Η ΙΣΠΑΝΙΚΗ ΓΡΙΠΗ ΤΟΥ 1918 ΣΤΗ ΜΕΣΗΜΒΡΙΝΗ ΔΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ

Εξετάζεται η άφιξη της ισπανικής γρίπης το φθινόπωρο του 1918, η διασπορά στη μεσημβρινή Δυτική Μακεδονία, η αντιμετώπιση  από τη Διοίκηση, την Ιατρική και τη Θρησκεία, τα αποτελέσματα του περάσματος και η φυσική αποδρομή της

Η συγγραφή της προκείμενης μελέτης άρχισε πριν από είκοσι περίπου ημέρες, με την εμφάνιση στη Δυτική Μακεδονία του ιού Covid-19, που εντοπίστηκε πρώτη φορά στην Κίνα τέλη του προηγούμενου έτους.

Βάση της υπήρξαν οι διηγήσεις της γιαγιάς μου Πανάγιως. Πανάιου την αποκαλούσαν οι γυναίκες, Νάτσινα οι άντρες από το όνομα του άντρα της, του Νάτσιου, κατά κόσμον Αθανασίου Κύρινα. Ήταν 8 χρονών όταν οι γονείς της, ο παπα-Γιάννης Γκαλγκουράνας και η Θανάσω Καρακούλα, 32 ετών τότε, εξεδήμησαν από την ισπανική γρίπη το 1918, ημαρτημένη η αναγραφή 1917,[1] θάβοντάς τους στο λόφο του Αηλιά Αιανής. Από την ίδια αιτία είχαν πεθάνει ο 28χρονος θείος της Μίκας Γκαλγκουράνας στην Αμερική κι ο παππούς της Κωνσταντής Καρακούλας 74 χρονών. Έτερος θείος, ο Αντώνης Καρακούλας, πέθανε την ίδια εποχή κι αυτός στην Αμερική, πιθανόν από τον ίδιο λόγο. Με είχε επιπλέον πει ότι από γρίπη είχαν εκδημήσει και οι γονείς του άντρα της, ο Στέργιος Κύρινας και η Βασίλω Χαντζιάρα 56 ετών, αλλά από ύστερη εμφάνισή της, μάλλον το 1929. Δηλαδή η οικογένειά μας είχε εφτά θανόντες από την ασθένεια και μάλιστα σχετικά νέους.[2]

Διαδιδόταν πως η γρίπη του 1918 σταμάτησε έπειτα από θεία παρέμβαση, όταν μεταφέρθηκαν στην Κοζάνη τα οστά του Οσίου Νικάνορα από την Ιερά Μονή Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, Ζάμπουρντα κατά τους χωρίτες. Παλιές εφημερίδες έγραφαν πως το οροπέδιο της Ελίμειας είχε 2000 περίπου θύματα, ενώ στη Δυτική Μακεδονία τουλάχιστον πενταπλάσια.

Τέθηκαν τα ερωτήματα:

α) από πού έφθασε στην περιοχή ο ιός, όταν η ύπαιθρος ήταν κάπως απομονωμένη από τα μεγάλα αστικά κέντρα;
β) Πότε ακριβώς ήρθε;
γ) Πώς εξαπλώθηκε;
δ) Πώς αντιμετωπίστηκε; Συνήργησε πράγματι στο σταμάτημα της εξάπλωσής του στην πόλη της Κοζάνης (και στην επαρχία) η ευλογία των οστών του Οσίου Νικάνορα;
ε) Ήταν ο αριθμός των θυμάτων αυτός που αναγράφει ο τοπικός τύπος και μια μεταγενέστερη εκκλησιαστική πηγή, μεγαλύτερος ή μικρότερος;

Επειδή την περίοδο της συγγραφής έκλεισαν οι δημόσιες υπηρεσίες στο κοινό, δεν υπήρχε πρόσβαση στο ληξιαρχείο του δήμου Κοζάνης, απώλεια πολύ βασική -στα χωριά τα ληξιαρχικά βιβλία αρχίζουν από τη δεκαετία του 1920 και μετά. Ανενεργή ήταν και η Δημοτική Βιβλιοθήκη Κοζάνης όπου θα ξεφυλλίζονταν βιβλία με ιστορίες χωριών, τα δε αρχεία του γαλλικού προξενείου της πόλης είναι ακόμη απρόσιτα. Προφορικές συνεντεύξεις ήταν αδύνατο να ληφθούν. Έμενε, λοιπόν, ό,τι υπήρχε στα θυλάκια του γράφοντος, όσα εμπεριείχαν τα Γενικά Αρχεία του Κράτους στην Κοζάνη (αρχείο του πρώτου νοσοκομείου Κοζάνης δεν υπάρχει), αυτά που ευρίσκονται ελεύθερα στο διαδίκτυο και ολίγα που στάλθηκαν ψηφιακά από γνωστούς και φίλους.

Σπανίζουν γενικώς οι μαρτυρίες για τη γρίπη του 1918 με την εξαίρεση της τοπικής εφημερίδας Ηχώ της Μακεδονίας. Μοναδική λογίζεται φωτογραφία του συλλέκτη Βαγγέλη Νικόπουλου με κηδεία της εποχής εξαιτίας της ισπανικής γρίπης στα Γρεβενά,[3] για την αναδημοσίευση της οποίας κλίνω την κεφαλήν. Ευχαριστίες επίσης στον Ευριπίδη Τσατσιάδη, τον Νικόλαο Μπουκουβάλα, τον Κώστα Παυλό και τον Σ.Σ., οι οποίοι με έστειλαν ψηφιακά ορισμένες πηγές, όπως επίσης και στον Βασίλειο Καραγιάννη και τον Αντώνιο Παπαβασιλείου. Και στη Χρυσούλα Χαλδούπη για εντοπισμό διαφόρων πηγών. Εννοείται δε σε όσους κατέθεσαν γραπτά άμεσες ή συγκείμενες πληροφορίες για την ισπανική γρίπη. Χωρίς αυτούς το παρόν κείμενο δεν θα είχε κανένα νόημα.

Η ισπανική γρίπη φαίνεται πως πέρασε σαν αερικό χωρίς να ακουμπήσει τις μνήμες των ανθρώπων, μιας και τον χώρο τους καταλάμβαναν τότε άλλα, πιο φοβερά συμβάντα όπως το αίμα κι ο πόλεμος. Έφυγε επίσης δίχως να ερεθίσει το ενδιαφέρον των ερευνητών, παλαιών και νέων. Μόνον με την εμφάνιση του νέου ιού γράφτηκαν ορισμένα κείμενα.

Δεν ήταν εύκολη έρευνα και περισσότερο δύσκολη θεωρήθηκε η ένταξη των διάσπαρτων ψηφίδων στον αφηγητικό καμβά. Η διατύπωση στατιστικών στοιχείων παρουσίαζε σοβαρά προβλήματα εξαιτίας των αλληλοσυγκρουόμενων πηγών και της ασάφειάς τους, ιδιαίτερα ως προς τις αιτίες θανής. Κόρη π.χ. καθηγητή και ιερέα της Κοζάνης άφησε την τελευταία της πνοή αρχάς Φεβρουαρίου του 1918[4] από την ισπανική γρίπη ή από άλλες αιτίες;

Αν θεωρούσαμε την πόλη της Κοζάνης όπου έχουμε σχετικά σαφή καταγεγραμμένα θύματα (169 ο μέσος όρος τους) ως πρότυπο για στατιστική έκταση, πρώτον δεν γνωρίζουμε επακριβώς την αιτία της αποδημίας και δεύτερον αγνοούμε την ένταση και τη διασπορά της ισπανικής γρίπης στην ύπαιθρο. Όμως με βάση αυτήν και παρακάμπτοντας τα φράγματα του χρόνου και τις διαφορές των εποχών, έπρεπε με βάση την απογραφή του 1920 να υπάρχουν στο χωριό μας Αιανή 10 θανόντες εξαιτίας λοιμώξεων, στην πόλη της Κοζάνης 154, στην Ελίμεια 181 και στο σημερινό νομό Κοζάνης 901. Στη δυτική Μακεδονία λιγότεροι από πέντε χιλιάδες, για την ακρίβεια ο γράφων μέτρησε 4.336, κι όχι τριπλάσιους όπως αναγράφεται σε τοπική πηγή.[5] Με την ίδια συλλογιστική σε όλη την Ελλάδα (5.536.375 κάτοικοι)[6] είχαμε 82.354 αποβιώσαντες και σ΄ ολόκληρη τη γη (2 δις)[7] 29.804.528, όχι 50 έως 100 εκατομμύρια όπως γενικώς υπολογίζεται.[8]

Προφανώς η γενική στατιστική μένει αναπόδεικτη ως συνήθως συμβαίνει με τις γενικότητες, κάτι που εύκολα επισυμβαίνει και όταν εστιάζει πολύ κοντά ο φακός. Αλλά κάθε άποψη είναι άποψη.

