσμά (ΙΣΚΠ)

• Εβδομαδιαία εφημερίς εκδιδομένη εν Πτολεμαϊδι, διευθ: Χρυσ. Πιπιλιάγκας 1946-1947
• Μελανοφρύδης Παντελής, «Κατράνιτσα», Επαρχιακή Φωνή (1950) 1, 4

 

ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ (ΙΑΜ)

• ΓΔΔΜ, Φ.11/4, έγγραφα οικισμών Δυτικής Μακεδονίς

 

KINGS COLLEGE LONDON MILITARY ARCHIVE

• GB99, Evans, box 1, f. 2/1/7 Post. Op Report
• box 3, f.6/6, Greek partisan correspondence
• GB99, Prentice/Wickstead, Box 1, f. 5/1-2, Post operation reports, general report -Major Prentice

 

ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΚΑΤΩ ΚΩΜΗΣ

• Ληξιαρχείο, Ληξιαρχικές Πράξεις Θανάτου 1945

 

ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΡΟΔΙΑΝΗΣ

• Ληξιαρχείο, Ληξιαρχικές Πράξεις Θανάτου 1945

 

ΠΡΩΤΟΔΙΚΕΙΟ ΓΡΕΒΕΝΩΝ

• Βουλεύματα Συμβουλίου Πλημμελειοδικών 1947

 

ΠΡΩΤΟΔΙΚΕΙΟ ΚΟΖΑΝΗΣ

• Βουλεύματα Συμβουλίου Πλημμελειοδικών 1945-1949
• Ποινικαί αποφάσεις Τριμελούς Πλημμελειοδικείου Κοζάνης 1945
• Πρακτικά και αποφάσεις του Ειδικού Δικαστηρίου Δοσιλόγων Κοζάνης 1947-1953, τ. Α΄-Β΄
• Πρακτικά κι αποφάσεις Τριμελούς Πλημμελειοδικείου Κοζάνης 1945-46

 

PUBLIC RECORDS OFFICE (PRO), LONDON

HS 5, Special Operations Executive: Balkans

– 234/56557, Interrogation reports 1944, Report by a Supporter of EAM on the development of the situation in Wester Macedonia 7/3/1944

Foreign 0ffice (FO)

– 371/48257/R/3722/204, Political and military situation in Greece: activities of ELAS

– 371/48288/R21045, Political and military situation in Greece: activities of ELAS: Greek plebiscite and elections: new amnesty law: activities of the Communist Party of Greece (KKE)

– 371/48308/R10158, Relief supplies to Greece: 1944 reports by Red Cross Delegation in Salonika

 

ΒΙΒΛΙΑ ΚΙ ΑΡΘΡΑ

Αντωνίου Κωνσταντίνος, Ιστορία Ελληνικής Βασιλικής Χωροφυλακής 1833-1965, τ. Γ΄, Αθήναι 1965, https://www.scribd.com

Δελιαλής Νικόλαος, Εφημερίδες (εκδοθείσαι εν Κοζάνη), Κοζάνη 1959

Δοξιάδης Κωνσταντίνος, Καταστροφές οικισμών, Υφυπουργείον Ανοικοδομήσεως, Αθήναι 1946, https://www.ilak.org/images/books/katastrofes_1941-44.pdf

Θουκυδίδης, Ἱστορίαι, 6.11.5, http://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/library/browse.html?text_id=73&page=191

Ιγγλέσης, Ν., Οδηγός της Ελλάδος 1925-1926, Ν. Ιγγλέσης και Σία, Αθήναι 1926

Καραδήμας Δημ. (επιμ), Καταστραφείσαι πόλεις και χωρία συνεπεία του πολέμου 1940 -1945, Υπουργείον Κοινωνικής Προνοίας, Αθήναι 1946, https://www.scribd.com

Ο νομός Κοζάνης επί τη συμμετοχή τους εις την XIV Διεθνήν Έκθεσιν Θεσσαλονίκης, Τύποις Νέας Αληθείας, Θεσσαλονίκη 1939

Πληθυσμός της Ελλάδος κατά την απογραφήν της 16 Οκτωβρίου 1940, Πραγματικός πληθυσμός κατά νομούς, επαρχίας, δήμους, κοινότητας, πόλεις και χωρία, Εθνικόν Τυπογραφείον, Αθήναι 1950, http://www.e-demography.gr/ElstatPublications/censuses/docs/eDemography_Metadata_Censuses_Doc_000055_gr.pdf

Τακαλιός Ανδρέας (επιμ.),«Ημερολόγιον ζωής ομάδος Γεράκη, μια μαρτυρία για την αντίσταση στη Δυτική Μακεδονία», Αρχειοτάξιο 9 (Μάιος 2005) 81-94

Unrra Health Division Region „EG“, Final Report, Salonika November 1946

Χαμιγιέτ Σεζέρ, Μια έρευνα σχετικά με τα τσιφλίκια του τεπελενλή Αλή Πασά, μετάφραση από τα τουρκικά, σχόλια: Ειρήνη Καλογεροπούλου, http://www.eie.gr/nhrf/institutes/inr/instr-studiorumbalk/tsiflikia.htm

Χρυσοχόου Αθανάσιος, Η κατοχή εν Μακεδονία, η δράσις του ΚΚΕ, βιβλίον Α΄, Εταιρία Μακεδονικών σπουδών, Θεσσαλονίκη 1949

 

 

ΔΕΥΤΕΡΕΥΟΥΣΕΣ ΠΗΓΕΣ

ΑΡΘΡΑ ΚΙ ΕΦΗΜΕΡΙΔΕΣ

Ατσαλάκης Mιχάλης, Έκθεση ωμοτήτων, Καζαντζάκης και κρητική ματιά, https://www.cretalive.gr/opinions/ekthesh-omothton-kazantzakhs-kai-krhtikh-matia

Απόρρητη έκθεση της ομάδας εργασίας για την έρευνα των αρχείων του Γ.Α.Κ που αναφέρονται στον Α΄ και Β΄ παγκόσμιο πόλεμο, Γενικό Λογιστήριο του Κράτους, Αθήνα 2013, https://karidakis.com/wp-content/uploads/2014/03/GERMANIKES_APOZIMIOSEIS_GENIKO_LOG_KRATOUS.pdf

Βερβενιώτη Τασούλα, «Οι ιστορικοί γκρεμίζουνε τα αγάλματα», https://thepressproject.gr/i-istoriki-gkremizoune-ta-agalmata-mia-synentefxi-gia-tin-proforiki-istoria-me-tin-istoriko-tasoula-vervenioti/

Βικιπαίδεια, Ισπανική γρίπη, https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A0%CF%8D%CE%BB%CE%B7:%CE%9A%CF%8D%CF%81%CE%B9%CE%B1

Ετμεκτσόγλου Γαβριέλλα, «Η οικονομία της Ελλάδας κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 2000, σ. 58-64

Εφημερίδες αποκείμενες στη Βιβλιοθήκη της Βουλής (1789 – 1970), Ανεξαρτησία, https://media.gov.gr/cms/uploads/2018/01/katalogos_efhmeridwn_ggee-ggme_2011.pdf

Ζουρμπάς Αστέριος, «Τα μεταλλεία της Βορείου Ελλάδος», Δελτίον Εμπορικού και Βιομηχανικού Επιμελητηρίου Θεσσαλονίκης 1 (Ιαν. 1947) 70-72

Ινστιτούτο Γενετικής Βελτίωσης και Φυτογενετικών Πόρων, Φυσική σημασία κριτηρίων ποιότητας, http://www.ipgrb.gr/index.php/antikeimena/xhmeia-texnologia/131-kritiria-poiotitas

Καζαντζής Γ., Η προσφυγική Γεωργική Εορδαία στα πρώτα βήματα την περίοδο 1924-1929, https://e-ptolemeos.gr/prosfygiki-georgiki-eordea-sta-prota-vimata-tin-periodo-1924-1929-apo-ti-stili-tou-k-g-kazantzi-ston-palmo-24012018/

Καλλιανιώτης Θανάσης (επιμ.), Τα απομνημονεύματα του Βασίλη Μπούλη, Τετράδια Ιστορίας 4-5 (Οκτ-Νοεμ 1995) 7

Καλλιανιώτης Θανάσης, «Το χειρόγραφο του παοτζή Πρόδρομου Γεωργιάδη, μέρος Β΄», Παρέμβαση (Ιαν.-Φεβρ. 1996) 13

Καλλιανιώτης Θανάσης, H πάλη δύο κόσμων σε ένα μικρό χωριό: η Κερασιά στη δεκαετία του 1940, https://blogs.sch.gr/thankall/?p=1045

Καλλιανιώτης Θανάσης, Άλογα κι αναβάτες: κατοχή κι εμφύλιος στην περιφέρεια Κοζάνης, https://blogs.sch.gr/thankall/?p=1412

Καλλιανιώτης Θανάσης, Ένας Ελασίτης στα γερμανικά στρατόπεδα: ανακτένιση 24/11/2019, https://blogs.sch.gr/thankall/?p=1379

Καλλιανιώτης Θανάσης, Η Κάλιανη (Αιανή) στην αυγή του 20ού αιώνα: ο εκλογικός κατάλογος του 1908, https://blogs.sch.gr/thankall/?p=913

Καλλιανιώτης Θανάσης, Η προστασία του «λαϊκού αγώνα» στον Τσιαρτσιαμπά: 1941 -1950 (Διμοιρία -ΟΠΛΑ -Λαϊκοί Εκδικητές -Ελεύθεροι Σκοπευτές), https://blogs.sch.gr/thankall/?p=923

Καλλιανιώτης Θανάσης, Λίρες και χρήμα στο νομό Κοζάνης 1940-50, https://blogs.sch.gr/thankall/?p=1461

Καλλιανιώτης Θανάσης, Μονοπάτια και δρόμοι στην ιστορία της Αιανής, https://blogs.sch.gr/thankall/?p=1497

Καφετζή Γιούλη-Γκουτζηκώστας Γ., «45 χρόνια μετά την εκτέλεση», Παρατηρητής (29.9.88) 1, 6

Κολιόπουλος Ιωάννης, Η χρησιμότητα της Ιστορίας, Θεσσαλονίκη 1995, φωτοτυπημένες οδηγίες στους φοιτητές του τμήματος Ιστορίας του ΑΠΘ

Κολιόπουλος Ιωάννης, Λεηλασία φρονημάτων: το μακεδονικό ζήτημα στην κατεχόμενη Δυτική Μακεδονία 1941 –1944, τ. Α΄, έκδ. β΄, Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1995

Λαϊκός Αγώνας, όργανο των πολιτικών προσφύγων της Ελλάδας στη Λ.Δ. Ουγγαρίας 40 (21/5/1958) 2, https://jadox.oik.hu/JaDoX_Portlets/displayContent?docId=14303&secId=14460

Λαογραφικό Μουσείο Μετσόβου, Ξύλινη λανάρα για το “ξάσιμο” του βαμβακιού, http://metsovomuseum.gr/online-collections/%ce%b3%ce%b5_164_2-%ce%bb%ce%b1%ce%bd%ce%ac%cf%81%ce%b1/

Λεξικό του λευκαδίτικου γλωσσικού ιδιώματος, Μαντανία (η), https://lexikolefkadas.gr/mantania-i/

Λέτσας Αλέξανδρος, «Η Βόρειος Ελλάς και τα προβλήματά της», Δελτίον Εμπορικού και Βιομηχανικού Επιμελητηρίου Θεσσαλονίκης 1 (Ιαν. 1947) 78-82

Μάγερ Χέρμαν, Αιματοβαμμένο Εντελβάις: η 1η Ορεινή Μεραρχία, το 22ο Ορεινό Σώμα Στρατού και η εγκληματική δράση τους στην Ελλάδα, 1943-1944, τ. Β΄, Εστία, Αθήνα 2009

Μητλιάγκας Γιάννης, Επιμελητηριακή ραστώνη, 4/2/2020/13:38, https://kozan.gr/archives/273847

Μπουντώνας Ευθύμιος, Μελέτη περί του γλωσσικού ιδιώματος Βελβεντού και των περιχώρων αυτού, Τυπογραφείον Ν. Ιγγλέση, Αθήναι 1892, https://anemi.lib.uoc.gr/metadata/5/7/4/metadata-02-0000073.tkl

Ρήγος Άλκης, H επιβολή του καθεστώτος της 4ης Αυγούστου, 11/2/2015, http://www.avgi.gr/article/10808/5923790/h-epibole-tou-kathestotos-tes-4es-augoustou

Το κάψιμο δεκάδων χιλιάδων βιβλίων από το καθεστώς της 4ης Αυγούστου…, https://www.mixanitouxronou.gr/to-kapsimo-dekadon-chiliadon-vivlion-apo-to-kathestos-tis-4is-aygoystoy/

Τριανταφύλλη Κική, Η κλωστοϋφαντουργία στην Ελλάδα: η περίπτωση της βιομηχανίας Αφοί Ρετσίνα, 21/11/2016, https://www.protagon.gr/themata/flashback/istoriko-arxeio-piop-i-klwstoyfantourgia-stin-ellada-i-periptwsi-tis-viomixanias-afoi-retsina-44341281024

Wikipedia, the free encyclopedia, Organisation Todt, https://en.wikipedia.org/wiki/Organisation_Todt

Wikipedia, Τhe Free Encyclopedia, Australian and New Zealand Army Corps, https://en.wikipedia.org/wiki/Australian_and_New_Zealand_Army_Corps#World_War_II

 

ΒΙΒΛΙΑ

Αθανασιάδης Ανδρέας-Μιχαηλίδης Χρήστος, Γεννηθείς εις Καύκασον Ρωσίας, Ινφογνώμων, Αθήνα 2010

Γούναρης Ηλίας, Τα μεταλλεία της Ελλάδος: Αι πρόοδοι εν τη εκμεταλλεύσει των μεταλλείων κατά την τελευταίαν τεσσαρακονταετίαν (1903-1942), Αθήναι χ.χ., http://library.tee.gr/digital/akr/akr_kit_607_1.pdf

Γούτα Αλεξάνδρα, Ζουπανιώτες: Συνέντευξη του τελευταίου των Δυτικομακεδόνων “νομάδων της πέτρας”, https://www.greeknewsonline.com/zoupaniotes-synentefxi-tou-telefte/

Chandler Geoffrey, Διχασμένη χώρα, μια αγγλοελληνική τραγωδία, επιμ: Ι.Σ.Κολιόπουλος, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 2000

Δοξιάδης Κωνσταντίνος, Αι θυσίαι της Ελλάδος στο Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, Γραφικαί Τέχναι Ασπιώτη-ΕΛΚΑ ΑΕ, Αθήναι χ.χ.

Δοξιάδης Κωνσταντίνος, Οικονομική πολιτική διά την ανοικοδόμησιν των οικισμών της χώρας, Υφυπουργείον Ανοικοδομήσεως, Αθήναι 1946, http://library.tee.gr/digital/books_notee/book_35891.pdf

Δορδανάς Στράτος Αντίποινα των γερμανικών αρχών Κατοχής στη Μακεδονία 1941 -1944, Διδακτορική διατριβή στο τμήμα Ιστορίας του ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2002, https://www.didaktorika.gr/eadd/handle/10442/20569

Δορδανάς Στράτος, Έλληνες εναντίον Ελλήνων, Ο κόσμος των Ταγμάτων Ασφαλείας στην κατοχική Θεσσαλονίκη 1941-1944, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2006

Evans Tom, With SOE in Greece: The wartime experiences of Captain Pat Evans, Pen & Sword Military, South Yorkshire England 2018

Καρακουλάκη-Τσακιρίδου Κατερίνα, Επιμελητήριο Κοζάνης: η ιστορία, το έργο, τα πρόσωπα, Επιμελητήριο Κοζάνης, Κοζάνη 2006

Κάσσος Σωτήρης-Τακαλιός Ανδρέας, Ένα χωριό στον εμφύλιο: Ο Πεντάλοφος και ο Βυθός Βοΐου Κοζάνης στον εμφύλιο πόλεμο 1946-1949, http://www.ziti.gr/docs/pdf/1344.pdf

Κόκκινος Γιώργος-Αλεξάκη Ευγενία-Βατούγιου Στέλλα, Γατσωτής Παναγιώτης, Κάββουρα Θεοδώρα-Κοντογιώργη Έλσα-Κώστογλου Αγγελική-Μαρκέτος Σπύρος-Παπαθεοδώρου Γιάννης-Προύσαλη Εύη-Ράπτης Κώστας-Συριάτου Αθηνά, Ιστορία του νεότερου και σύγχρονου κόσμου, Γ΄ ενιαίου Λυκείου Γενικής Παιδείας, ΟΕΔΒ, Αθήνα 2002,

Κολιόπουλος Ιωάννης, Λεηλασία φρονημάτων: το μακεδονικό ζήτημα στην κατεχόμενη Δυτική Μακεδονία 1941 –1944, τ. Α΄, έκδ. β΄, Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1995

Δάρδας, Αναστάσιος, Ίδρυση και λειτουργία του Τραμπάντζειου Γυμνασίου Σιατίστης με την εποπτεία της εκκλησίας, Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών Μελετών, Θεσσαλονίκη 1997

Μπουμπόναρης Ιωάννης, [Ενθυμήματα από την Κοζάνη], άτιτλο χειρόγραφο, Κοζάνη χ.χ.

Μπουντώνας Ευθύμιος, Μελέτη περί του γλωσσικού ιδιώματος Βελβεντού και των περιχώρων αυτού, Τυπογραφείον Ν. Ιγγλέση, Αθήναι 1892

Νικολούδης Εμμανουήλ, Άχρους στρατιώτης: ημερολόγια 1941-1945, Αλφειός, Αθήνα 2019

Ντίνας Κώστας, Το γλωσσικό ιδίωμα της Κοζάνης, ΙΝΒΑ, Κοζάνη 2005, http://users.uowm.gr/kdinas/wp-content/uploads/2005/01/%CE%A4%CE%BF-%CE%B3%CE%BB%CF%89%CF%83%CF%83%CE%B9%CE%BA%CF%8C-%CE%B9%CE%B4%CE%AF%CF%89%CE%BC%CE%B1-%CF%84%CE%B7%CF%82-%CE%9A%CE%BF%CE%B6%CE%AC%CE%BD%CE%B7%CF%82.pdf

Παναγιώτου Αθανάσιος, Λίγα απ΄ όλα, Κοζάνη 2006, ψηφιακό αντίγραφο

Παπαδοπούλου-Ζιώγα Μαίρη, Η εαμική αντίσταση στην περιοχή Σερβίων Κοζάνης, Σύγχρονη εποχή, Αθήνα 2012

Παπαϊωάννου Λάζαρος (επιμ.), Εκλεκτή θυσία στο βωμό της πατρίδας, Σύνδεσμος εφέδρων αξιωματικών και ανθυπασπιστών νομού Κοζάνης, Κοζάνη 1978

Pelt Mogens, Tying Greece to the West: US-West German-Greek Relations 1949-1974, Museum Tusculanum Press, Copenhagen 2006, https://www.amazon.com/Tying-Greece-West-German-Greek-Relations/dp/B0092J9YL6

Σιαμπανόπουλος Κωνσταντίνος, Αιανή, ιστορία –τοπογραφία –αρχαιολογία, Θεσσαλονίκη 1974

Τσικριτζή Ματίνα-Φτάκα Φανή, Γεύσεις από παλιά Κοζάνη, τ. Α΄, ΙΝΒΑ, Κοζάνη 2006

Τσιούκρας Μάρκος, Αντιστασιακά ενθυμήματα 1941-1993, Κοζάνη 1994

Τσιούμης Κωνσταντίνος, Ιστορία της Αντίστασης στη Δυτική Μακεδονία, Τσοτύλι [1955]

Χριστοδούλου Χριστόδουλος, Τα κουζιανιώτ΄κα (λεξικό του Κοζανίτικου Ιδιώματος), Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση, Κοζάνη 2003

 

ΔΙΑΤΡΙΒΕΣ-ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΑ

Αρβανίτης Ελευθέριος, Ο κόσμος της εργασίας στην Κοζάνη του Μεσοπολέμου, μεταπτυχιακή εργασία στο Τμήμα Ιστορίας του ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2018, http://ikee.lib.auth.gr/record/302600/files/GRI-2019-23510.pdf

Δορδανάς Στράτος Αντίποινα των γερμανικών αρχών Κατοχής στη Μακεδονία 1941 -1944, Διδακτορική διατριβή στο τμήμα Ιστορίας του ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2002

Dreidoppel Kaspar, Der Griechische Damon : Widerstand Und Burgerkrieg Im Besetzten Griechenland 1941-1944, Harrassowitz Verlag, Wiesbaden 2009

Καλλιανιώτης Αθανάσιος, Οι αρχές της Αντίστασης στη Δυτική Μακεδονία (1941 – 1943), μεταπτυχιακή εργασία στο Τμήμα Ιστορίας κι Αρχαιολογίας του ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2000, λήμμα στόματα, https://blogs.sch.gr/thankall/?page_id=553

Καλλιανιώτης Αθανάσιος, Οι Πρόσφυγες στη Δυτική Μακεδονία κατά την περίοδο 1941 -1946, διδακτορική διατριβή στο Τμήμα Ιστορίας ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2007, https://phdtheses.ekt.gr/eadd/handle/10442/19183

Καραγάτση Ρεβέκα, Προφορικές μαρτυρίες για την Κατοχή και την Αντίσταση στην Αγία Παρασκευή Λέσβου, μεταπτυχιακή εργασία στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου 2013, http://hellanicus.lib.aegean.gr/bitstream/handle/11610/14523/file0.pdf?sequence=3&isAllowed=y

Rey-Schyrr Catherine, From Yalta to Dien Bien Phu: History of the International Committee of the Red Cross

1945 to 1955, Geneva 2017, https://shop.icrc.org/icrc/pdf/view/id/2687

Σαρηγιαννίδου Ελισάβετ, Η διαμόρφωση Η διαμόρφωση της εκπαιδευτικής πολιτικής κατά τη μεταξική περίοδο. Η περίπτωση του Ανωτάτου Εκπαιδευτικού Συμβουλίου (1937-1940), μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία στο Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης, Φλώρινα 2019, https://dspace.uowm.gr/xmlui/bitstream/handle/123456789/1259/SARIGIANNIDOU%20ELISAVET.pdf?sequence=3&isAllowed=y

Τάσσου Μαρία, Ο νομός της Φλώρινας την περίοδο της Κατοχής: η περίπτωση των ΑΣΚΙ, Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία στο ΠΤΔΕ, Φλώρινα χ.χ., https://dspace.uowm.gr/xmlui/bitstream/handle/123456789/1469/TASSOU_MARIA.pdf?sequence=1&isAllowed=y

 