Η παρούσα μελέτη είναι πρωτόλεια. Θα ήταν σίγουρα πληρέστερη ως προς το εύρος της, αν ο γράφων είχε έστω κι ελάχιστες ιατρικές γνώσεις και μεγαλύτερη πρόσβαση σε επιπλέον αρχειακό κι έντυπο υλικό, κάτι που απετράπη λόγω της συγκυρίας του εγκλεισμού από τη νέα επιδημίας της γρίπης, με την οποία δεν επιχειρήθηκε ουδεμία σύγκριση, όχι τόσο επειδή οι εποχές διαφέρουν, αλλά διότι στη νέα σκηνή όπου δεν υπάρχουν πρόσωπα και τόποι το βάπτισμα των λεγομένων σε ασφαλή δεδομένα είναι αδύνατο, άρα ισχνό κάθε εξαγόμενο συμπέρασμα.

Ελπίζεται ότι το κείμενο θα διαφυλλιστεί, έστω κι αμυδρά, εκτός των φιλιστόρων και από μελλοντικούς ερευνητές, πιο οξύνους από εμάς, με  διαφορετικά εργαλεία προσέγγισης και άλλους τρόπους σκέψης, με περισσότερη τόλμη κι επιμονή στην αναζήτηση της πραγματικής αλήθειας, της αλήθειας της Ιστορίας.

ΜΕΤΑΚΙΝΗΣΕΙΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ
Η απάντηση στο πρώτο ερώτημα, από πού ήρθε στην περιοχή ο ιός της ισπανικής γρίπης, είναι μάλλον εύκολη. Απόμακρα κι απομονωμένα[9] φαίνονται σήμερα τα χωριά στους κατοίκους των πόλεων, όμως την εποχή εκείνη δεν ήταν πραγματικά. Η Κάλιανη (Αιανή) απείχε από την Κοζάνη με το πέταγμα του αετού 15 χιλιόμετρα, 4 δηλαδή ώρες με τα πόδια και 2 με άλογα, μουλάρια κι όνους αν τα ζώα ήταν φορτωμένα φορές διπλάσιες. Στην πόλη –κατέφθαναν από την ύπαιθρο χωροφύλακες, κοινοτάρχες, δάσκαλοι, ιερείς και πωλητές δημητριακών, οπωρικών και καυσοξύλων, ενώ τους οικισμούς επισκέπτονταν μητροπολίτες, επιθεωρητές και μικροπωλητές. Οι κάτοικοι των οικισμών επισκέπτονταν συχνά τους συγγενείς τους που βρίσκονταν σε παραπλήσιους άλλους. Ακόμη περισσότεροι άνθρωποι συναθροίζονταν κατά τη διάρκεια θρησκευτικών λειτουργιών στις Μονές της περιοχής ή στα υπαίθρια παζάρια -στην Κόζιανη (Κοζάνη) υπαίθριες αγοραπωλησίες γίνονταν κάθε Σάββατο. Αλλά σχεδόν κανείς χωρικός δεν απομακρύνονταν έξω από τα όρια της επαρχίας, με την εξαίρεση των μεγαλοποιμένων Γκραίκων ή Βλάχων, που ο τόπος δράσης τους εκτείνονταν από τη βόρεια Πίνδο ως τη Χαλκιδική και τη Θεσσαλία. Μακρύτερα ταξίδευαν οι κληρωτοί που υπηρετούσαν σε στρατιωτικές μονάδες και αρκετά περισσότερο οι οικονομικοί μετανάστες στη Σμύρνη, στα μεταλλεία Μπάλια της Μικράς Ασίας και στην Αμερική.[10]

Στις εμπόλεμες περιόδους, όπως το 1918, στα χωριά προσέρχονταν περαστικά ή για καταυλισμό μερικών ημερών στρατιωτικά τμήματα, τα μέλη των οποίων κατάγονταν κι από άλλα κράτη. Στο στρατόπεδο Κοζάνης π.χ. το Σεπτέμβριο του 1918 είχαν εγκλειστεί Βούλγαροι αιχμάλωτοι πολέμου,[11] ενώ νωρίτερα στην ίδια πόλη διαβιούσαν συμμαχικά στρατεύματα με στρατιώτες κι αστυνόμους από την Αφρική και την Ινδοκίνα, οι οποίοι είχαν αποβιβαστεί στη Μακεδονία δυο χρόνια νωρίτερα.[12] Αν τα πρώτα περιστατικά ανακοινώθηκαν στη Γαλλία άνοιξη του 1918,[13] τότε η Κοζάνη, της οποίας τα δημοτικά της και το Γυμνάσιο είχαν καταληφθεί από τα ειρημένα στρατεύματα,[14] δεν επρόκειτο να ξεφύγει.

Ήταν, επομένως, απλή η διασπορά της ισπανικής γρίπης, καθώς οι άνθρωποι δεν είχαν πάψει τις επαφές στους κινηματογράφους (του Βαμβακά λ.χ.),[15] την εβδομαδιαία αγορά, τα καφενεία, τα παντοπωλεία, τα ραφεία, τα υποδηματοποιεία, στις βρύσες και τις γειτονιές όπου συναντιόνταν οι γυναίκες, στους ναούς. Στα δε χωριά έμεναν πολλοί μαζί σε ένα δωμάτιο, πλένονταν με πηλό, δεν διέθεταν τεχνητά φάρμακα και δέρνονταν από τον ήλιο και τον άνεμο. Στην πλειονότητά τους οι χωρίτες υποσιτίζονταν, ειδικά την εξεταζόμενη περίοδο με τον έλεγχο τιμών και μεταφοράς αγαθών προς όφελος της πόλης. Περισσότερο από όλους κινδύνευαν οι ιατροί και οι ιερείς, ωστόσο οι πρώτοι λάμβαναν κατάλληλες προφυλάξεις. Οι ιερείς βρίσκονταν ακάλυπτοι στην πρώτη γραμμή, τους πλησίαζαν στενά άντρες, γυναίκες και παιδιά κατά τη θεία λειτουργία και τις υπόλοιπες τελετές. Έπειτα, επισκέπτονταν τα σπίτια των ασθενών προς τέλεσιν ευχελαίων ή για να τους κοινωνήσουν μη φύγουν από τον κόσμο αμιτάλαυτ(οι),[16] χωρίς δηλαδή να μεταλάβουν.

Την ισπανική γρίπη μετέδιδαν μάλλον και μαθητές, όσοι τουλάχιστον φοιτούσαν, αφού, ιδιαίτερα στα χωριά, έμεναν τα κτήρια κενά μέρες ή και μήνες εξαιτίας των επιστρατεύσεων[17] εθελοντών[18] ή κληρωτών δασκάλων όπως ο Κωνσταντίνος Χριστοδουλίδης του δημοτικού Σχολείου Αιανής,[19] από παροδικές ασθένειες αμφοτέρων των φύλων του διδακτικού προσωπικού[20] ή, απλώς, από έλλειψη ενδιαφέροντος των γονέων. Στον οικισμό Κιρασιά (Κερασιά) της επαρχίας Τσιαρτσιαμπά (Ελίμειας) π.χ. ο δάσκαλος απουσίαζε λόγω ασθενείας από τον Σεπτέμβριο ως το Δεκέμβριο του 1918,[21] ενώ στην γειτονικό της Παρασκιβή (Αγία Παρασκευή) και μακρύτερα στη Βλάτση (Μπλάτσι κατά τους εντοπίους, Βλάστη αργότερα) κανείς μαθητής δεν όδευε για φοίτηση στο σχολείο μήνα Δεκέμβρη του 1918.[22]