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ

1. Αδαμίδης Νικόλαος, αγρότης, συνέντευξη στον Πρωτοχώρι το 1996
2. Βάσσος Κωνσταντίνος, εργάτης, συνέντευξη στην Αιανή το 1993
3. Βογδόπουλος Ηλίας, αγρότης, συνέντευξη στον Κρόκο το 2001
4. Βόμβας Κωνστατίνος, αγρότης, συνέντευξη στη Λευκοπηγή το 1993
5. Γαλάνη, αγρότισσα, συνέντευξη στο Χτένι το 1993
6. Γαλάνης Δημήτριος, ποιμένας, συνέντευξη στην Αιανή το 2006
7. Γκάγκος Εμμανουή, εφεδροελαστίτης, συνέντευξη στην Κοζάνη το 1990
8. Γκαλγκουράνα-Κύρινα Πανάγιω, αγρότισσα, συνέντευξη στην Αιανή το 1992
9. Γκούνα Μαρία, αγρότισσα, συνέντευξη στην Αιανή το 1993
10. Γκουρτζιούμης Γρηγόριος, αγρότης, συνέντευξη στην Αιανή το 1990
11. Γραμματικόπουλος Παναγιώτης, αντάρτης ΕΛΑΣ, συνέντευξη στην Ποντοκώμη το 2001
12. Ελευθεριάδης Αναστάσιος, οπλίτης ΕΕΣ, συνέντευξη στο Βατερό το 1993
13. Ευαγγελόπουλος Γεώργιος, αγρότης, συνέντευξη στην Αιανή το 1998
14. Ευαγγελόπουλος Σπυρίδων, αγρότης, συνέντευξη στην Αιανή το 1993
15. Ζάμπακας Πάσχος, αντάρτης 1/27 ΕΛΑΣ, συνέντευξη στη Λευκοπηγή το 2002
16. Κακαβέλης Φίλιππος, ιεροψάλτης, συνέντευξη στην Αιανή το 2002
17. Καλλιανιώτης Γρηγόριος, λογιστής, συνέντευξη στην Αιανή το 1996
18. Καλλιανιώτης Αθανάσιος, έμπορος, συνέντευξη στην Κοζάνη το 1996
19. Καλλιανιώτης Κωνσταντίνος, έμπορος, συνέντευξη στην Κοζάνη το 1993
20. Καλλιανιώτης Λάζαρος, αντάρτης 1/27 ΕΛΑΣ, συνέντευξη στην Αιανή το 1991
21. Καπακιάρης Νικόλαος, αντάρτης 1/27 ΕΛΑΣ, συνέντευξη στη Σαρακίνα το 2001
22. Καραγιάννης Ευάγγελος, χωροφύλακας, συνέντευξη στη Ροδιανή το 1996
23. Καρακούλα ζωή, αγρότισσα, συνέντευξη στην Αιανή το 1992
24. Καρακούλας Εμμανουήλ, εφεδροελασίτης, συνέντευξη στην Αιανή το 1992
25. Καρακούλας Παναγιώτης, αντάρτης 1/27 ΕΛΑΣ, συνέντευξη στην Αιανή το 1993
26. Καρατζέτζος Θωμάς, αντάρτης 1/27 ΕΛΑΣ, συνέντευξη στον Κρόκο το 1991
27. Κεχαγιάς Κωνσταντίνος, αγρότης, συνέντευξη στο Ρύμνιο το 2004
28. Κεχαγιάς Στέργιος, αγρότης, συνέντευξη στο Ρύμνιο το 2004
29. Κοντός Κωνσταντίνος, στρατιώτης 1/27 ΤΠ, συνέντευξη στην Αιανή το 1993
30. Κύρινα-Καλλιανιώτη Ζωή, αγρότισσα, συνέντευξη στην Αιανή το 2006
31. Κύρινας Ιωάννης, στρατιώτης 1/27 ΤΠ, συνέντευξη στην Αιανή το 1993
32. Κύρινας Κωνσταντίνος, στρατιώτης 1/27 ΤΠ, συνέντευξη στην Αιανή το 1993
33. Κωνσταντινίδης Αλέξανδρος, μέλος ΕΑΜ, συνέντευξη στο Βαθύλακκο το 1993
34. Λουρίδα Βαρβάρα, αγρότισσα, συνέντευξη στη Σαρακίνα το 2003
35. Μανιάκας Ιωάννης, στρατιωτικός υπεύθυνος ΕΛΑΣ, συνέντευξη στην Αιανή το 1993
36. Μανώλας Ιωάννης, μέλος ΕΠΟΝ, συνέντευξη στην Αιανή το 1990
37. Μανώλας Νικόλαος, μέλος ΕΠΟΝ, συνέντευξη στην Αιανή το 2001
38. Μαργαρίτης Παναγιώτης, αγρότης, συνέντευξη στην Κοζάνη το 1991
39. Μητσιάκος Ιωάννης, αγρότης, συνέντευξη στην Αιανή το 1990
40. Μουτσιούνας Ζήσης, αγρότης, συνέντευξη στη Μηλέα το 2001
41. Μπόντας Ιωάννης, βιβλιοθηκονόμος, συνέντευξη στη Σιάτιστα το 2002
42. Μπουλοκώστας Ιωάννης, σύνδεσμος ΕΛΑΣ, συνέντευξη στην Αιανή το 1990
43. Νιζάμης Κωνσταντίνος, εφεδροελασίτης 1/27 ΕΛΑΣ, συνέντευξη στο Χτένι το 2001
44. Νταγκούλης Γεώργιος, εαμίτης, συνέντευξη στην Κοζάνη το 1993
45. Παπαδόπουλος Κυριάκος, επιμελητής 27/ΕΛΑΣ, συνέντευξη στο Ανατολικό το 2002
46. Παρασκευά Αναστασία, αγρότισσα, συνέντευξη στον Άργιλο το 2001
47. Πάσχος Ευάγγελος, ξυλουργός, συνέντευξη στην Αιανή το 1998
48. Πεχλιβανίδης Ιωάννης, ΧΦ άνευ θητείας, συνέντευξη στο Σπάρτο το 2001
49. Σιούδας, αγρότης, συνέντευξη στο Εμπόριο το 2002
50. Στάμος Αργύριος, λαϊκός επίτροπος ΕΑΜ, συνέντευξη στην Αιανή το 1999
51. Ταγάρας Ιωάννης, αγρότης, συνέντευξη στη Βάρη το 2002
52. Τζέλλος Νικόλαος, αγρότης, συνέντευξη στην Αιανή το 1993
53. Τζήκας Αθανάσιος, εφεδροελασίτης, συνέντευξη στην Αιανή το 1994
54. Τότσκας Γεώργιος, αγρότης ,συνέντευξη στην Κερασιά το 1993
55. Τσάγιας Αστέριος, αντάρτης 1/27 ΕΛΑΣ, συνέντευξη στην Καισαρειά το 1997
56. Τσίγγας Ιωάννης, αντάρτης 1/27 ΕΛΑΣ, συνέντευξη στην Καισαρειά το 2002
57. Τσίρος Δημήτριος, αντάρτης 1/27 ΕΛΑΣ, συνέντευξη στην Κοζάνη το 1991
58. Χαριτωνίδης Ιωάννης, οπλίτης ΕΕΣ, συνέντευξη στην Κοζάνη το 1996
59. Χατζηλαζάρου Ελευθέριος, οπλίτης ΕΕΣ-ΕΛΑΣ, συνέντευξη στο Βαθύλακκο το 1993

 

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

[1] Γενικά Αρχεία του Κράτους, Αρχεία Νομού Κοζάνης (ΓΑΚ/ΑΝΚ), Αρχείο Νομαρχίας Κοζάνης ΑΒΕ 60/ΑΕΕ 15.1/Κιβώτιο 247/ΣΑΕ 1559/Αιανή

[2] Καλλιανιώτης Γρηγόριος, λογιστής, συνέντευξη στην Αιανή το 1996 και Κακαβέλης Φίλιππος, ιεροψάλτης, συνέντευξη στην Αιανή το 2002

[3] Βερβενιώτη Τασούλα, «Οι ιστορικοί γκρεμίζουνε τα αγάλματα», https://thepressproject.gr/i-istoriki-gkremizoune-ta-agalmata-mia-synentefxi-gia-tin-proforiki-istoria-me-tin-istoriko-tasoula-vervenioti/

[4] Καραδήμας Δημ. (επιμ.), Καταστραφείσαι πόλεις και χωρία συνεπεία του πολέμου 1940 -1945, Υπουργείον Κοινωνικής Προνοίας, Αθήναι 1946, σ. 5

[5] Εργατοϋπαλληλικό Κέντρο Κοζάνης (ΕΚΚ), Φ. Ξ/1, Αρχείο 1940, Υπεύθυνος δήλωσις κατεχομένης ποσότητος σίτου Ιωάννου Τσουκνίδα, Ζώνη 27/10/1940

[6] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/247/1561/Αγίασμα

[7] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/248/1566/Πτολεμαΐδα

[8] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/222/1368/Ι.Μ. Γρεβενών προς Διευθυντήν 4^ης Περιφερειακής Διευθύνσεως ανοικοδομήσεως, Γρεβενά 8/1/1952

[9] Δημοτική Βιβλιοθήκη Κοζάνης (ΔΒΚ), Φ. 151/Α/53/34, Τηλεγράφημα Ενώσεως Γεωργικών Συνεταιρισμών Κοζάνης προς ΓΔΜ, αρ. 648/11-5-1943

[10] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/188/1150/Ελάτη, Κατάστασις εμφαίνουσα τα μέλη οικογενείας, την παραχθείσαν ποσότητα γεωρ. προϊόντων 1942, σίτου, κριθής, σικάλεως και αραβοσίτου, την διάθεσιν δεκάτης και παρακρατήματος, την σποράν δια το έτος 1943-44 και το υπόλοιπον διατροφής κατοίκων της ως άνω Κοινότητος, εν Ελάτη τη 9^η Αυγούστου 1942

[11] ΔΒΚ, Λυτά έγγραφα, Νομαρχιακή Επιτροπή Λαϊκών Συσσιτίων Κοζάνης προς έπαρχον Εορδαίας, Κοζάνη 6/2/1943

[12] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/188/1150/Καστανιά, Πίναξ πληθυσμού της Κοινότητος Καστανιάς, εν Καστανιά τη 27/7/1942

[13] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/188/1150/Λάβα, Κατάλογος των οικογενειαρχών παραγωγών της ανωτέρω Κοινότητος, εν Λάβα τη 5/8/42

[14] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/188/1150/Βελβενδός, Κατάστασις κατοίκων Κοινότητος Βελβενδού, εν Βελβενδώ 4^η Αυγούστου 1942

[15] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/188/1150/Σέρβια, Ονομαστική κατάστασις παραγωγών δημητριακών περιόδου 1942, εν Σερβίοις τη 3^η Αυγούστου 1942

[16] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/188/1150/Σέρβια, Ονομαστική κατάστασις παραγωγών δημητριακής περιόδου 1942 της κοινότητος Πολυρράχου και του Συνοικισμού Προσηλίου, εν Πολυρράχω τη 30^η Ιουλίου 1942

[17] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/188/1150/Σέρβια, σ. 24, 29

[18] Καλλιανιώτης Αθανάσιος, Οι Πρόσφυγες στη Δυτική Μακεδονία κατά την περίοδο 1941 -1946, διδακτορική διατριβή στο Τμήμα Ιστορίας ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2007, σ. 40

[19] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/248/1564/Άγιος Δημήτριος/68, Δήλωσις ζημιών Γ. Τσακλίδη

[20] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/248/1564/Τετράλοφος, Δήλωσις ζημιών Κ. Παμπουκίδη

[21] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/248/1564/Άγιος Δημήτριος/20, Δήλωσις ζημιών Α. Δαουλτσίδη

[22] Νταγκούλης Γεώργιος, εαμίτης, συνέντευξη στην Κοζάνη το 1993

[23] Πρωτοδικείο Κοζάνης (ΠΚ), Πρακτικά και αποφάσεις του Ειδικού Δικαστηρίου Δοσιλόγων Κοζάνης, 1947-1953, τ. Β΄, Απόφαση 2/17-4-50

[24] KCLMA, GB99, Prentice/Wickstead, Box 1/2/2, Intelligence, Demolition and Reconnaissance, Daily 1 Record, October [1944]

[25] ΠΚ, Βουλεύματα Συμβουλίου Πλημμελειοδικών 1945-1949, Βούλευμα 53/31-12-1948 και Πρακτικά και αποφάσεις του ΕΔΔ ό.π.,

[26] Ορεστιάς (5/10/47) 1

[27] Πληθυσμός της Ελλάδος κατά την απογραφήν της 16 Οκτωβρίου 1940, Πραγματικός πληθυσμός κατά νομούς, επαρχίας, δήμους, κοινότητας, πόλεις και χωρία, Εθνικόν Τυπογραφείον, Αθήναι 1950, σ. 236

[28] Καλλιανιώτης Αθανάσιος, Οι αρχές της Αντίστασης στη Δυτική Μακεδονία (1941 – 1943), μεταπτυχιακή εργασία στο Τμήμα Ιστορίας κι Αρχαιολογίας του ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2000, λήμμα στόματα

[29] Δημοτική Βιβλιοθήκη Θεσσαλονίκης (ΔΒΘ), Απογευματινή (17.2.43) 1

[30] Εφετείο Θεσσαλονίκης, Απολογία ταγματάρχου Λαλοπούλου Ανδρέα [1945], φωτοτυπημένες σελίδες

[31] ΕΚΚ, Φ.Ξ/1, Αρχείο 1940., ΕΚΚ προς Γενικόν Διοικητήν Μακεδονίας, Κοζάνη 18/2/1942

[32] Δορδανάς Στράτος, Έλληνες εναντίον Ελλήνων, Ο κόσμος των Ταγμάτων Ασφαλείας στην κατοχική Θεσσαλονίκη 1941-1944, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2006, σ. 396

[33] Λέτσας Αλέξανδρος, «Η Βόρειος Ελλάς και τα προβλήματά της», Δελτίον Εμπορικού και Βιομηχανικού Επιμελητηρίου Θεσσαλονίκης 1 (Ιαν. 1947) 78-82

[34] ΔΒΚ, Κ.69, Ένστασις Χ.Γ., Κοζάνη 28/5/1943 και Υπεύθυνος δήλωσις καλλιέργειας, Χ.Γ. Κοζάνη 2/6/1943

[35] ΕΚΚ, Φ.Δ/2, Νομαρχία Κοζάνης, Κοινοποίησις διαταγής 47903/2903/23-6-1944 της ΓΔΜ

[36] Αθανασιάδης Ανδρέας-Μιχαηλίδης Χρήστος, Γεννηθείς εις Καύκασον Ρωσίας, Ινφογνώμων, Αθήνα 2010, σ. 112-13

[37] ΔΒΚ, Κ.154/Α/Ε14/1, ΓΔΜ προς Νομαρχία Κοζάνης, Θεσσαλονίκη 7/4/1942

[38] ΔΒΚ, Κ.154/Α/Ε14/68, Δήμος Κοζάνης προς Ενσπεκτέρ Ντόρνερστάου, Κοζάνη 20/2/42

[39] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/220/1344, Έκθεσις Παύλου Τσακιρίδου Απρίλιος 1942

[40] Θουκυδίδης, Ἱστορίαι, 6.11.5, http://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/library/browse.html?text_id=73&page=191

[41] Μπουντώνας Ευθύμιος, Μελέτη περί του γλωσσικού ιδιώματος Βελβεντού και των περιχώρων αυτού, Τυπογραφείον Ν. Ιγγλέση, Αθήναι 1892, σ. 80 και Καζαντζής Γ., Η προσφυγική Γεωργική Εορδαία στα πρώτα βήματα την περίοδο 1924-1929, https://e-ptolemeos.gr/prosfygiki-georgiki-eordea-sta-prota-vimata-tin-periodo-1924-1929-apo-ti-stili-tou-k-g-kazantzi-ston-palmo-24012018/

[42] Ινστιτούτο Γενετικής Βελτίωσης και Φυτογενετικών Πόρων, Φυσική σημασία κριτηρίων ποιότητας, http://www.ipgrb.gr/index.php/antikeimena/xhmeia-texnologia/131-kritiria-poiotitas

[43] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/231/1449/Σέρβια, δήλωσις ζημιών Κ. Τσίμπλινα

[44] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 256/ΙΔ. Συλλ. 21.1/1/7, Σιαμπανόπουλος Κωνσταντίνος, Βιβλίον Ιστορίας-ζωής-δράσεως-λειτουργίας και εξελίξεως του Δημοτικού Σχολείου -Αιανής 1947-1954, Αιανή 1962 σ. 5

[45] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/244/1552 Χωρίον Κάλλιανη, κατάλογος απογραφής Ίππων, Φορβάδων, Ημιόνων …έτος 1915, αρ. 21

[46] Γκαλγκουράνα-Κύρινα Πανάγιω, αγρότισσα, συνέντευξη στην Αιανή το 1992

[47] ΔΚΒ, Φ.64, Εκλογικοί κατάλογοι Ελίμειας 1908, Αιανή, Εκλογικός κατάλογος 10/8/1908, αρ.3

[48] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/244/1552 ό.π. αρ. 58

[49] Βικιπαίδεια, Ισπανική γρίπη, https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A0%CF%8D%CE%BB%CE%B7:%CE%9A%CF%8D%CF%81%CE%B9%CE%B1

[50] ΔΒΚ, Σουμελίδης Μιχάλης, «Το έργο της Αυτοδιοίκησης του επαρχιακού συμβουλίου Κοζάνης», Η Νίκη 24 (26/9/45) 3

[51] Ιδιωτική Συλλογή Οικογένειας Σκανδέρη, Ομιλία εκφωνηθείσα υπό του δημοδ/λου Χαρ. Σκανδέρη εν Καισαργιά, 1950;, σ. 4

[52] Τσίγγας Ιωάννης, αντάρτης 1/27 ΕΛΑΣ, συνέντευξη στην Καισαρειά το 2002

[53] Κύρινα-Καλλιανιώτη Ζωή, αγρότισσα, συνέντευξη στην Αιανή το 2006

[54] ΔΒΚ, Λυτά Έγγραφα, Ανωτέρα Φελτ κομμαντατούρ 395 προς Νομάρχην Κοζάνης, α.π. 20563, Θεσσαλονίκη 5/2/1944

[55] Έκθεσις περί της καταστάσεως εν Δυτική Μακεδονία τον Σεπτέμβριο του 1944 προς την επιτροπήν διαχειρίσεως [του Ερυθρού Σταυρού] Αθήνας 5/10/44 ή 12/3/45, σ. 2

[56] ΔΒΚ, Λυτά Έγγραφα, Κοινότης Αιανής, Κατάστασις κατοίκων απόρων Αιανής, Αιανή 11/3/1944

[57] ΔΒΚ, Λυτά Έγγραφα, Ε.Σ.Ο. Εθνικού Ελληνικού Στρατού προς Νομάρχην, α.π. 6, Κοζάνη 22/3/1944

[58] Public Records Office (PRO), London, HS 5/234/56557, Interrogation reports 1944, Report by a Supporter of EAM on the development of the situation in Wester Macedonia 7/3/1944, p. 4

[59] ΠΚ, ό.π. Πρακτικά 3 & 4/28-11-1945

[60] Κύρινας Κωνσταντίνος, στρατιώτης 1/27 ΤΠ, συνέντευξη στην Αιανή το 1993

[61] Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ), Αρχείο ΚΚΕ, 415/23/8/94, Νίκος προς Μακεδονικό Γραφείο ΚΚΕ, 10/3/44

[62] ΔΒΚ, Πατρίς 1 (21.5.1944) 2

[63] ΕΚΚ, Φ. Ξ/2, Αρχείο 1940-1950, Απολογισμός δράσης, τι εισέπραξε το Επαρχιακό Συμβούλιο…, Έκδοση Νίκης του ΕΑΜ, Κοζάνη 1945

[64] ΔΒΚ, Σουμελίδης Μιχάλης, «Το έργο της Αυτοδιοίκησης…», ό.π.

[65] Evans Tom, With SOE in Greece: The wartime experiences of Captain Pat Evans, Pen & Sword Military, South Yorkshire England 2018, σ. 46

[66] Rey-Schyrr Catherine, From Yalta to Dien Bien Phu: History of the International Committee of the Red Cross

1945 to 1955, Geneva 2017, σ. 545

[67] PRO, FO 371/48308/R10158/ 30/6/1944, Relief supplies to Greece: 1944 reports by Red Cross Delegation in Salonika, Rapport de la delegation a Thessaloniki de la commission de gestion pour les secours en Grèce (Avril –Juin 1944), Thessaloniki 30/6/1944

[68] Έκθεσις περί της καταστάσεως εν Δυτική Μακεδονία ό.π., σ. 4

[69] PRO, Foreign Office (FO) 371/48246/R768/61-2, War Cabinet Distribution from Salonica to FO, cipher, No 25/ 9/1/1945

[70] ΔΒΘ, Μακεδονία (1/4/1945) 1

[71] PRO, FO 371/48310/R11192/177, Civil Affairs, Liaison Offrs Pool, Στρατιωτική βοήθεια στην Ούνρα και τις ελληνικές αρχές από 5-12/6/1945, HG LF (G), CMF εμπιστευτικό 13/6/1945,

[72] Chandler Geoffrey, Διχασμένη χώρα, μια αγγλοελληνική τραγωδία, επιμ: Ι.Σ.Κολιόπουλος, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 2000, σ. 78-79

[73] Νικολούδης Εμμανουήλ, Άχρους στρατιώτης: ημερολόγια 1941-1945, Αλφειός, Αθήνα 2019, σ. 154

[74] ΔΒΚ, Λυτά έγγραφα, Έπαρχος προς Γενική Διοίκηση Δυτικής Μακεδονίας, Γρεβενά 27/11/1946

[75] ΓΑΚ/ΑΝΚ 60/15.1/85/440, Διανομή διαφόρων τροφίμων από αποθήκη της ΥΚΔ σε κοινότητες του νομού 1944-45

[76] ΔΒΘ, Μακεδονία (28/6/1945) 1

[77] ΓΑΚ/ΑΝΚ 60/15.1/219/1330, Βιβλίον Ταμείου Χρηματικής διαχειρίσεως ΙΒ΄ Διαμερίσματος 27/10/1945-26/7/1948

[78] PRO, FO 371/48288/R21278, Political and military situation in Greece: activities of ELAS: Greek plebiscite and elections: new amnesty law: activities of the Communist Party of Greece (KKE), αρ.249, Αναφορά της προκαταρκτικής επίσκεψης στην Ελλάδα από τη Συμμαχική Αποστολή για παρατήρηση των εκλογών, 10/12/45

[79] ΔΒΘ, Το Φως (22/7/1945) 2

[80] Πρωτοδικείο Γρεβενών (ΠΓ), Βουλεύματα Συμβουλίου Πλημμελειοδικών (ΒΣΠ), βούλευμα 312/21-8-1946

[81] ΠΓ, ΒΣΠ, βούλευμα 13/21-7-1945

[82] ΠΚ, Πρακτικά και αποφάσεις Τριμελούς Πλημμελειοδικείου Κοζάνης, αρ. 15/18-1945

[83] Ιερά Μητρόπολις Σερβίων και Κοζάνης (ΙΜΣΚ), Αρχείο ενορίας Μηλιάς, κάτοικοι προς Ι.Μ, Μηλιά 12/12/1945

[84] PRO, FO 371/48288/R21045, A.G.I.S. Weekly report No 59/26.11-1.12.45, ημερομηνία πληροφοριών 9-17.12.45, σ. 202

[85] Γκαλγκουράνα-Κύρινα Πανάγιω ό.π.

[86] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/219/1337, ΓΔΔΜ προς ΥΚΔ ΙΒ΄ Διαμερίσματος, α.π. 43/1012, Κοζάνη 3/1/1946

[87] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/219/1330, Βιβλίον Ταμείου, ό.π., 16/7/1946,σ. 12

[88] Wikipedia, Τhe Free Encyclopedia, Australian and New Zealand Army Corps, https://en.wikipedia.org/wiki/Australian_and_New_Zealand_Army_Corps#World_War_II

[89] Γκαλγκουράνα-Κύρινα Πανάγιω ό.π. και Κύρινα-Καλλιανιώτη Ζωή, συνέντευξη ό.π.

[90] Τσικριτζή Ματίνα-Φτάκα Φανή, Γεύσεις από παλιά Κοζάνη, τ. Α΄, ΙΝΒΑ, Κοζάνη 2006, σ. 34

[91] Απόρρητη έκθεση της ομάδας εργασίας για την έρευνα των αρχείων του Γ.Α.Κ που αναφέρονται στον Α΄ και Β΄ παγκόσμιο πόλεμο, Γενικό Λογιστήριο του Κράτους, Αθήνα 2013, σ. 16, https://karidakis.com/wp-content/uploads/2014/03/GERMANIKES_APOZIMIOSEIS_GENIKO_LOG_KRATOUS.pdf

[92] Εφημερίδες αποκείμενες στη Βιβλιοθήκη της Βουλής (1789 – 1970), Ανεξαρτησία, https://media.gov.gr/cms/uploads/2018/01/katalogos_efhmeridwn_ggee-ggme_2011.pdf

[93] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/247/1562/Σιάτιστα, Υπεύθυνος δήλωσις Α. Δεκανίκα, Αθήναι 17/2/1945 και ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/231/1449/Σέρβια, Υπεύθυνος δήλωσις Ε. Περίδη, Αθήναι 17/2/1945

[94] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/248/1565/Βουχωρίνα,Υπεθυνος δήλωσις ζημιών Αθ. Καφετζοπούλου

[95] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/247/1561/Αγίασμα

[96] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/248/1567/Σύνενδρο

[97] Δοξιάδης Κωνσταντίνος, Καταστροφές οικισμών, Υφυπουργείον Ανοικοδομήσεως, Αθήναι 1946, σ. 34

[98] Δοξιάδης Κωνσταντίνος, Οικονομική πολιτική διά την ανοικοδόμησιν των οικισμών της χώρας, Υφυπουργείον Ανοικοδομήσεως, Αθήναι 1946, σ. 51

[99] Παπαδοπούλου-Ζιώγα Μαίρη, Η εαμική αντίσταση στην περιοχή Σερβίων Κοζάνης, Σύγχρονη εποχή, Αθήνα 2012, σ. 61

[100] ΔΒΚ, Λυτά Έγγραφα, Γεωργική Υπηρεσία προς Δήμον Κοζάνης, α.π. 810, Κοζάνη 22-11-1944

[101] Απόρρητη έκθεση ό.π., σ. 16

[102] Ατσαλάκης Mιχάλης, Έκθεση ωμοτήτων, Καζαντζάκης και κρητική ματιά, https://www.cretalive.gr/opinions/ekthesh-omothton-kazantzakhs-kai-krhtikh-matia

[103] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/247/1561/Άγιοι Ανάργυροι, Δήλωσις ζημιών Σ. Κοκόλη

[104] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/312/2020/Κηπουρειό, υποβολή δηλώσεων Ζημιών, Κοινότητς Κηπουργιού προς Νομάρχην Κοζάνης, Κηπουργιώ 3/9/1945

[105] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/312/2020/Κορυφή, δήλωσις ζημιών Γ. Παπακώστα

[106] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/119/683/Κατάκαλη

[107] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/188/1148, Βιβλίον Πετρελαίου αρχ. από 17/4/43, σ. 547, 568/στις 30/10/43 και 2/12/43

[108] ΔΒΚ, Το σπίτι του Φτωχού 2 (4/3/1944) 1

[109] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/188/1148, Βιβλίον Πετρελαίου ό.π. σ. 625, 27/4/44

[110] Παναγιώτου Αθανάσιος, Λίγα απ΄ όλα, Κοζάνη 2006, ψηφιακό αντίγραφο: λήμμα Καραλέκα

[111] ΔΒΘ, Ελευθερία (26.4.45) 2

[112] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/188/1149, Απόδειξις δρχ. 6.000, Σταύρος Θεοδοσιάδης προς Α. Λαλόπουλον, Κοζάνη 17/6/42

[113] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/165/1036/Πτολεμαΐδα

[114] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/238/1498/Δεσκάτη & Δασοχώρι

[115] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/220/1352, Δελτίον Ανώνυμων Εταιριών, σ. 1175, έτος 1939, φυλλάδιο

[116] ΔΒΚ, Το σπίτι του φτωχού 1 (12/21/1944) 2

[117] Παληού Αναστασία, Πωλούνται βιβλία και πάσης φύσεως χαρτικά : μια περιήγηση στα βιβλιοπωλεία του νομού Κοζάνης την περίοδο 1900-1950, ΙΝΒΑ, Κοζάνη 2002, σ. 89

[118] ΔΒΚ, Η Νίκη 24 (26.9.1945) 1

[119] Δελιαλής Νικόλαος, Εφημερίδες (εκδοθείσαι εν Κοζάνη), Κοζάνη 1959, σ. 15-24

[120] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/312/2020/Ταξιάρχης, δήλωσις ζημιών Π. Κλωνάρα

[121] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/312/2020/Ταξιάρχης, δήλωσις ζημιών Φ. Ντέμκα

[122] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/247/1559/Αγία Παρασκευή

[123] Πληθυσμός της Ελλάδος ό.π., σ. 232

[124] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.2/209/1256/Αιανή, 1 Ιανουαρίου -31 Δεκεμβρίου 1946

[125] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/298/1917, Συγκεντρωτική κατάστασις υποβληθέντων δηλώσεων ζημιών Πολέμου…, αρ. 673

[126] Εθνικόν Τυπογραφείον, ΦΕΚ 14Α/10-11-1944, νόμος 18

[127] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 70/13.1/1/97 Διεύθυνση Α/θμιας Εκπαίδευσης ν. Κοζάνης, Ετήσια έκθεση Eκπαιδευτικής Περιφερείας Κοζάνης, Έκθεσις περί λειτουργίας των σχολείων της Εκπαιδευτικής Περιφερείας Κοζάνης κατά το σχολικόν έτος 1945-1946, Δ. Μάγος 28/8/1946

[128] ΑΣΚΙ, Νίκη 5 (15/2/1943) 2 και ΓΑΚ/ΑΝΚ, 70/13.1/256/ΑΕΕ ΙΔ. Συλλ. 21.1/1/7 ό.π., σ. 9

[129] Σιαμπανόπουλος Κωνσταντίνος, Αιανή, ιστορία –τοπογραφία –αρχαιολογία, Θεσσαλονίκη 1974, σ. 430

[130] Χρυσοχόου Αθανάσιος, Η κατοχή εν Μακεδονία, η δράσις του ΚΚΕ, βιβλίον Α΄, Εταιρία Μακεδονικών σπουδών, Θεσσαλονίκη 1949, σ. 40

[131] Τσιούμης Κωνσταντίνος, Ιστορία της Αντίστασης στη Δυτική Μακεδονία, Τσοτύλι [1955], σ. 4-5

[132] Χαριτωνίδης Ιωάννης, οπλίτης ΕΕΣ, συνέντευξη στην Κοζάνη το 1996

[133] Ειρηνοδικείο Εορδαίας, Εκθέσεις και Πράξεις 1944, Έκθεσις αρ. 45/19-5-1944

[134] Τσιούκρας Μάρκος, Αντιστασιακά ενθυμήματα 1941-1993, Κοζάνη 1994, σ. 84

[135] Αντωνίου Κωνσταντίνος, Ιστορία Ελληνικής Βασιλικής Χωροφυλακής 1833-1965, τ. Γ΄ Παράρτημα ΧΙ, Αθήναι 1965, σ. 290 κ.ε.