Η πληροφορία πως η ισπανική γρίπη ξεκίνησε από την Αθήνα, χωρίς χρονικό προσδιορισμό, που δημοσίευσε εφημερίδα των Τρικάλων και μετά απλώθηκε στην επαρχία,[23] σύνηθες αντικατόπτρισμα της ονειδιστικής γνώμης της επαρχίας για την πόλη, επαναλαμβάνεται από ύστερους ερευνητές,[24] οι οποίοι τοποθετούν χωρίς τεκμηρίωση την αφετηρία της στο καλοκαίρι του 1918. Άλλη πηγή ομιλεί γενικώς για τη Θεσσαλία ως πρώτη εμφάνιση της ισπανικής γρίπης, πάλι χωρίς τεκμηρίωση, και ειδικώς για την Πάτρα (19^η Ιουλίου 1918) και τη Θεσσαλονίκη,[25] εναλλασσόμενοι τόποι του πρώτου περιστατικού, που κανείς δεν ήθελε να διεκδικήσει. Επομένως, η ιχνηλάτηση της άφιξης στη χώρα δεν γίνεται πιστευτή, αφού μαρτυρείται ταυτόχρονα σε τέσσερις διαφορετικές περιοχές, γεγονός φυσικό τότε για τις επικοινωνίες της εποχής και κατανοητό σήμερα που την αλήθεια σκοτεινιάζουν πολιτικές[26] και οικονομικές διαφορές τη συνεργεία των μέσων ενημέρωσης και της ροπής του κόσμου στη μυθοπλασία, ιδιαίτερα όταν αυτή επενδύει ή εξαγνίζει πρακτικές και οφέλη. Σε ελάχιστους π.χ. προξενεί η άποψη της εφημερίδας Ριζοσπάστης του ΚΚΕ, που αναμεταδίδοντας άλλες πηγές θεωρεί πως η ισπανική γρίπη είχε κατασκευαστεί ως βιολογικό όπλο στις ΗΠΑ,[27] προφανώς για να πλήξει τον εργαζόμενο λαό και τα ηχηρά συναφή.

Η ΑΦΙΞΗ
Πότε ακριβώς έφθασε η ισπανική γρίπη στη Δυτική Μακεδονία είναι άγνωστο. Με βεβαιότητα, όμως, μπορεί να ειπωθεί πως η δημοσιοποίηση της άφιξής της στον τύπο της
Κοζάνης, εκδιδόταν μόνον μία εφημερίδα, ήταν ελεγχόμενη από τη γαλλική λογοκρισία στην οποία προΐστατο υπολοχαγός.[28] Όμως καθώς θανατηφόρα περιστατικά της γρίπης εμφανίστηκαν στον οικισμό Ολυμπιάδα Εορδαίας δημοσιεύτηκε στον ειρημένο τύπο την 10^η Οκτωβρίου 1918 πρώτη φορά η ύπαρξη επιδημίας γενικώς στη χώρα με ειδική αναφορά σε ασθενείς της επαρχίας Ανασελίτσης (Βοΐου) χωρίς όμως να προσδιορίζεται επακριβώς η νόσος.[29] Η ίδια εφημερίδα δημοσίευσε θανάτους εξαιτίας της την 21η Οκτωβρίου του 1918, θανάτους που είχαν συμβεί αρκετά νωρίτερα.

Ναι, σίγουρα φραγμός ήταν η λογοκρισία, αλλά ό,τι συνέβαινε στον οίκο δεν ανακοινωνόταν στο δήμο για διάφορους λόγους, που, όταν επιθυμεί κανείς, αλιεύει από τις θάλασσες της προσωπικής κι επαγγελματικής επιβίωσης, της κοινωνικής ανάδειξης, της Πολιτικής γενικώς και της Οικονομίας. Όπως επισημαίνει καλός γνώστης της εποχής και της περιοχής ο ιδιοκτήτης της εφημερίδας της Κοζάνης Ηχώ της Μακεδονίας είχε ιδρύσει τυπογραφείο το 1914 ενθαρρυνόμενος υπό σημαινόντων αυτόθι στοιχείων,[30] Κοζανίτες δηλαδή που διέθεσαν επενδυτικά κεφάλαια ή παροδικούς φορείς κρατικών αξιωμάτων. Με τις τάσεις των πρώτων συνέπλεε η εφημερίδα για να λαμβάνει εμπορικές διαφημίσεις και με τις αντίστοιχες των δεύτερων για να δημοσιεύει δικαστικές αποφάσεις. Όπως ορθά μαρτυρεί τυπογράφος της Κοζάνης της ιδίας εποχής: Θέλω εξυπηρετήσει τας φιλελευθέρας αρχάς εις τον ευγενή αγώνα των Συμμάχων.[31] Επρόκειτο για σχέση εξυπηρέτησης του γραπτού λόγου προς τον προφορικό εντολέα και το αντίθετο. Ο τύπος, το γράμμα, είχε τη δύναμη όχι μόνον να αποσιωπεί ή υπερθεματίζει, αλλά και να παραλλάσσει.

Στον έλεγχο ή αυτοέλεγχο του τύπου προφανώς οφειλόταν και η αποφυγή αναγραφής της επιδημίας ως Ισπανική γρίππη, ονομασία που ήδη γνώριζαν οι ιατροί και ο επιθεωρητής δημοτικών σχολείων από την 2α Οκτωβρίου του 1918.[32] αλλά η εφημερίδα την υιοθέτησε 1,5 μήνα αργότερα, την 14^η Νοεμβρίου 1918.[33] Πόσο νωρίτερα είχε έλθει στην περιοχή ο ιός; Τέλη Αυγούστου 1918 στην Κοζάνη κατά μια ατεκμηρίωτη ύστερη μαρτυρία.[34] Την 1^η Οκτωβρίου 1918, ημερομηνία που μετατέθηκε ημαρτημένα από ύστερους ερευνητές δύο ημέρες αργότερα,[35] εμφανίστηκε στην πολίχνη Γριβινά (Γρεβενά), μάλιστα θανατηφόρας (δύο χωροφύλακες κι ένας ανθυπασπιστής) και 32 κρούσματα επικίνδυνα.[36] Την 3^η Οκτωβρίου τηλεγράφημα του γενικού διοικητή Δυτικής Μακεδονίας αναφέρει επιπλέον ένα νεκρό χωροφύλακα στα Γρεβενά κι ότι προσεβλήθη το ¼ της δυνάμεως της Χωροφυλακής και πολλοί δημόσιοι υπάλληλοι, συμπληρώνοντας παράλληλα:

 αποθνήσκουν καθ’ εκάστην κατά δεκάδας ιδίως εις τας περιφερείας Γρεβενών Σερρών Καστορίας και Γαιλαρίων.[37]

Ο Αθηναίος αντιγραφέας του τηλεγραφήματος (πώς να ξέρει την επαρχία;) τις κωμοπόλεις Σόροβιτς (Αμύνταιο), μάλλον αυτή η αληθής γραφή καθώς στο λεκανοπέδιό της εντοπίσαμε το πρώτο καταγεγραμμένο θύμα, το είδε Σερρών και το Καϊλαρίων (Εορδαίας) Γαιλαρίων, ενώ έτερος πιο γεωγραφημένος από τον πρώτο αντέγραψε Σερβίων και Καϊλαρίων.[38] Ύστερη ατεκμηρίωτη μαρτυρία, καταθέτει πως η γρίπη έφθασε στην πόλη της Κοζάνης αρχάς Οκτωβρίου.[39] Την 12η Οκτωβρίου 1918 άρχισε η δράση της στην πόλη της Κοζάνης ισχυρίζεται αφίσα τυπωμένη τη δεκαετία του 1940, όπως θα εξηγηθεί πιο κάτω.[40] Στις 15 Οκτωβρίου 1918 τοποθετεί την αφετηρία της ισπανικής γρίπης ο τύπος της Κοζάνης.[41]

Λεπτομερώς η επίσημη άφιξη της ισπανικής γρίπης έχει ως εξής:

Ο τύπος των Αθηνών αστειευόταν την 14^η Ιουνίου 1918 με την ισπανική γρίπη, χαρακτηρίζοντάς την επιδημία της μόδας.[42] Προσπαθώντας ίσως να αντιμετωπίσει έναν εν δυνάμει κίνδυνο εφημερίδα των Τρικάλων παρέθεσε εν είδη παιδιάς ανέκδοτο όπου βαριά πνευμονία, ίσως η ισπανική γρίπη, εγράφη ως Βλαχοπνευμονία.[43] Όμως από την 18^η  μέχρι την 25^η Αυγούστου του 1918 δασκάλα και νηπιαγώγισσα της Βλάστης[44] και υποδιδασκάλισσα από τον οικισμό Λίγκα (Μηλοχώρι) της ιδίας επαρχίας παραιτήθηκαν από τις θέσεις εργασίας των ένεκα λόγων υγείας,[45] ενώ ακολούθησαν κι άλλοι τρεις πάλι στην Εορδαία. Παραιτήσεις αυτού του είδους συνηθίζονταν ιδίως διορισμένων σε ορεινά κι απόμακρα από τις πόλεις μέρη,[46] χωρίς επί το πλείστον να προβάλλονται λόγοι υγείας. Η αιτιολογία της υγείας των τριών σε συνάρτηση με ύστερη δημοσίευση πως το Νοέμβριο του 1918 η γρίπη επέμενε με ένταση στην ορεινή Βλάστη, φημιζόμενη δια το ευκραές κλίμα της[47] και η άμεση γειτνίασή της με την πεδιάδα της Εορδαίας μάς βάζει σε υποψίες οι αναφερόμενοι φοβούνταν διασπορά επιδημίας στην Εορδαία. Το Μηλοχώρι, το Παλαιοχώρι (Φούφας), το Ντουρουτλάρ (Προάστιο) βρίσκονταν σχετικά κοντά στο σιδηροδρομικό σταθμό του Αμυνταίου[48] και η Θεσσαλονίκη είχε αναφερθεί ως το σημείο μηδέν της εξάπλωσης της ισπανικής γρίπης στην Ελλάδα.[49] Αυτό που συνέδεε τη νύφη του Θερμαϊκού με την Εορδαία ήταν οι γραμμές του τραίνου, αρκετά επίφοβες ως μέσον μεταφοράς, αφού επάνω τους κατευθύνονταν από τη Θεσσαλονίκη στα μέτωπα του πολέμου βορείως και δυτικώς της Μακεδονίας συμμαχικά στρατεύματα.

Στην Ελίμεια την 9^η Σεπτεμβρίου 1918 πιθανότατα καταγράφεται πρώτη περίπτωση της ασθένειας, στον οικισμό Αιανή, αν κι αγνοούμε την ακριβή αιτιολογία της κατάκλισης μεσήλικα ασθενούς, στο σπίτι του οποίου εισέδυσαν ένας από τους ιερείς τη βοηθεία τριών λαϊκών για να λάβουν δια της βίας ποσότητα βρώμης, ως αντικατάσταση αντίστοιχης που είχε ο οικοδεσπότης για άγνωστους λόγους πυρπολήσει.[50] Αν και φίλερις κατά μια πηγή ο κατάκοιτος[51] δεν αντέδρασε, πιθανόν λόγω της σοβαρότητας της ασθενείας. Επέζησε και της εισβολής και της ασθενείας.[52] Αν ήταν ισπανική γρίπη ή άλλη νόσος είναι άγνωστο, πάντως το χωριό είχε ορισμένα θύματα από την πρώτη. Την ίδια ημερομηνία 9^η Σεπτεμβρίου του 1918 εντοπίζεται σε παιδιά της πόλης Κοζάνης επιδημία οστρακιάς, ασθένεια που εμπεριέχει πυρετό.[53] Ήταν οστρακιά ή ισπανική γρίπη;

Η απόρριψη αιτήσεων δασκάλων την 19^η Σεπτεμβρίου 1918 για λήψη αναρρωτικών αδειών, αν η ασθένεια δεν πιστοποιούνταν από διορισμένους επί τούτου κρατικούς ιατρούς,[54] δηλώνει ότι υπέφωσκε, τουλάχιστον στις πόλεις, ο ιδεασμός περί αυτής, αν δεν υπήρχε πραγματικά. Δέκα μέρες αργότερα ο επιθεωρητής δημοτικών σχολείων Κοζάνης έστειλε με την υπηρεσιακή αλληλογραφία 8 βιβλιάρια με τίτλο Περί προφυλάξεως των εις τα σχολεία φοιτώντων από των λοιμωδών νόσων,[55] ίσως του Εμμανουήλ Λαμπαδαρίου που ομιλούσε μόνο για την πανώλη και τη χολέρα,[56] σε Κοζάνη, Βελβενδό, Βλάστη και Σέρβια, στους μεγαλύτερους δηλαδή οικισμούς, λησμονώντας περιέργως τα Καϊλιάρια (Πτολεμαΐδα), την πρώτη σε πληθυσμό μετά την Κοζάνη κωμόπολη,[57] αλλά με κατοίκους ως επί το πλείστον Οθωμανούς. Θεωρώντας μάλλον ότι δεν θα το διάβαζαν ή και να το διάβαζαν δεν θα το καταλάβαιναν ή δεν θα το εφάρμοζαν. Στην επαρχία Βοΐου μαρτυρούνται την 24 Σεπτεμβρίου του 1918 πυρέσσοντες χωρίτες χωρίς χρήματα, ιατρούς και θειική κινίνη,[58] φάρμακο που είχε εισαχθεί κατά μια μαρτυρία 40 έτη νωρίτερα,[59] αλλά χωρίς διαπίστωση της ασθενείας, με υπαίτια μάλλον την ελονοσία.

Άρα ύστερα από όσα έχουν εκτυλιχθεί η άφιξη της ισπανικής γρίπης μετατοπίζεται στα μέσα Σεπτεμβρίου 1918, αφού η ανωτέρω μαρτυρία χρονολογείται στα τέλη του μηνός κι ο μεταδότης της ήθελε χρόνο για να συλλέξει στοιχεία από αρκετά χωριά.

Η υπόθεση για σύνδεση της Εορδαίας με τη Θεσσαλονίκη ως προς την ισπανική γρίπη μάλλον επαληθεύεται, όταν την 1^η Οκτωβρίου μαρτυρείται το κλείσιμο του (ελληνικού) δημοτικού σχολείου της συνεπεία επιδημίας.[60] Αντίστοιχο έγγραφο από τα σχολεία των Σερβίων την επόμενη ημέρα συνοδευόμενο από ιατρική γνωμάτευση ανέφερε ως αιτία του κλεισίματος των την Ισπανική γρίππη.[61] Πώς έφθασε στα Σέρβια η ασθένεια: με τα νέα μεταφορικά αυτοκίνητα εμπορευμάτων, τις συνήθεις άμαξες, τους ημιόνους, τα άλογα ή με τα πόδια; Δυο μέρες μετά η επιδημική γρίππη μαστίζει το σχολείο άρα και το χωριό, των Πύργων Εορδαίας.[62] Η σημαντική μέρα είναι η 4^η Οκτωβρίου 1918 που η γρίπη επισκέπτεται θανατηφόρα το σχολείο της Ολυμπιάδας Εορδαίας,[63] οικισμού γειτονικού όπως οι Πύργοι και η Πτολεμαΐδα του ΣΣ Αμυνταίου.

Την 7^η Οκτωβρίου έρχεται έγγραφο από την Αθήνα για διακοπή των μαθημάτων μέχρι νεωτέρας. Φθάνει σε 3 μέρες στην Κοζάνη και προωθείται στα σχολεία της περιφέρειας,[64] τα οποία αρχίζουν να κλείνουν από την 10η Οκτωβρίου 1918 -στο Βόλο το ίδιο συνέβη μιαν εβδομάδα αργότερα με αυστηρότερα μέτρα: να μη συγκεντρώνονται οι μαθητές σε οικίες και οδούς ούτε σε καταστήματα εστίασης και ψυχαγωγίας.[65]

Τα δημοτικά σχολεία άνοιξαν στην περιφέρεια Κοζάνης την 26^η Νοεμβρίου του 1918,[66] έπειτα από 46 ημέρες, ενώ τα γυμνάσιά της την 5^η Δεκεμβρίου του ιδίου έτους[67] -πότε έκλεισαν τα τελευταία δεν μας διαφωτίζει αρχειακό υλικό.[68] Αν τα τουρκικά σχολεία της Ελίμειας και των Καραγιαννίων, των Σερβίων,[69] υπήρχαν παλαιότερα τρία γραμματοδιδασκαλεία κι ένα γυμνάσιο,[70] τα δύο αντίστοιχα των Γρεβενών,[71] και τα αντίστοιχα της Εορδαίας[72] συμπεριλαμβανόταν κι αυτά στην ιδία διαταγή, είναι άγνωστο.