[136] Ακαδημία Αθηνών, RPO, HS 5/228 [127], Πολιτική κατάσταση στην επαρχία Καστοριάς, μυστικό, 22.5.43

[137] Αρχείο Υπουργείου των Εξωτερικών (ΑΥΕ), Κατοχική κυβέρνηση 1943-44, Φ.2.2, Λαϊκή Φωνή 25 (7.3.1943)

[138] Γκουρτζιούμης Γρηγόριος, αγρότης, συνέντευξη στην Αιανή το 1990

[139] Πεχλιβανίδης Ιωάννης, ΧΦ άνευ θητείας, συνέντευξη στο Σπάρτο το 2001

[140] Ρήγος Άλκης, H επιβολή του καθεστώτος της 4ης Αυγούστου, 11/2/2015, http://www.avgi.gr/article/10808/5923790/h-epibole-tou-kathestotos-tes-4es-augoustou

[141] Το κάψιμο δεκάδων χιλιάδων βιβλίων από το καθεστώς της 4ης Αυγούστου…, https://www.mixanitouxronou.gr/to-kapsimo-dekadon-chiliadon-vivlion-apo-to-kathestos-tis-4is-aygoystoy/

[142] ΔΒΚ, Βόρειος Ελλάς 436 (7.8.1936) 4

[143] Κόκκινος Γιώργος-Αλεξάκη Ευγενία-Βατούγιου Στέλλα, Γατσωτής Παναγιώτης, Κάββουρα Θεοδώρα-Κοντογιώργη Έλσα-Κώστογλου Αγγελική-Μαρκέτος Σπύρος-Παπαθεοδώρου Γιάννης-Προύσαλη Εύη-Ράπτης Κώστας-Συριάτου Αθηνά, Ιστορία του νεότερου και σύγχρονου κόσμου, Γ΄ ενιαίου Λυκείου Γενικής Παιδείας, ΟΕΔΒ, Αθήνα 2002, σ, 204

[144] Αρχείο Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης ν. Κοζάνης (ΑΠΕΚ), Βιβλίον ατομικών εκθέσεων διδασκάλων και νηπιαγωγών της εκπ. Περιφερείας Κοζάνης δια το σχ. έτος 1933 -1934, Κοζάνη 6.7.34, επιθεωρητής Β Οικονομίδης

[145] ΔΒΚ, Μακεδονικόν Βήμα (7.5.31) 3

[146] ΑΠΕΚ, ό.π.

[147] ΔΒΚ, Μακεδονικόν Βήμα 487 (16/5/1937) 1 όπου κείμενο του Β.Ν.Σ. με τίτλο Βαθύλακκος

[148] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/215/1313, Πίναξ εμφαίνων το ονοματεπώνυμον των διδασκάλων αίτινες… έτους 1938, Κοζάνη 27/12/1937

[149] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/215/1313, Δημοτικό Σχολείο Βαθυλάκκου προς Νομάρχην, Βαθύλακκος 31/3/1938

[150] Σαρηγιαννίδου Ελισάβετ, Η διαμόρφωση της εκπαιδευτικής πολιτικής κατά τη μεταξική περίοδο. Η περίπτωση του Ανωτάτου Εκπαιδευτικού Συμβουλίου (1937-1940), μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία στο Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης, Φλώρινα 2019, σ. 112

[151] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/107/612, Σημείωμα νομάρχη προς Δημοδιδάσκαλον Βαθυλάκκου, α.π. 29.995, Κοζάνη 2/9/1940

[152] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 70/13.1/9/189, Νομαρχία προς διευθυντή ΔΣ Πλατανορέματος, α.π. Ε.Π. 358, Κοζάνη 20/12/50

[153] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/107/613/Πλατανόρευμα/Απόφασις Κοινότητος αρ. 41, 14/8/1940

[154] Καλλιανιώτης Θανάσης, «Το χειρόγραφο του παοτζή Πρόδρομου Γεωργιάδη, μέρος Β΄», Παρέμβαση (Ιαν.-Φεβρ. 1996) 13

[155] Καφετζή Γιούλη-Γκουτζηκώστας Γ., «45 χρόνια μετά την εκτέλεση», Παρατηρητής (29.9.88) 1, 6

[156] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΕΚΠ. 7.1 Αρχείο Βαλταδωρείου Γυμνασίου Κοζάνης, 7/12/Ειδικός Έλεγχος (Βαθμολογίες) μαθητών 1948-49/69

[157] Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας, ΓΔΔΜ, Φ.11/4, ΣΧ Αιανής 10/10/1937

[158] Καλλιανιώτης Θανάσης, Άλογα κι αναβάτες: κατοχή κι εμφύλιος στην περιφέρεια Κοζάνης, https://blogs.sch.gr/thankall/?p=1412

[159] Καλλιανιώτης Θανάσης, Η Κάλιανη (Αιανή) στην αυγή του 20ού αιώνα: ο εκλογικός κατάλογος του 1908, https://blogs.sch.gr/thankall/?p=913

[160] Ιγγλέσης, Ν., Οδηγός της Ελλάδος 1925-1926, Ν. Ιγγλέσης και Σία, Αθήναι 1926, σ. 1365

[161] Γούναρης Ηλίας, Τα μεταλλεία της Ελλάδος: αι πρόοδοι εν τη εκμεταλλεύσει των μεταλλείων κατά την τελευταίαν τεσσαρακονταετίαν (1903-1942), Αθήναι χ.χ., σ. 56

[162] Τριανταφύλλη Κική, Η κλωστοϋφαντουργία στην Ελλάδα: η περίπτωση της βιομηχανίας Αφοί Ρετσίνα, 21/11/2016, https://www.protagon.gr/themata/flashback/istoriko-arxeio-piop-i-klwstoyfantourgia-stin-ellada-i-periptwsi-tis-viomixanias-afoi-retsina-44341281024

[163] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/247/1559/Αιανή, δήλωσις ζημιών Ι. Πάσχου

[164] ΙΜΣΚ, Ενορία Μηλιάς ό.π.

[165] KCLMA, GB99, Evans, box 3, f.6/6, Greek partisan correspondence

[166] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/219/1331, Κοινοτικόν Δελτίον Απογραφής Σαρακίνης 22/7/1945, Παλαιοκάστρου 18/11/1945 και Μηλιάς 20/7/1945

[167] Unrra Health Division Region „EG“, Final Report, Salonika November 1946, Malaria section of Northern Greece, ένθετος χάρτης μεταξύ των σελίδων 556 και 557

[168] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/312/2020/Νησί, δήλωσις ζημιών Γ. Καπαγερίδη

[169] ΑΣΚΙ, Νίκη (ΕΑΜ Κοζάνης) 13 (30/9/1943) 5

[170] Ζάμπακας Πάσχος, αντάρτης 1/27 ΕΛΑΣ, συνέντευξη στη Λευκοπηγή το 2002

[171] Γραμματικόπουλος Παναγιώτης, αντάρτης ΕΛΑΣ, συνέντευξη στην Ποντοκώμη το 2001

[172] ΑΥΕ, Κυβέρνηση Καΐρου 1944, Φ.9.5, Εισήγηση Γιάννη Ιωαννίδη την 2^η Ιουνίου 1943 στην ΚΕ του ΚΚΕ, Ρ. Ραφαήλ προς Κάιρο, Άγκυρα α.π.5990, 15/9/1943

[173] ΑΣΚΙ, Φ.415/23/8/14, Τάσος προς Τάσο [Γρηγόριο Κουντουρέλλη], 24.8.44, ΑΣΚΙ,

[174] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/231/1449/ Σέρβια, δήλωσις ζημιών Ν Παπασυννεφάκη

[175] Σαρηγιαννίδου, Η διαμόρφωση, ό.π., σ. 143

[176] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/247/1560/Ροδιανή, δήλωσις ζημιών Κ. Ζούκα

[177] Ντίνας Κώστας, Το γλωσσικό ιδίωμα της Κοζάνης, ΙΝΒΑ, Κοζάνη 2005, σ.439

[178] Χριστοδούλου Χριστόδουλος, Τα κουζιανιώτ΄κα (λεξικό του Κοζανίτικου Ιδιώματος), Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση, Κοζάνη 2003, σ. 516

[179] Λεξικό του λευκαδίτικου γλωσσικού ιδιώματος, Μαντανία (η), https://lexikolefkadas.gr/mantania-i/

[180] Ντίνας Το γλωσσικό ιδίωμα ό.π., σ. 275

[181] Χριστοδούλου, Τα κουζιανιώτ΄κα ό.π., 604 και Ντίνας, Το γλωσσικό ιδίωμα ό.π. σ. 566

[182] Λαϊκός Αγώνας 40 (21/5/1958) 2

[183] Λαογραφικό Μουσείο Μετσόβου, Ξύλινη λανάρα για το “ξάσιμο” του βαμβακιού, http://metsovomuseum.gr/online-collections/%ce%b3%ce%b5_164_2-%ce%bb%ce%b1%ce%bd%ce%ac%cf%81%ce%b1/

[184] Ζάμπακας Πάσχος, συνέντευξη ό.π. και Σιούδας, αγρότης, συνέντευξη στο Εμπόριο το 2002

[185] Κολιόπουλος Ιωάννης, Λεηλασία φρονημάτων: το μακεδονικό ζήτημα στην κατεχόμενη Δυτική Μακεδονία 1941 –1944, τ. Α΄, έκδ. β΄, Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1995

[186] ΑΥΕ, Κατοχική κυβέρνηση 1941-44, Φ.1.6, Δελτία του Υπουργείου Εσωτερικών που αναφέρουν εκτελέσεις πολιτών από τα στρατεύματα κατοχής, Πίναξ ζημιών εν νομώ Καστορίας, ΓΔΜ προς Πρωθυπουργόν, α.π. 42437, Θεσσαλονίκη 1/3/1944

[187] Κεχαγιάς Κωνσταντίνος, αγρότης, συνέντευξη στο Ρύμνιο το 2004 και Κεχαγιάς Στέργιος, αγρότης, συνέντευξη στο Ρύμνιο το 2004

[188] Κεχαγιάς Κωνσταντίνος -Κεχαγιάς Στέργιος, συνεντεύξεις ό.π.

[189] Καλλιανιώτης Γρηγόριος, συνέντευξη ό.π.

[190] ΑΣΚΙ, Φ.408/23/1/8, Ανδρέας [Χρήστος Κάλφας] προς Αλέκο [Λεωνίδα Στρίγκο] 19.12.43

[191] Καλλιανιώτης Γρηγόριος, συνέντευξη ό.π. και Κακαβέλης Φίλιππος, συνέντευξη ό.π.

[192] Κοινότητα Κάτω Κώμης, Ληξιαρχείο, Ληξιαρχική Πράξη Θανάτου 1/29-6-1945

[193] ΑΣΚΙ, 410/23/2/4, Αντρέας προς Αλέκο 14/1/1944

[194] Σιαμπανόπουλος Κωνσταντίνος, Αιανή ό.π., σ. 365 και Καλλιανιώτης Γρηγόριος, ό.π.

[195] Γκουρτζιούμης Γρηγόριος, συνέντευξη ό.π.

[196] Γκούνα Μαρία, αγρότισσα, συνέντευξη στην Αιανή το 1993

[197] Κωνσταντινίδης Αλέξανδρος, μέλος ΕΑΜ, συνέντευξη στο Βαθύλακκο το 1993

[198] Καπακιάρης Νικόλαος, αντάρτης 1/27 ΕΛΑΣ, συνέντευξη στη Σαρακίνα Βεντζίων το 2001 και Τσάγιας Αστέριος, αντάρτης 1/27 ΕΛΑΣ, συνέντευξη στην Καισαρειά το 1997. Επίσης Χατζηλαζάρου Ελευθέριος, οπλίτης ΕΕΣ-ΕΛΑΣ, συνέντευξη στο Βαθύλακκο το 1993

[199] Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού/Γενικό Επιτελείο Στρατού, Φ.909/Δ/1/6, Εξέτασις μάρτυρος Βίμπλη Μιλτιάδου, Αθήναι 20/7/1950

[200] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/209/1259/Αιανή, Αργ. Καλλιανιώτης, Αίτησις Αργυρίου Καλλιανιώτη παντοπώλου προς Εμπορικόν Βιομηχανικόν Επιμελητήριον Κοζάνης, Αιανή 12/2/1949

[201] Καλλιανιώτης Αθανάσιος, έμπορος, συνέντευξη στην Κοζάνη το 1996

[202] Κάσσος Σωτήρης-Τακαλιός Ανδρέας, Ένα χωριό στον εμφύλιο: Ο Πεντάλοφος και ο Βυθός Βοΐου Κοζάνης στον εμφύλιο πόλεμο 1946-1949, σ. 23

[203] Γούτα Αλεξάνδρα, Ζουπανιώτες: Συνέντευξη του τελευταίου των Δυτικομακεδόνων “νομάδων της πέτρας”, https://www.greeknewsonline.com/zoupaniotes-synentefxi-tou-telefte/

[204] ΓΑΚΚ 70/13.1/9/189, Επιθεωρητής ΔΣ Περιφερείας Κοζάνης προς Τμήμα Ασφαλείας Κοζάνης α.ε.π. 30, Κοζάνη 13/5/1949

[205] ΑΣΚΙ, Νίκη 4 (10/1/1943) 4

[206] ΠΚ, Ποινικαί αποφάσεις Τριμελούς Πλημμελειοδικείου Κοζάνης, αρ. 18/10-5-1945 και Πρακτικά κι αποφάσεις Τριμελούς ό.π., αρ. 360/3-6-1946. Επίσης Καλλιανιώτης Θανάσης (επιμ.), Τα απομνημονεύματα του Βασίλη Μπούλη, Τετράδια Ιστορίας 4-5 (Οκτ-Νοεμ 1995) 7

[207] Αρχείο Ειρηνοδικείου Εορδαίας, Εκθέσεις και Πράξεις από 1/5-1-1943 έως 89/17-12-1944, Έκθεσις αρ.45/19-5-1944

[208] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/248/1566/Γαλάτεια, δήλωσις ζημιών κοινότητος Γαλατείας

[209] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/102/586, δήλωσις ζημιών Ν Κώττα

[210] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/107/611, Δηλώσεις ζημιών από γερμανικά και ιταλικά στρατεύματα κατοχής κατοίκων κοινοτήτων του νομού 1945, Χρώμιο

[211] ΓΑΚ/Αρχεία νομού Ημαθίας, ΑΒΕ 8/ΑΕΕ Ιδ Σ.1.2/Φ.9, Απόδειξις Μιχ. Αβραμίδη 14/10/1944 και Παπαδόπουλος Κυριάκος, επιμελητής 27/ΕΛΑΣ, συνέντευξη στο Ανατολικό το 2002

[212] Καλλιανιώτης, Οι Πρόσφυγες στη Δυτική Μακεδονία ό.π., σ. 181

[213] ΕΚΚ, Φ.Ξ/3, Επαρχιακό Συμβούλιο Τοπικής Αυτοδιοίκησης Κοζάνης, Απόφαση 2^η 25/1/1945

[214] Dreidoppel Kaspar, Der Griechische Damon : Widerstand Und Burgerkrieg Im Besetzten Griechenland 1941-1944, Harrassowitz Verlag, Wiesbaden 2009, σ. 209

[215] Νικολούδης, Άχρους στρατιώτης ό.π., σ. 75

[216] Kings College London Military Archive, GB99, Prentice/Wickstead, Box 1, f. 5/1-2, Post operation reports, general report –Major Prentice, Comd, Nr 1. Area (Macedonia) appendix G (b), σ. 9

[217] ΑΥΕ, Κυβέρνηση Καΐρου 1943, Φ.11, Περί όμορων κρατών, Δελτία πληροφοριών περί της καταστάσεως στις όμορες χώρες της Ελλάδας Ιούνιος 1943, Δελτίον αρ. 1, Εθνική Υπηρεσία Πληροφοριών, Κάιρο 6/7/1943

[218] Παπαδοπούλου-Ζιώγα Μαίρη, Η εαμική αντίσταση, ό.π., σ. 57

[219] Πάσχος Ευάγγελος, ξυλουργός, συνέντευξη στην Αιανή το 1998

[220] ΑΣΚΙ, Φ.415/23/8/7, Κλέαρχος Σεβ[αστειάδης] προς ΓΠΜ Έκθεση υπόθεσης γυναίκας Σταμπολίδη Κοκκινιάς 12.8.44 και ΠΓ, ΒΣΠ, βούλευμα 49/19-10-1945

[221] Καλλιανιώτης Θανάσης, Άλογα κι αναβάτες ό.π.

[222] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/202/1210, Κοινότης προς Νομαρχίαν, α.π. 339, Άγιος Ηλίας 5/12/1956

[223] ΔΒΚ, Λυτά Έγγραφα, Νομαρχία προς Δήμαρχον, προέδρους κοινοτήτων Επαρχίας Κοζάνης, α.π. 3193, Κοζάνη 18/3/43

[224] Γαλάνη, αγρότισσα, συνέντευξη στο Χτένι το 1993

[225] Καραδήμας, ό.π., σ. 61

[226] Παρασκευά Αναστασία, αγρότισσα, συνέντευξη στον Άργιλο το 2001

[227] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/247/1559/5

[228] Καραδήμας, ό.π., σ. 61

[229] ΓΑΚ/ΑΝΚ, Λυτά Έγγραφα, Ι.Μ. Σερβίων και Κοζάνης προς Δήμαρχον, Κοζάνη α.π. 64/2-7-1945

[230] Μανώλας Νικόλαος, μέλος ΕΠΟΝ, συνέντευξη στην Αιανή το 2001

[231] Στάμος Αργύριος, λαϊκός επίτροπος ΕΑΜ, συνέντευξη στην Αιανή το 1999

[232] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/312/2020/Αγαλαίοι, δήλωσις ζημιών Δ. Σαράφα

[233] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/128/747/Πολυκάστανο, δήλωσις ζημιών Χρήστου Τσικαρώνη

[234] Δοξιάδης, Καταστροφές οικισμών ό.π., σ. 70

[235] Μανιάκας Ιωάννης, στρατιωτικός υπεύθυνος ΕΛΑΣ, συνέντευξη στην Αιανή το 1993

[236] Τσάγιας Αστέριος, συνέντευξη ό.π.

[237] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/223/1386, ΔΣ Πυλωρών Βεντζίων προς Νομάρχην Κοζάνης, α.π. 70, Πυλωροί 5-7-1938

[238] ΓΑΚΚ 70/13.1/189, Δελτίον Ανθελληνικής δράσεως αρ. 304 [1949]

[239] Παπαδοπούλου-Ζιώγα Μαίρη, Η εαμική αντίσταση ό.π., σ. 46

[240] ΓΑΚΚ 70/13.1/189, Τμήμα Ασφαλείας προς Επιθεωρητήν Δημοτικών Σχολείων, α.π. 20/3/286 6^ον, Απόρρητον, Κοζάνη 21.1.49

[241] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/107/611/Μαυροδένδρι

[242] ΑΥΕ, Κατοχική κυβέρνηση 1943-44, Φ.2.4 Ωμότητες γερμανικού στρατού, ΓΕΝ, Συμπληρωματικαί πληροφορίαι περί των εν Επαρχία Εορδαίας γεγονότων, α.π. ΕΠ1828, 28/6/43

[243] Καλλιανιώτης Θανάσης, Η προστασία του «λαϊκού αγώνα» στον Τσιαρτσιαμπά: 1941 -1950 (Διμοιρία -ΟΠΛΑ -Λαϊκοί Εκδικητές -Ελεύθεροι Σκοπευτές), λήμμα Οι δύο πολίτες της Αιανής, https://blogs.sch.gr/thankall/?p=923

[244] Ευαγγελόπουλος Σπυρίδων, αγρότης, συνέντευξη στην Αιανή το 1993

[245] Ιδιωτική Συλλογή Γεωργίου Τζέλλου, Συζήτηση των γεγονότων 25^ης Ιανουαρίου 1944, χειρόγραφο, Αιανή 2007, σ. 8 όπου παρέμβαση του Κωνσταντίνου Τζαναμπέτη

[246] Νταγκούλης Γεώργιος, συνέντευξη ό.π.

[247] ΔΒΚ, Λυτά έγγραφα, Κατάστασις ονομαστική των κατά την διάρκειαν της κατοχής εκτελεσάντων υπό του εχθρού, ΔΧ Κοζάνης [1945]

[248] Δήμος Αιανής, Ληξιαρχείο, ΛΠΘ 7/1946

[249] Γκουρτζιούμης Γρηγόριος, συνέντευξη ό.π.

[250] Μάγερ Χέρμαν, Αιματοβαμμένο Εντελβάις: η 1η Ορεινή Μεραρχία, το 22ο Ορεινό Σώμα Στρατού και η εγκληματική δράση τους στην Ελλάδα, 1943-1944, τ. Β΄, Εστία, Αθήνα 2009, σ. 175 και ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/136/795, Ονομαστικές καταστάσεις εκτελεσθέντων κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής και των αποβιωσάντων σε στρατόπεδα συγκεντρώσεως στην Ελλάδα 1958, 1959, 1961, σ. 38

[251] Κάσσος-Τακαλιός, Ένα χωριό ό.π., σ. 28-29

[252] Καρακούλας Παναγιώτης, αντάρτης 1/27 ΕΛΑΣ, συνέντευξη στην Αιανή το 1993

[253] Νικολούδης Εμμανουήλ, Άχρους στρατιώτης, ό.π., σ. 105 κ.ε.

[254] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 256/ΙΔ. Συλλ. 21.1/1/7 ό.π., σ. 14-15

[255] Δορδανάς Στράτος Αντίποινα των γερμανικών αρχών Κατοχής στη Μακεδονία 1941 -1944, Διδακτορική διατριβή στο τμήμα Ιστορίας του ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2002, σ. 412-413

[256] Σιαμπανόπουλος Κωνσταντίνος, Αιανή ό.π. σ. 365

[257] Ζάμπακας Πάσχος, συνέντευξη ό.π.

[258] Kαλλιανιώτης Θανάσης, H πάλη δύο κόσμων σε ένα μικρό χωριό: η Κερασιά στη δεκαετία του 1940, https://blogs.sch.gr/thankall/?p=1045, λήμμα το όπλο που είχε θάψει

[259] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/231/1449/Σέρβια, δήλωσις ζημιών Γ. Λεπίδα

[260] Τζέλλος Νικόλαος, αγρότης, συνέντευξη στην Αιανή το 1993

[261] ΔΒΚ, Εθνικός Αγών 1 (30/9/1945) 2

[262] Καλλιανιώτης Θανάσης, Άλογα ό.π.

[263] Μουτσιούνας Ζήσης, αγρότης, συνέντευξη στη Μηλέα το 2001

[264] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/188/1149, Δήμος Κοζάνης προς Γεωργικήν Υπηρεσίαν, α.π. 669/5-3-1942

[265] Χαμιγιέτ Σεζέρ, Μια έρευνα σχετικά με τα τσιφλίκια του τεπελενλή Αλή Πασά, Μετάφραση από τα τουρκικά, σχόλια: Ειρήνη Καλογεροπούλου, http://www.eie.gr/nhrf/institutes/inr/instr-studiorumbalk/tsiflikia.htm

[266] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/107/611/Κρόκος, δήλωσις ζημιών Χαρισίου Πλιάτσιου

[267] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/128/747/Koζάνη, δήλωσις ζημιών Γεωργίου Στεργίου

[268] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/231/1449/Κρανίδια, δήλωσις ζημιών Βαΐας Βελισσάρη

[269] ΔΒΚ, Λυτά Έγγραφα, Δήμος Κοζάνης προς Σωματείον Λαχανοπωλών, α.π. 2316/252, Κοζάνη 16/12/1944

[270] Evans, With SOE in Greece, ό.π., σ. 63

[271] Γκάγκος Εμμανουήλ, εφεδροελαστίτης, συνέντευξη στην Κοζάνη το 1990

[272] Νικολούδης, Άχρους στρατιώτης, ό.π., σ. 119

[273] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/248/1565/Αμύνταιο, δήλωσις ζημιών Θ. Κωτσάγα

[274] Μάγερ, Αιματοβαμμένο Εντελβάις, ό.π., σ. 171

[275] Καλλιανιώτης Γρηγόριος, συνέντευξη ό.π.