ΑΡΙΘΜΟΙ ΚΑΙ ΔΕΔΟΜΕΝΑ
Στην πόλη της Κοζάνης η ύπαρξη επιδημίας γρίπης γενικώς στη Δυτική Μακεδονία εμφανίστηκε στον τύπο την 10η Οκτωβρίου 1918,[73] αλλά μόνον την 21 του ιδίου μηνός δημοσιοποιήθηκαν οι πρώτοι θάνατοι.[74] Με βάση την Ηχώ της Μακεδονίας ως τις 20 Οκτ. είχαν εκδημήσει ονομαστικά 45 άρρενες και θήλεις[75] κι ως την 27^η του ιδίου μηνός άλλοι 61 χωρίς φύλο κι όνομα, εκτός ενός νέου που, ενώ άφησε την πνοή στην Αθήνα, μάλλον συμπεριελήφθη, οπότε 106 οι τεθνεώτες. Την ίδια όμως ημέρα ο συντάκτης προσμέτρησε 120 νεκρούς από την 17^η έως 27^η Οκτωβρίου, ενώ ως τότε είχε αναγράψει 94 ή 95,[76] γεγονός που σημαίνει ότι η ακριβής καταμέτρηση άρχιζε να χωλαίνει. Πράγματι ενώ ως την 17^η Νοεμβρίου δηλώθηκαν 154 τεθνεώτες, την επομένη αναγράφεται πως εν Κοζάνη από της 5 9)βρίου [Νοεμβρίου] μέχρι σήμερον έχομεν κρούσματα θανατηφόρα εν όλω 31.[77] Τότε προστίθενται στους 154 κι αφαιρούνται οι 3 που είχαν ήδη αναγραφεί σε προηγούμενα φύλλα, οπότε οι εκδημήσαντες φθάνουν στους 182. Ωστόσο, στο ίδιο φύλλο της εφημερίδας και στην ίδια στήλη[78] δηλώνονται 280 αποβιώσαντες εν Κοζάνη, χωρίς να εξεικονίζεται με ακρίβεια η πόλη ή η περιφέρεια.

Έπειτα από την ανωτέρω αριθμητική αμφιβολία τι να επιλέξει κανείς ως ορθό, τους 154 ή τους 182; Το δισταγμό περιπλέκει ύστερη κατάθεση, που θα ιδωθεί αμέσως μετά, όπου αναφέρονται 172 άφησαν την τελευταία τους πνοή εκ της Γρίππης, όχι κατηγορηματικά εκ της «ισπανικής γρίπης». Αν δεχθούμε τον πρώτο αριθμό η θνητότητα στην πόλη (10.334 κάτοικοι το 1920)[79] είναι 1,49%, ενώ στον δεύτερο, δηλαδή το 182, 1,76%.

Αφίσα με αριθμητικό κατάλογο 172 θανόντων από γρίπη, τυπωμένη στο τυπογραφείο του Δημητρίου Γκαβανά στην Κοζάνη[80] φέρει την ημερομηνία 10/11/1918. Ημαρτημένη όμως η χρονολόγησή της για έναν απλούστατο λόγο: ο τυπογράφος είχε γεννηθεί το 1904,[81] άρα το 1918, έφηβος 14 χρονών, ήταν δύσκολο να έχει δικό του κατάστημα. Έπειτα, ο ειρημένος δραστηριοποιήθηκε πρώτη φορά επαγγελματικά στην Κοζάνη ως διαχειριστής της εφημερίδας Βόρειος Ελλάς το 1928[82] κι εκδόσεις από το τυπογραφείο της εφημερίδας, πάντοτε μαζί με τον Θεοδοσιάση[83] (Σταύρο Θεοδοσιάδη) είναι διαθέσιμες από το έτος 1930[84] και μετά. Μόνος του ως τυπογράφος εμφανίζεται έπειτα από την άνοιξη του 1943,[85] όταν ο Θεοδοσιάδης εγκατέλειψε την πόλη για το αντάρτικο του ΕΛΑΣ. Καθαρά έκδοση του Γκαβανά συναντούμε το έτος 1947.[86] Οπότε η περί ου ο λόγος αφίσα τυπώθηκε προφανώς μετά το 1943, πιθανώς προς χάριν εράνου για το ναό του οσίου Νικάνορος της θέσης Κλαδιά Κοζάνης, ώστε να παρακινηθούν οι πιστοί να καταθέσουν τον οβολό τους και η πολιτεία μεγαλύτερα ποσά. Αν υπήρχε νεότερή της χειρόγραφη αφίσα, την οποία αντέγραψε και τύπωσε, λογικά θα χρονολογούνταν στα τέλη της δεκαετίας του 1920, και η εμφάνισή της θα είχε συμβεί για τον ίδιο λόγο όπως και η τυπωμένη ύστερή της.

Στην αφίσα αναφέρονται αριθμητικά ανά μέρα από την 12^η Οκτωβρίου έως την 7^η Νοεμβρίου 1918 ως μεταστάντες εκ της Γρίππης στην πόλη της Κοζάνης  83 άρρενες κι 89 θήλεις,[87] 172 δηλαδή θανόντες, ποσοστό 1,66% επί των κατοίκων της. Κατά την αφίσα οι αριθμοί προέκυψαν από τις άδειες ταφής, οπότε το φλέγον ερώτημα είναι αν συνυπολογίζονται εκτός της ισπανικής γρίπης κι άλλοι παρεμφερείς θάνατοι, π.χ. η (μάλλον) αυτοχειρία νεαρού υπαλλήλου του Ταμείου Γρεβενών,[88] ο οποίος πιθανότατα προσβλήθηκε από λοίμωξη του κεντρικού νευρικού συστήματος (ΚΝΣ)[89] κι όχι από την ισπανική γρίπη, ή όλοι οι εξ αιτίας όλων των αναπνευστικών νοσημάτων θάνατοι.

Το πρόβλημα της ακριβείας των αριθμών προβάλλει εισέτι ανάγλυφο στην επαρχία Σερβίων. Ενώ αρχικά αριθμούνται σε 150 οι αποβιώσαντες,[90] αργότερα μειώνονται στην ίδια πηγή σε 94.[91] Όμως γνωστή ονομαστικά ως θανούσα από την ισπανική γρίπη είναι μόνον μία προσφύγισσα, δασκάλα στην κωμόπολη. Είχε ζητήσει άδεια αναρρώσεως την 19^η Νοεμβρίου 1918, της δόθηκε δεκαήμερη,[92] αλλά εξέπνευσε έπειτα από 25 ημέρες.[93] Περισσότεροι από 60 θάνατοι αναφέρονται στο ορεινό χωριό Μικρόβαλτο όχι ονομαστικά κατά μόνας αλλά οικογενειακώς, επτά οικογενειακά επώνυμα.[94] Προφανώς δημιουργήθηκε σύμφυρση μεταξύ των θυμάτων του οροπεδίου της Ελίμειας και της λωρίδας των Σερβίων, γι’ αυτό κι ο νέος αριθμός διορθώθηκε έπειτα στα συνολικά αποτελέσματα της εφημερίδας. Στην κωμόπολη των Σερβίων πλειοψηφούσαν παλαιότερα οι Οθωμανοί (93%),[95] οπότε εν μέρει εξηγείται η δυσκολία συλλογής (αξιόπιστων) στοιχείων.

Ανεξήγητη είναι η τεράστια διαφορά θνησιμότητας ανδρών και γυναικών στην επαρχία Γρεβενών, αφού το Μάρτιο του 1919 ως Στατιστική απωλειών εκ γρίππης αναφέρονται ως αποβιώσαντες 331 άρρενες και 1336 θήλεις, κάτι που δεν συνάδει με τις υπόλοιπες περιοχές[96] και με τη λογική. Η πιο πρόσφορη εξήγηση είναι ότι στον αριθμό 1336 προστέθηκε κατά λάθος το ψηφίο των χιλιάδων, οπότε ως πραγματικές θνήσκουσες θεωρούνται 336 μόνον γυναίκες και κορίτσια.

Την παραδοξότητα επιτείνει τον Σεπτέμβριο του 1918 νέα δημοσίευση (παρατίθεται δίπλα) με τίτλο Τα αποτελέσματα της γρίππης[97] όπου στην ίδια επαρχία αναφέρονται διπλάσιοι θανόντες, 3.642 συνολικά.