[276] ΔΒΚ, Λυτά Έγγραφα, Κατάσταση ζημιών, Δήμος Κοζάνης 30-11-1944

[277] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/107/613, Απόφασις 32 περί επιβολής φόρου επί των εν τη περιφερεία της Κοινότητος διαιτωμένων ζώων, Πλατανόρευμα 25-4-1940

[278] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/231/1449/Σέρβια, δήλωσις ζημιών Κομνηνού Καραγκιαούρη

[279] ΔΒΚ, Λυτά Έγγραφα, Εφορεία Λ[αϊκών] Σ[υσσιτίων] προς Δήμαρχον, α.π. 77, Κοζάνη 14-11-1941

[280] ΓΑΚ/ΑΝΚ, Λυτά έγγραφα, Διακήρυξις πλειοδοτικής δημοπρασίας, Κοζάνη 5/2/1944

[281] Ιδιωτική Συλλογή Κοσμά Πουγαρίδη, Μελανοφρύδης Παντελής, «Κατράνιτσα», Επαρχιακή Φωνή (1950) 1, 4

[282] ΔΒΚ, Λυτά Έγγραφα, Αφορά. Αγοράν ζώων, Γενική Διοίκησις Μακεδονίας προς Νομάρχας και Επάρχους ΓΔΜ, α.π. 28296/Ι296, Θεσσαλονίκη 3-2-1944 και Καλλιανιώτης Γρηγόριος ό.π.

[283] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/247/1561/Πελεκάνος

[284] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/248/1563/Βατερό, δήλωσις ζημιών Γεσθημανής Κεντεποζίδη 30/3/1945

[285] ΔΒΚ, Λυτά Έγγραφα, Κοινοποίησις διαταγής 5013/44/17-10-44 Πλατζκομμαντατούρ Νομάρχης προς Δήμαρχον α.π. 5930 Κοζάνη 17-10-1944

[286] Wikipedia, the free encyclopedia, Organisation Todt, https://en.wikipedia.org/wiki/Organisation_Todt

[287] Καλλιανιώτης Θανάσης, Μονοπάτια και δρόμοι στην ιστορία της Αιανής, https://blogs.sch.gr/thankall/?p=1497

[288] Μπουμπόναρης Ιωάννης, [Ενθυμήματα από την Κοζάνη], άτιτλο χειρόγραφο, Κοζάνη χ.χ.

[289] ΔΒΚ, Λυτά έγγραφα, Σημείωμα Κράισκομμανταντούρ προς Δημαρχείον για διάθεση εργατών σε Todt Θεσσαλονίκης, υπολοχαγός Κάουφερ Κοζάνη 28-3-1944 και Καλλιανιώτης Γρηγόριος, συνέντευξη ό.π.

[290] ΔΒΚ, Λυτά έγγραφα, Αναφορά ιατρού Ι Γιαντσούλη προς Δήμαρχον, Κοζάνη 8-5-1944

[291] Κακαβέλης Φίλιππος, συνέντευξη ό.π.

[292] ΔΒΚ, Σουμελίδης Μιχάλης, «Το έργο της Αυτοδιοίκησης…», ό.π.

[293] ΔΚΒ, Ηχώ της Μακεδονίας 828 (2/9/1928) 3

[294] ΔΒΚ, Λυτά Έγγραφα, Κοινοποίηση διαταγής ταγματάρχη Μάττιχ Περι λαθρεμποριου Καπνου και Σιγαροχαρτου, Δήμος Κοζάνης α.π. 2700, Κοζάνη 20-11-1943

[295] Ιδιωτική Συλλογή Αθανασίου Καλλλιανιώτη (ΙΣΑΚ), Ειρηνοδικείο Φλώρινας, Πολιτικαί εκθέσεις και πράξεις 1945, Έκθεσις αρ.407, 18/8/1945

[296] Γκαλγκουράνα-Κύρινα Πανάγιω, συνέντευξη ό.π.

[297] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/96/Δηλώσεις ζημιών από τον γερμανικό στρατό κατοχής κατοίκων κοινοτήτων νομού Κοζάνης (περιοχή Σερβίων): Aυλές, Βελβενδός, Γούλες, Καταφύγι, Πολύρραχο, Προσήλιο, Σέρβια και Ρύμνιο, Ρύμνιο, δήλωσις Ε. Κισκίνη

[298] Νιζάμης Κωνσταντίνος, εφεδροελασίτης 1/27 ΕΛΑΣ, συνέντευξη στο Χτένι το 2001

[299] Τάσσου Μαρία, Ο νομός της Φλώρινας την περίοδο της Κατοχής: η περίπτωση των ΑΣΚΙ, Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία στο ΠΤΔΕ, Φλώρινα χ.χ., σ. 18

[300] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/249/1559, δήλωσις Χ. Καραμανλή

[301] Καλλιανιώτης Γρηγόριος, συνέντευξη ό.π.

[302] Στάμος Αργύριος, συνέντευξη ό.π.

[303] Καλλιανιώτης Γρηγόριος, συνέντευξη ό.π.

[304] ΠΓ, ΒΣΠ, βούλευμα 15/11.2.1947

[305] ΠΓ, ό.π. 44/12.4.1947

[306] Λουρίδα Βαρβάρα, αγρότισσα, συνέντευξη στη Σαρακίνα το 2003

[307] ΔΒΘ, Νέα Ευρώπη (13.12.43) 2

[308] Αρχείο Κακουργοδικείου Θεσσαλονίκης, Πρακτικά και αποφάσεις συνέδρων Φλωρίνης 1946, Πρακτικό αρ.14-16/12.4.1946

[309] ΓΑΚ, Αρχεία Ν. Φλώρινας, 27/Φ.1, Βουλεύματα Συμβουλίου Πλημμελειοδικών Φλωρίνης, Βούλευμα 69/24.8.1945

[310] Τακαλιός Ανδρέας (επιμ.),«Ημερολόγιον ζωής ομάδος Γεράκη, μια μαρτυρία για την αντίσταση στη Δυτική Μακεδονία», Αρχειοτάξιο 9 (Μάιος 2005) 81-94, σ. 86

[311] Πρωτοδικείο Γρεβενών, ό.π. 239/23.5.46

[312] Ταγάρας Ιωάννης, αγρότης, συνέντευξη στη Βάρη το 2002

[313] Καλλιανιώτης Γρηγόρης, συνέντευξη ό.π.

[314] Βόμβας Κωνστατίνος, αγρότης, συνέντευξη στη Λευκοπηγή το 1993

[315] ΑΣΚΙ, 415/23/8/23, Χριστόφορος προς ΚΟΠΜ 23.11.1944

[316] PRO, FO 371/48257/R/3722/204, Political and military situation in Greece: activities of ELAS

[317] KCLMA, GB99, Evans, box 1, f. 2/1/7 Post. Op Report, General report, Appendix C, Continued

[318] Evans Tom, With SOE in Greece ό.π., σ. 85

[319] Νικολούδης, Άχρους στρατιώτης, ό.π. , σ. 140

[320] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/248/1563, δήλωσις ζημιών Μάρθα Τσαλλίδου

[321] Κακαβέλης Φίλιππος, συνέντευξη ό.π.

[322] Λυτά έγγραφα (1945), Κατάστασις εμφαίνουσα πυρποληθέντα ή λεηλατηθέντα εν όλω ή εν μέρει χωρία ή πόλεις του ν. Κοζάνης ως και αριθμόν εκτελεσθέντων ατόμων, αρ. 100

[323] Κύρινας Ιωάννης, στρατιώτης 1/27 ΤΠ, συνέντευξη στην Αιανή το 1993 και Κοντός Κωνσταντίνος, στρατιώτης 1/27 ΤΠ, συνέντευξη στην Αιανή το 1993

[324] Βάσσος Κωνσταντίνος, εργάτης, συνέντευξη στην Αιανή το 1993

[325] ΔΒΚ, Λυτά έγγραφα, Κατάστασις ονομαστική ό.π.

[326] Ο νομός Κοζάνης επί τη συμμετοχή τους εις την XIV Διεθνήν Έκθεσιν Θεσσαλονίκης, Τύποις Νέας Αληθείας, Θεσσαλονίκη 1939, σ. 35

[327] Καλλιανιώτης Γρηγόριος, συνέντευξη ό.π.

[328] Ελευθεριάδης Αναστάσιος, οπλίτης ΕΕΣ, συνέντευξη στο Βατερό το 1993

[329] Τότσκας Γεώργιος, αγρότης ,συνέντευξη στην Κερασιά το 1996

[330] Καρακούλας Εμμανουήλ, εφεδροελασίτης, συνέντευξη στην Αιανή το 1992

[331] Κοινότητα Αιανής, Ληξιαρχείο, ΛΠΘ 14/1947

[332] Μπουλοκώστας Ιωάννης, σύνδεσμος ΕΛΑΣ, συνέντευξη στην Αιανή το 1990

[333] Μαργαρίτης Παναγιώτης, αγρότης, συνέντευξη στην Κοζάνη το 1991

[334] Καρατζέτζος Θωμάς, αντάρτης 1/27 ΕΛΑΣ, συνέντευξη στον Κρόκο το 1991 και Τσίρος Δημήτριος, αντάρτης 1/27 ΕΛΑΣ, συνέντευξη στην Κοζάνη το 1991. Επίσης Μανώλας Ιωάννης, μέλος ΕΠΟΝ, συνέντευξη στην Αιανή το 1990

[335] Μητσιάκος Ιωάννης, αγρότης, συνέντευξη στην Αιανή το 1990

[336] Γκουρτζιούμης Γρηγόριος, συνέντευξη ό.π.

[337] Καρακούλα ζωή, αγρότισσα, συνέντευξη στην Αιανή το 1992

[338] Δορδανάς Στράτος Αντίποινα, ό.π., σ. 304-307

[339] Καλλιανιώτης Λάζαρος, αντάρτης 1/27 ΕΛΑΣ, συνέντευξη στην Αιανή το 1991

[340] Δορδανάς Στράτος Αντίποινα, ό.π.

[341] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/136/795

[342] Παπαϊωάννου Λάζαρος (επιμ.), Εκλεκτή θυσία στο βωμό της πατρίδας, Σύνδεσμος εφέδρων αξιωματικών και ανθυπασπιστών νομού Κοζάνης, Κοζάνη 1978Εκλεκτή 1973:41-2

[343] Αδαμίδης Νικόλαος, αγρότης, συνέντευξη στον Πρωτοχώρι το 1996

[344] Oberstleutnant Dr. August Ritter von Eberlein, https://forum.axishistory.com/viewtopic.php?t=129751

[345] ΑΣΚΙ, Νίκη (ΕΑΜ Κοζάνης) 13 (30.9.43) 5

[346] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/96/549/Ρύμνιο

[347] ΔΒΚ, Λυτά έγγραφα, Κατάστασις εμφαίνουσα τους εκτελεσθέντας υπό του εχθρού κατά την διάρκειαν της Κατοχής εις το χωρ. Καταφύγιον, ΥΧ Σερβίων, εν Βελβενδώ τη 19 Οκτωβρίου 1945

[348] Καλλιανιώτης Γρηγόριος, συνέντευξη ό.π.

[349] Μπόντας Ιωάννης, βιβλιοθηκονόμος, συνέντευξη στη Σιάτιστα το 2002

[350] Δάρδας, Αναστάσιος, Ίδρυση και λειτουργία του Τραμπάντζειου Γυμνασίου Σιατίστης με την εποπτεία της εκκλησίας, Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών Μελετών, Θεσσαλονίκη 1997, σ 615

[351] Κοινότητα Ροδιανής, Ληξιαρχείο ΛΠΘ αρ.8/1945 και Βόμβας Κωνστατίνος, συνέντευξη ό.π.

[352] Γκουρτζιούμης Γρηγόριος, συνέντευξη ό.π.

[353] Καρατζέτζος Θωμάς, συνέντευξη ό.π.

[354] Γκουρτζιούμης Γρηγόριος, συνέντευξη ό.π.

[355] Καραγιάννης Ευάγγελος, χωροφύλακας, συνέντευξη στη Ροδιανή το 1996

[356] Γκούνα Μαρία, συνέντευξη ό.π.

[357] Καλλιανιώτης Θανάσης, Ένας Ελασίτης στα γερμανικά στρατόπεδα: ανακτένιση 24/11/2019, https://blogs.sch.gr/thankall/?p=1379

[358] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/247/1559, δήλωσις ζημιών Σ. Μανιάκα

[359] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/231/1449/Καταφύγι, δήλωσις ζημιών Σ. Μακαρώνα Λάμπρος είναι όμηρος στη Γερμανία, όρα ΓΑΚΚ 231.1449

[360] Καλλιανιώτης Θανάσης, Ένας Ελασίτης ό.π.

[361] Καλλιανιώτης Θανάσης, Λίρες και χρήμα στο νομό Κοζάνης 1940-50, https://blogs.sch.gr/thankall/?p=1461

[362] ΓΑΚΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/247/1561/Μολόχα

[363] ΑΣΚΙ, Φ.415/23/8/12, Έκθεση [Κλέαρχου;] προς ΠΕ ΚΚΕ Γρεβενών 12.8.44

[364] ΓΑΚΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/248/1564/Άγιος Δημήτριος/4, Δήλωσις ζημιών Αναστασίου Αποστολίδη 7/4/1945

[365] Στάμος Αργύριος συνέντευξη ό.π.