Πόσο αξιόπιστες είναι, λοιπόν, οι γενικές μετρήσεις, αν οι τοπικές διαφέρουν στην ίδια πηγή; Το Μάρτιο λ.χ. του 1919 αναφέρονται 10.264[98] θανόντες στη Δυτική Μακεδονία, ενώ 8 μήνες αργότερα αυξάνονται στους 14.136.[99] Ποιος ο πραγματικός αριθμός και πώς συνελέχθη; Μήπως οι θάνατοι από πολεμικά γεγονότα ή από άλλες ασθένειες, έχει ήδη αναφερθεί η περίπτωση του νεαρού που έπασχε από λοίμωξη του ΚΝΣ, όπως η φυματίωση,[100] η ελονοσία, η διφθερίτιδα[101] από την οποία πέθανε 10ετής το 1934 ο θείος μου Δημήτριος Καλλιανιώτης[102] καταμετρήθηκαν στην ισπανική γρίπη;

Πώς ξεχώριζε κανείς τις ασθένειες στην ύπαιθρο, όταν σύμφωνα με πρόσφατη ιατρική κατάθεση

τα συμπτώματα με τα οποία εμφανίζεται η πνευμονία από την κοινότητα είναι κοινά και με άλλες νόσους του αναπνευστικού συστήματος, με αποτέλεσμα η διαφορική διάγνωση εκτός νοσοκομείου να είναι συχνά δύσκολη;[103]

Οι αμφιβολίες ερείδονται φορές σε πραγματικότητες. Τον Αύγουστο του 1916 είχαν πεθάνει από ελώδη πυρετό πέντε άτομα στα Γρεβενά, τέσσερα εκ των οποίων ήταν παιδιά ενός μηνός έως 7 ετών,[104] ενώ τον Απρίλιο του 1918, μήνες πριν ξεσπάσει η επιδημία της ισπανικής γρίπης, είχαν εκδημήσει στην πόλη της Κοζάνης 8 άνθρωποι: από φυματίωση δύο παιδιά, ένας έφηβος και δύο άνδρες, ενώ από άγνωστη αιτία δύο βρέφη κι ένας 60χρονος από κίρρωση του ήπατος.[105] Αν κάθε μήνας έμοιαζε με τον επόμενο, στους 3 μήνες (Οκτώβριος ως Δεκέμβριος 1918) που μαρτυρούνται θάνατοι από την ισπανική γρίπη, στην πόλη της Κοζάνης θα είχαμε περισσότερο από 15 θανάτους από άλλες λοιμώξεις. Περιπνευμονία λ.χ., από την οποία είχε αναρρώσει κάτοικος Ντόλου (Βυθού) Βοΐου τον Απρίλιο του 1919[106] ή απλή πνευμονία, ασθένεια που είχε προσβάλει τον νεοφερμένο Κρητικό υποδιοικητή Σιατίστης το Νοέμβριο του 1918.[107] Ίσως να συμπεριελήφθησαν στην καταμέτρηση η εκδημία Κοζανίτη στρατιώτη την 20ή Δεκεμβρίου 1918 από γριπώδη πνευμονία,[108] και νωρίτερα την 12^η Οκτωβρίου του ιδίου έτους ετέρου συναδέλφου του, μωαμεθανού όμως το θρήσκευμα, από το χωριό Χάδοβα (Πολύμυλος) με συμπτώματα ερυσιπέλατος και βρογχοπνευμονίας κ.α.[109] Οπότε προσμετρούνται σε 154 οι θανόντες από την ισπανική γρίπη στην πόλη της Κοζάνης.

Στην έλλειψη ακριβείας προφανώς συνεισέφεραν στη Δυτική Μακεδονία η έλλειψη δρόμων, ο πόλεμος, η γαλλική κατοχή και οι γλωσσικές διαφορές των κατοίκων, όχι τόσο των δίγλωσσων (αρβανίτικη, βλάχικη, σλαβική, τσιγγάνικη), αλλά των μουσουλμάνων με μητρική γλώσσα την τουρκική, ιδιαίτερα όσων κατοικούσαν σε αμιγείς οικισμούς. Είναι δύσκολη η απόδειξη της υπόθεσης ότι οι περισσότεροι θάνατοι από την ισπανική γρίπη έλαβαν χώραν σε μουσουλμανικά χωριά, των οποίων οι κάτοικοι έφυγαν στην Τουρκία με την ανταλλαγή, οπότε η μνήμη της επιδημίας δεν είναι έντονη στη Δυτική Μακεδονία, αφού ο άδειος της τόπος αναπληρώθηκε από τον Α΄Π.Π. και μετά από χριστιανούς πρόσφυγες.

Η ΑΓΝΟΗΜΕΝΗ ΥΠΑΙΘΡΟΣ
Τι συνέβαινε στα χωριά την ίδια περίοδο μάλλον δεν θα μαθευτεί ποτέ με ακρίβεια. Ονομαστικά γνωρίζουμε ελάχιστους γραπτούς θανάτους -η οικογένειά μας έχει ήδη αναφερθεί. Ένας δάσκαλος από το Ζιουπάνι (Πεντάλοφος),[110] η διευθύντρια του Παρθεναγωγείου Σερβίων, προσφύγισσα στην καταγωγή.[111] Επτά ονόματα οικογενειών στο χωριό Μικρόβαλτο έχουν ήδη αναφερθεί.[112]

Στον οικισμό Καλόχι Γρεβενών μαρτυρούνται 3 γυναίκες νεκρές.[113] Στο Τσούρχλι Γρεβενών (Άγιος Γεώργιος), αναφέρεται λανθασμένα ως Τουρχλιού, που τον επισκέφτηκε ιατρός[114] προφανώς επειδή είχε αρκετά θύματα, τουλάχιστον 8 χριστιανοί αναφέρονται ονομαστικά σε πρόσφατη μελέτη.[115] Λογικά η ασθένεια θα είχε περάσει και στους Βαλαάδες κατοίκους του, δηλαδή τους ελληνόφωνους μουσουλμάνους, ορισμένοι εκ των οποίων παραπονούνταν το προηγούμενο έτος για κάκιστη διατροφή επειδή κατελήφθησαν εκ του Δημοσίου ακίνητά τους.[116]

Σε εκκλησιαστική ενθύμηση ιερέως (ορθογραφημένη από τον γράφοντα) στο οικισμάτιο Γουρνάκι (Νεοχώρι) Βεντζίων, όπου όμως δεν υπάρχουν ονόματα αποβιωσάντων κι ο ιερέας επέζησε της επιδημίας, ήταν προφανώς πολύ δυνατός οργανισμός, αναγράφεται:

.. 1918 μην Οκτώβριος κάνω ενθύμησιν την ασθένεια την μεγάλην όπου υπήρχεν εις τους ανθρώπους παρηγορίαν δεν είχεν …σπίτι έπιανε, δεν άφηνε κανένα. Ερήμωσαν σπίτια, μάλιστα και χωριά. Ήταν απελπισία εις τους ανθρώπους. Λοιπόν αυτή [την] ασθένεια την ήφεραν. Οι επιστήμονες ιατροί την ονόμασαν σπανική γρίπη. Ο γράψας παπα-Γεώργιος Κ. Ντάγκας εκ του αυτού χωρίου.[117]

Οι περισσότερες γενικόλογες αναφορές για τη γαλλική κατοχή και την ισπανική γρίπη στην ύπαιθρο είναι σχετικά ασαφείς και μάλλον εκφράζουν περισσότερο το νόστο της επαρχίας εις βάρος της πόλης παρά την ακρίβεια των συμβάντων. Σε έργο για το χωριό Μοναχίτι Γρεβενών αναφέρεται:

θερίζει η γρύπη πολλές χιλιάδες ανθρώπους, στις μεγαλουπόλεις… και το Χωριό μας πληρώνει το φόρο της γρύπης, αλλά τα λάχανα που τρώγαμε ίσως συντελούσαν και για φάρμακα, και πέρασαν τα χωριά της υπέθρου λιγότερη μπόρα της πείνας και της γρύπης.[118]

Οι υπόλοιποι αποβιώσαντες είναι μόνον αριθμοί, την ακρίβεια των οποίων δεν μπορούμε να εμπιστευτούμε ούτε και την αιτία της εκδημίας τους. Στον μουσουλμανικό οικισμό Ισκιουπλέρ (Κοιλάδα) επτά άτομα κάηκαν κοιμώμενα στο ίδιο δωμάτιο όντας ασθενείς από γρίπη.[119] Θεωρήθηκαν αποβιώσαντες από την ασθένεια; Αν δεν καίγονταν, μήπως επιζούσαν;

Στις ενθυμήσεις ναών της Ελίμειας δεν κατεγράφη η επιδημία, ίσως επειδή δεν επλήγησαν αρκετά. Εξάλλου οι χωρίτες της εποχής είχαν εξοικειωθεί με την ιδέα του εξ ασθενειών θανάτου. Κι ο γράφων, αν δεν είχε ανοιχτά τα αυτιά του στην ιστορία της οικογένειάς του, δεν θα γνώριζε τίποτα. Έπειτα, οι άνθρωποι θυμούνται τις ευχάριστες σκηνές και λησμονούν τις δύσχρωτες. Έτσι προφανώς εξηγείται που σε ύστερες καταγραφές μνημών πρόσωπα που χάθηκαν από την ισπανική γρίπη δεν μνημονεύονται,[120] όπως π.χ. μέλη της ευρείας οικογένειας Δημοξένου στην Κοζάνη.[121]

Για την Αιανή ήδη ειπώθηκαν τρεις από την οικογένειά μας που εξεδήμησαν και θάφτηκαν στο χωριό κι άλλοι δύο στην Αμερική. Η 18χρονη Ελένη Κακάλα-Μπαρτζιώκα από την Αιανή, θεία του ευεργέτη της Παιδείας Χρήστου Μανώλη κι εγγονή του παπα-Κώστα Κακάλα, πέθανε αρραβωνιασμένη στη Γκόμπλιτσα (Κρόκος).[122] Για τουλάχιστον δύο αποδημήσεις γονέων της οικογένειας Μόσχου του ιδίου οικισμού μάς πληροφορεί ανάρτηση,[123] προφανώς του Αθανασίου Μόσχου και της συμβίας του.[124] Ένα από τα ορφανά τους τέκνα, τον Κωνσταντίνο Μόσχου, τον γνωρίσαμε μικροί κι εμείς. Η ηλικία του ειρημένου οικογενειάρχη, σύμφωνα με χειρόγραφη πηγή του 1908 κι έντυπη του 1915, κυμαίνεται από 43[125] έως 64 ετών,[126] αλλά το πρόβλημα βρίσκεται αλλού, στη μερική ή ολική αξιοπιστία των γραπτών επίσημων πηγών: σε εκλογικό κατάλογο του 1920 ο ειρημένος Αθανάσιος Μόσχου φαίνεται να ευρίσκεται εν ζωή, ενώ δεν ήταν. Το γνωρίζουμε επειδή, ενώ ο πατέρας της γιαγιάς μας εξεδήμησε το 1918 -η αναγραφή 1917[127] κρίνεται ημαρτημένη- φαίνεται κι αυτός εν  ζωή στον επόμενο εκλογικό κατάλογο του 1920.[128] Στη σύγκρουση της έντυπης με την προφορική μνήμη νικήτρια εδώ βγαίνει η τελευταία.

Πέντε λοιπόν άτομα πέθαναν από την ισπανική γρίπη στην Αιανή, συν τρεις χωριανοί μας μακριά της. Με ίσα λιγοστά γνωρίζουμε, το ποσοστό της εκδημίας εξαιτίας της ισπανικής γρίπης στο χωριό (703 κάτοικοι το 1920),[129] όταν συνυπολογιστούν όλοι όσοι απεβίωσαν, λογίζεται ως 1,13%. Σε περίπτωση που αφαιρέσουμε υποθετικά εκδημίες από άλλες λοιμώδεις ασθένειες μικραίνει ακόμα περισσότερο. Ωστόσο λείπουν πάρα πολλές πληροφορίες από τις άλλες οικογένειες, ώστε να εξαχθεί ένα σίγουρο συμπέρασμα, αν και πάλι θα ήταν επισφαλές να χρησιμοποιηθεί για γενική έκταση, διότι αγνοούμε το συγκείμενο στους άλλους οικισμούς και περιοχές.

Δικαιούμαστε, λοιπόν, έπειτα από τα αναφερόμενα να διορθώσουμε την ημαρτημένη αρίθμηση της θνησιμότητας στην εφημερίδα Ηχώ της Μακεδονίας. Θεωρώντας πως οι θήλεις στα Γρεβενά είναι 336 κι όχι 1336 έχουμε τα εξής ποσοστά επί τοις % των αποβιωσάντων στη Δυτική Μακεδονία από γενικές λοιμώξεις κι όχι μόνον από την ισπανική γρίπη, πάλι όμως σύμφωνα με την εφημερίδα:

Σε περίπτωση όμως που θεωρηθεί ότι και αποβιώσαντες από άλλες ασθένειες προστέθηκαν στους αντίστοιχους της ισπανικής γρίπης, οι αριθμοί χαμηλώνουν. Ας επιχειρήσουμε όμως με βάση των μέσο όρο 169 των 154, 172 ή 182 καταγεγραμμένων θανόντων από την επιδημία της γρίπης (όχι μόνον η ισπανική) στην πόλη της Κοζάνης, της οποίας ο αριθμός είναι πιο σίγουρος από τους αντίστοιχους των υπόλοιπων επαρχιών της Δυτικής Μακεδονίας, τότε στο σύνολο των 298.604 κατοίκων το 1920 στη Δυτική Μακεδονία έχουμε 4.883, ποσοστό 1,63%, το μισό της εφημερίδας, η οποία ίσως δεν συμπεριλαμβάνει τις υπόλοιπες λοιμώξεις.

Πόσοι άνθρωποι προσβλήθηκαν και ιάθηκαν μόνοι, με παρέμβαση σπουδαγμένων ιατρών ή λαϊκών πρακτικών δεν θα διαπιστωθεί ποτέ. Π.χ. μαθήτρια της Κοζάνης που είχε διακόψει λόγω ασθενείας και ζητά επανεγγραφή τον Ιανουάριο του 1919[130] απείχε λόγω της γρίπης, άλλης ασθένειας ή απλής προφύλαξης; Πληροφορία ότι η ισπανική γρίπη έπληξε και ζωντανά,[131] θεωρείται αμφίβολη αφού δεν τεκμηριώνεται. Το βέβαιο είναι πως η ισπανική γρίπη αυτή έπληξε ανθρώπους όλων βαλαντίων, όλων των ηλικιών,[132] χριστιανούς και ισλαμιστές, Έλληνες, Γάλλους,[133] Τούρκους, Βλάχους,[134] Αρβανίτες, Τσιγγάνους, Αφρικανούς και Ινδοκινέζους (για τους τέσσερις τελευταίους δεν υπάρχουν διαθέσιμα στοιχεία) παντού, σε πόλεις, χωριά, οικίες και οικισμάτια.

Το κεφαλαιώδες ερώτημα τι είναι αλήθεια (στους αριθμούς κι όχι μόνον) και τι δεν είναι δεν μπορεί να απαντηθεί.

ΕΠΙΧΘΟΝΙΑ, ΕΠΟΥΡΑΝΙΑ  Ή ΦΥΣΙΚΗ Η ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ;
Τέσσερις μήνες (Σεπτέμβριος-Δεκέμβριος 1918) είχαν περάσει από την άφιξη της επιδημίας ως την αναχώρησή της από τις υποδιοικήσεις Εορδαίας και Κοζάνης και για 74 ημέρες (1^η Οκτ. έως 14^η Δεκ.) κατεγράφησαν θανατηφόρα περιστατικά στη μεσημβρινή Δυτική Μακεδονία. Τα σχολεία είχαν κλείσει 46 ημέρες. Στην πόλη της Κοζάνης η θανατηφόρα επιδρομή διήρκεσε 31 ημέρες με έναρξη την 15^η Οκτωβρίου και τέλος την 15^η Νοεμβρίου 1918 σύμφωνα με τον τοπικό τύπο,[135] ενώ κατά ύστερη πηγή 25 μέρες, από τις 12 Οκτωβρίου έως τις 7 Νοεμβρίου.[136] Στην πόλη της Κοζάνης είχαμε 169 θανάτους (1,63% επί των κατοίκων της), στην επαρχία Σερβίων-Κοζάνης 895 (1,63%), στο νομό Κοζάνης, δηλαδή Γρεβενά-Κοζάνη 2666 (1,63). Στη Δυτική Μακεδονία 4.883 (1,63%), στην Ελλάδα 78.219 (1,41%) και στον κόσμο 28.256.241 (1,41%).