[366] Βογδόπουλος Ηλίας, αγρότης, συνέντευξη στον Κρόκο το 2001

[367] Καραγάτση Ρεβέκα, Προφορικές μαρτυρίες για την Κατοχή και την Αντίσταση στην Αγία Παρασκευή Λέσβου, μεταπτυχιακή εργασία στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου 2013, σ. 39-40

[368] Νταγκούλης Γεώργιος, συνέντευξη ό.π.

[369] Καλλιανιώτης Γρηγόριος, λογιστής, συνέντευξη στην Αιανή το 1996

[370] Καλλιανιώτης Αθανάσιος, συνέντευξη ό.π.

[371] Καλλιανιώτης Κωνσταντίνος, έμπορος, συνέντευξη στην Κοζάνη το 1993

[372] ΔΒΚ, Κ.70/8/77, Kreiskommandantur (OK I/742) an den Buergermeister der Stadt Kozani, Tgb. Nr 859/44, Kozani 14/2/1944

[373] ΔΒΚ, Μακεδονικόν Βήμα (13.9.31) 1

[374] ΓΑΚ/Αρχείο Αφών Γ. Δόκου/234/20.1/1/5/181 κ.ε.

[375] ΑΣΚΙ, Νίκη 13 (30.9.43) 8

[376] ΑΣΚΙ, Νίκη (ΕΑΜ Κοζάνης) 13 (30.9.43) 5

[377] ΑΥΕ, Κυβέρνηση Καΐρου 1943 Α΄, Φ.15, Δελτίον δράσεως Ξένης Προπαγάνδας κατά μήνα Φεβρουάριον 1943, Υπηρεσία πληροφοριών προς Πρόεδρο ελληνικής κυβέρνησης, Κάιρο α.π. 2837, 12/5/43, σ. 8

[378] ΑΣΚΙ, 415/23/8/103, Προκήρυξη ΠΕ Κοζάνης Καϊλαρίων του ΚΚΕ 26/5/1944

[379] ΔΒΚ, Λυτά Έγγραφα, Κοινοποίηση διαταγής Πλατζκομμαντατούρ Περι φορου δεκατης της περιφερειας Νομαρχιας, Νομάρχης προς Δήμαρχον α.π. 5282 Κοζάνη 16-8-1944

[380] ΔΒΚ, Λυτά Έγγραφα, Σχέδιον σημειώματος του Δήμου Κοζάνης προς την Διοίκησιν της Εθνικής Πολιτοφυλακής, α.π. 2286/222, Κοζάνη 9-12-1944

[381] ΔΒΚ, Κ.70, Απόφασις Δημοτικού Συμβουλίου, Κοζάνη 16/11/1944

[382] ΓΑΚ/ΑΝΚ, Λυτά Έγγραφα, Ονομαστικός πίναξ των Δήμων και Κοινοτήτων… 1933

[383] Κακαβέλης Φίλιππος, συνέντευξη ό.π.

[384] Ευαγγελόπουλος Γεώργιος, αγρότης, συνέντευξη στην Αιανή το 1998

[385] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/312/2020/Ασπρόκαμπος, δήλωσις ζημιών Γ. Γιαννούλα

[386] Γαλάνης Δημήτριος, ποιμένας, συνέντευξη στην Αιανή το 2006

[387] Γαλάνης Δημήτριος, συνέντευξη ό.π.

[388] Καλλιανιώτης Αθανάσιος, Οι Πρόσφυγες ό.π., σ. 359-60

[389] Γκαλγκουράνα-Κύρινα Πανάγιω, συνέντευξη ό.π.

[390] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/102/583/Σιάτιστα, δήλωσις ζημιών Κ. Παπανικολάου

[391] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/231/1449/ Σέρβια, δήλωσις ζημιών Ν Λεπίδα

[392] Τζήκας Αθανάσιος, εφεδροελασίτης, συνέντευξη στην Αιανή το 1994

[393] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/222/1366, Πρωτόκολλον Διοικήσεως Μακεδονίας, α.π. 32/3-4-1945

[394] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/223/1383, Πίναξ εμφαίνων την αριθμητικήν δύναμιν των δικαιούχων γάλακτος προσχολικής ηλικίας… μηνός Ιουνίου 1949

[395] Pelt Mogens, Tying Greece to the West: US-West German-Greek Relations 1949-1974, Museum Tusculanum Press, Copenhagen 2006, σ 37

[396] Unrra Health Division ό.π., σ. 72

[397] ΙΜΣΚ, Αρχείο ενορίας Ροδιανής, ιερεύς προς Μητροπολίτη Ροδιανή 5/11/1945

[398] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/209/1259/Ξηρολίμνη, ΣΧ Ξηρολίμνης προς Περιφεριακήν υπηρεσία εφοδιασμού διανομών ν. Κοζάνης, Ξηρολίμνη τη 17-6-51

[399] ΔΒΚ, Η Νίκη 28 (10.11.1945) 4

[400] ΔΒΘ, Ελευθερία (6.5.1945) 2

[401] ΔΒΚ, Λυτά έγγραφα, Γραφείο Δημοσίας Ασφαλείας προς Ανώτερη Διοίκηση Χωροφυλακής Δυτικής Μακεδονίας, Κοζάνη 23/2/1946

[402] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/15/59/126-127, Αίτησις κατοίκων Εμπορίου προς την διεύθυνσιν ΟΥΝΡΑ, εν Εμπορίω 18/2/1946

[403] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/15/59/129, ΣΧ Εμπορίου προς ΥΚΔ Πτολεμαΐδος, Εμπόριον α.π. 8/1/129/12-6-1946

[404] Ιδιωτική Συλλογή Κοσμά Πουγαρίδη (ΙΣΚΠ), Ακριτική Φωνή (14.3.1948) 2

[405] Παναγιώτου, Λίγα απ΄ όλα, ό.π.

[406] ΦΕΚ 119Α/7-2-48, σ. 21, κεφάλαιο 1, άρθρο 1

[407] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/209/1260, Μητρώον συνθέσεως της Υποεπιτροπής ΙΒ΄ Διαμερίσματος

[408] ΙΣΚΠ, Ακριτική Φωνή (23/2/1947) 2

[409] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.2/209/1256/Αιανή, ό.π.

[410] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/219/1337/Γενικός φάκελος διαφόρων υποθέσεων αλληλογραφίας, χρηματικών κλπ/ Περί του τρόπου διαχειρίσεως και διανομής τροφίμων…, Υπουργείον Εφοδιασμού α.π. 9490;, εγκύκλιος 28/6-2-1946

[411] ΔΒΚ, Εθνικός Αγών 9 (9/12/1945) 3 όπου επιστολή Θεοδώρου Βλαχοδήμου

[412] ΓΑΚ, ΑΡΧΕΙΑ Ν. ΕΥΡΥΤΑΝΙΑΣ (ΓΑΚ/ΑΝΕ), Υπουργείον Εφοδιασμού και Διανομών προς Αγροτικήν Τράπεζαν της Ελλάδος, Αθήναι 25.315/5272/24-2-49, http://arxeiomnimon.gak.gr/browse/resource.html?tab=tab02&id=63208

[413] ΓΑΚ/ΑΝΕ, Προϊστάμενος προς Υπουργείον Εφοδιασμού και Διανομών, αρ. 2173/14-8-50, http://arxeiomnimon.gak.gr/browse/resource.html?tab=tab02&id=63356

[414] ΓΑΚ/ΑΝΕ, Υπουργείον Εφοδιασμού προς Υπηρεσίαν Εκκαθαρίσεως ΕΦ-ΕΞ, Αθήναι, επείγον α.π. 166976/18556/2860/13-11-1950, http://arxeiomnimon.gak.gr/browse/resource.html?tab=tab02&id=63356

[415] ΕΚΚ, Φ.Δ/1, Υπόμνημα των κατοίκων των χωριών Κάτω Κώμης και Σπάρτου προς τον Εξοχώτατον Κύριον Πρόεδρον της Κυβερνήσεως, Αθήνας 1946(;), σ. 3

[416] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/209/1259/Αιανή, Αργ. Καλλιανιώτης, Αίτησις Αργυρίου Καλλιανιώτη παντοπώλου ό.π.

[417] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/188/1147, ΕΒΕΠΕΚ προς Νομάρχην, Κοζάνη α.π. 788/27-7-1939

[418] Αρβανίτης Ελευθέριος, Ο κόσμος της εργασίας στην Κοζάνη του Μεσοπολέμου, μεταπτυχιακή εργασία στο Τμήμα Ιστορίας του ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2018, σ. 38

[419] ΔΚΒ, Κ.12ΚΟΖ/650ΚΑ, Καταστατικόν της εν Κοζάνη Ανωνύμου Εταιρίας Παντοπωλών, Κοζάνη 30/4/1927

[420] Καρακουλάκη-Τσακιρίδου Κατερίνα, Επιμελητήριο Κοζάνης: η ιστορία, το έργο, τα πρόσωπα, Επιμελητήριο Κοζάνης, Κοζάνη 2006, σ. 50-56

[421] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/248/1568, Νομαρχία προς κ.κ. Επάρχους Νομού, Υπ/σιν Χωρ.κής Κοζάνης και Τμήμα Κοζάνης, α.π. 1324, Κοζάνη 22/1/1943

[422] ΕΚΚ, Φ. Μ/1, Γενική Διοίκησις Δυτικής Μακεδονίας, Πρόγραμμα δοξολογίας, Κοζάνη 27/9/1946

[423] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/188/1147, Ετήσια έκθεσις Περιφερειακού Επιμελητηρίου Κοζάνης 1938-1939, σ. 6

[424] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/220/1346, Διεύθυνσις Καυσίμων, Αγορανομικαί διατάξεις αρ. 52/17-7-1943 έως αρ.26/11-4-1944, Αθήναι

[425] ΔΒΚ, Μακεδονικόν Βήμα 551 (7/8/1938) 1

[426] ΔΒΚ, Λυτά έγγραφα, Κοζάνη, έγγραφο 14/1/1942

[427] ΔΒΚ, Εθνικός Αγών (30/9/1945) 2 και ΔΒΘ, Λαϊκή Φωνή (25/9/1945) 2

[428] Μητλιάγκας Γιάννης, Επιμελητηριακή ραστώνη, 4/2/2020/13:38, https://kozan.gr/archives/273847

[429] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/209/1259/Αιανή, Αίτησις Αργυρίου Καλλιανιώτη προς ΠΥΕΔ ν. Κοζάνης 16/2/1949 ό.π.

[430] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ό.π., ΠΥΕΔ νομού προς ΚΕΔ, Κοζάνη α.π. 642/4-3-49

[431] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ό.π. ΠΥΕΔ νομού προς Α.Σ. Αιανής, Κοζάνη α.π.1087/4-4-1949 και ΣΧ Αιανής προς ΥΕΔ ν. Κοζάνης, Αιανή α.π. 44/3/1/8-4-1949

[432] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ό.π., ΠΥΕΔ νομού προς ΚΕΔ Αιανής, Κοζάνη α.π. 1300/13-4-1949

[433] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ό.π. ΠΥΕΔ Β΄ Διαμερίσματος προς ΠΥΕΔ Κοζάνης, Θεσσαλονίκη Γ΄10246/29-4-1949

[434] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ό.π. Αίτησις Αργυρίου Καλλιανιώτη προς Διευθυντήν ΠΥΕΔ νομού, Αιανή 4/6/1949

[435] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ό.π. ΠΥΕΔ νομού προς πρόεδρον ΚΕΔ Αιανής, Κοζάνη α.π. 2140/15-6-1949

[436] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ό.π. Αίτησις Αργυρίου Καλλιανιώτη προς Γραφείον Εφοδιασμού και Μεταφορών Κοζάνης, Αιανή 1/8/1950

[437] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ό.π., ΠΥΕΔ νομού προς ΚΕΔ Αιανής, Κοζάνη α.π. 2694/4-8-1950

[438] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ό.π., ΠΥΕΔ νομού προς ΚΕΔ Αιανής, Κοζάνη α.π. 36574-10-1950

[439] ΓΑΚ/ΑΝΕ, ό.π., Αίτησις Κωνσταντίνου Γαλανού προς τον Κον Νομάρχην Ευρυτανίας, εν Καρπενησίω τη 7/3/49, http://arxeiomnimon.gak.gr/browse/resource.html?tab=tab02&id=63217

[440] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/209/1259/Βελβενδός, Αίτησις εμπορικού συλλόγου Βελβενδού προς το γραφείον Εφοδιασμού εις Κοζάνην, Εν Βελβενδώ 14/2/1950

[441] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/220/1347, Κοινότης Κοιλάδος προς Εφοδιασμόν Τροφίμων Κοζάνης, α.π. 414/29-8-51

[442] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/215/1312/Κοιλάδα, Γενική διανομή τροφίμων κοινότητος Κοιλάδας 12-9-1951

[443] Απόρρητη έκθεση ό.π., σ. 18-20

[444] Ετμεκτσόγλου Γαβριέλλα, «Η οικονομία της Ελλάδας κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 2000, σ. 64

[445] Κολιόπουλος Ιωάννης, Η χρησιμότητα της Ιστορίας, Θεσσαλονίκη 1995, φωτοτυπημένες οδηγίες στους φοιτητές του τμήματος Ιστορίας του ΑΠΘ