Η έκρηξη της γρίπης στην πόλη έλαβε χώραν 5 ημέρες μετά το πρώτο θανατηφόρο περιστατικό και κράτησε 16 ημέρες. Έπειτα σε διάστημα μερικών ημερών άρχισε να μειώνεται μέχρι την πλήρη κατεύναση. Πού οφειλόταν η τελευταία; Στη φροντίδα της Διοίκησης, σε σχέδιο της Θείας Οικονομίας, στην αρωγή της Ιατρικής ή στο φυσιολογικό κύκλο των επιδημιών;

Σύμφωνα με τα ΜΜΕ της εποχής, προσκείμενα μάλλον περισσότερο στη διοικητική παρά στην εκκλησιαστική ιεραρχία, όπως επίσης και σε ύστερες γνώμες,[137] ο αποχρωματισμός της γρίπης οφειλόταν

εις την ακάματον δραστηριότητα και τον άριστον της Διοικήσεως του Γενικού Διοικητού μας κ. Ηλιάκη… όστις… προέλαβεν την επίφοβον επέκτασιν της θανατηφόρου ταύτης νόσου…, προμηθεύοντας τα κατάλληλα φάρμακα και προσκαλώντας επί τόπου ειδικούς ιατρούς[138]

όμως ο διθύραμβος είχε εκφραστεί την 17^η Οκτωβρίου 1918, ημέρα κατά την οποία οι θάνατοι ξεπερνούσαν την δεκάδα στην πόλη κι έπειτα ακολούθησαν άλλοι 149 εντός της, φυσικό, λοιπόν, να λογίζεται ως ημαρτημένος, εκτός από πρώιμος. Δεν έχει εξακριβωθεί από τα διαθέσιμα στοιχεία τι περισσότερο από τα καθιερωμένα έπραξε ο γενικός διοικητής για την αντιμετώπιση της νόσου εκτός από την αναμετάδοση εντολών για ιατρικού είδους συμβουλές όπως:[139]

α) γαργαρισμούς του στόματος με οξυγονούχο νερό. Όμως πόσοι διέθεταν χρήματα για την αγορά του;

β) αποφυγή εντεύξεων παντός είδους και μη συγχρωτισμό με όποιον έχει συμπτώματα γρίπης. Εν μέρει επιτεύχθηκε με το κλείσιμο των σχολείων, δεν ελήφθησαν όμως περαιτέρω μέτρα, όπως π.χ. μια εικοσαετία αργότερα και για άλλη αιτία, όταν λειτούργησε στην Κοζάνη τη αιτήσει των Γερμανών αποφθειριαστήριο, στο οποίο έπρεπε υποχρεωτικά να κλιβανιστούν όλοι, άλλως τιμωρούνταν με στέρηση του άρτου ή εγκλεισμό στο στρατόπεδο,[140] όχι με οικονομικά πρόστιμα αφού ελάχιστο χρήμα κυκλοφορούσε επισήμως. Ήταν όμως απίθανο να αποφεύγονται όλοι οι φορείς του ιού, επειδή από την αρχή δεν φαίνονταν μάλλον τα συμπτώματα.

γ) διακοπή τον σχολικών μαθημάτων.  Όπως ήδη ειπώθηκε τα σχολεία έκλεισαν την 10^η Οκτωβρίου 1918, μέρες μετά το πρώτο θανατηφόρο περιστατικό ανάμεσα σε μαθητές.

δ) καθαριότητα χειρών κι εσωρούχων. Τα δημοτικά λουτρά Κοζάνης άρχισαν να κτίζονται την άνοιξη του 1928,[141] υδροχρωματίστηκαν,[142] εφοδιάστηκαν με υλικά, δοκιμάστηκαν[143] κι εγκαινιάστηκαν δύο χρόνια αργότερα[144] -ημαρτημένη η αναγραφή της αφετηρίας λειτουργίας των το 1936.[145] Στα Σέρβια δεν υπήρχαν την ιδία εποχή αντίστοιχα, παρά μόνον οι τοπωνυμίες Λουτρό προς τα ανατολικά, μάλλον αρχαίο κτίσμα και Παλιουχάμαμα ΝΑ του κάστρου,[146] οθωμανικό τουλάχιστον του 17^ου αιώνα. Αν υπήρχαν ή λειτουργούσαν ακόμα τα αντίστοιχα παλαιά οθωμανικά της Πτολεμαΐδας και του Δρεπάνου[147] είναι άγνωστο. Πάντως οι ενδεείς έπλεναν τα ρούχα τους με κατασταλαή, δηλαδή βρασμένο νερό με στάχτη, και το σώμα τους με πηλό. Οι σάπωνες ήταν μάλλον ακριβοί, αν αναλογιστούμε πως 20 έτη αργότερα 5 κιλά άσπρο ή πράσινο σαπούνι ή ένα μοσχοσάπουνο κόστιζαν όσο ένα αρνί.[148] Αγνοούμε αν τα σαπωνουργεία που υπήρχαν παλιότερα στην πόλη[149] λειτουργούσαν ως το 1918.

Ο δήμος Κοζάνης ολιγωρούσε για την καθαριότητα και την απολύμανση των χώρων[150] κατά μια πηγή, το δε οινόπνευμα του Δημοτικού Λαϊκού Ιατρείου το προμηθεύονταν μια εικοσαετία αργότερα από το Γενικό Χημείο του κράτους (παράρτημα Θεσσαλονίκης) κατόπιν αιτήσεως.[151] Το 1918 πώς το ζητούσαν και σε ποιες ποσότητες έφθανε;

ε) καθαριότητα ή και απολύμανση όσων οικιών προβλήθηκαν από τη γρίπη. Ο αερισμός, το ασβέστωμα[152] και το βράσιμο της κλινοστρωμνής και των ρούχων ήταν σύνηθες. Απολύμανση οικιών λόγω οστρακιάς λάμβανε χώραν στα τέλη της δεκαετίας του 1920,[153] προφανώς με κρεολίνη[154] όπως αναφέρεται αρκετά αργότερα, επί στρατιωτικής διακυβέρνησης Μεταξά,[155] ενώ λειτουργία δημοσίου απολυμαντηρίου κατεγράφη επί γερμανικής κατοχής.[156] Κατά μια πηγή, στον Άγιο Γεώργιο Γρεβενών η χωροφυλακή σφράγιζε τα σπίτια, αναφέρονται δύο ονομαστικά, όπου είχαν σημειωθεί πολλοί θάνατοι.[157] Αν γινόταν αυτό για απολύμανσή τους, το ερώτημα είναι πού φιλοξενούνταν όσοι κάτοικοί τους είχαν επιζήσει.

Δεν έχει εξακριβωθεί αν η άργητα διαμοιρασμού της ζάχαρης στην ύπαιθρο[158] και η συλλογή αυγών από τη Χωροφυλακή[159] πραγματοποιήθηκε προς όφελος των ασθενών των νοσοκομείων ή για την ενδυνάμωση των στελεχών και των οργάνων του ελληνικού κράτους και της γαλλικής πολιτικής, στρατιωτικής κι αστυνομικής εξουσίας. Και η άφιξη ζάχαρης και ρυζιού από τη Θεσσαλονίκη[160] συνηθίζονταν και νωρίτερα,[161] εκτός αν ήταν αυξημένη λόγω της ασθενείας. Πάντως ενέργεια του γενικού διοικητή ήταν να προσκαλέσει ιατρούς και να ζητήσει περισσότερα φάρμακα.[162] Την 5^η, λοιπόν, Οκτωβρίου ανεχώρησε για τη Δυτική Μακεδονία ο διευθυντής Δημοσίας Υγείας[163] Βορείου Ελλάδος.[164] Αν αυτός ήταν ο οφθαλμολόγος που αρθρογράφος της Θεσσαλονίκης στηλίτευε ως μη ειδικό, υποστηρίζοντας ίσως έναν διεκδικητή της θέσης του ή για άλλους λόγους, είναι άγνωστο. Ο αρθρογράφος φανέρωνε μια πραγματικότητα της εξουσιαστικής δομής συμπληρώνοντας:

πόσοι δεν περνούν για ειδικοί σε δουλειές που δεν σκαμπάζουν γρυ… Έχεις παράδες; Έχεις μέσα…[165]

Απαγόρευση συναθροίσεων και κυκλοφορίας δεν διετάχθησαν, δεν χρειαζόταν, είχαν ήδη εφαρμοστεί από τα προηγούμενα έτη μέσα στην πόλη και στην ύπαιθρο με τη κοπή της μεσημβρινής Δυτικής Μακεδονίας σε δύο ζώνες κατοχής,[166] ας τις πούμε φιλελεύθερη-γαλλική και βασιλική-γερμανική, που όποιος τις παραβίαζε φυλακιζόταν στα υπόγεια του Γυμνασίου και των Δημοτικών της Κοζάνης. Έπειτα, τα βράδια ανήκαν ολοκληρωτικά σε φυγόδικους, ποιμένες π.χ. από τον οικισμό Μόκρου Λιβαδερό,[167] σε, επί το πλείστον μουσουλμάνους,[168] λιποτάκτες του στρατού, σε επαγγελματίες ληστές που εξορμούσαν από τα βουνά[169] και σε ευκαιριακούς συναδέλφους των.[170] Και περισσότερο μάλλον στους ουκ ολίγους κακότροπους που επιχωρίαζαν στην ύπαιθρο κλέβοντας ό,τι έβρισκαν, κρυφά και χωρίς τη λεβεντιά των φανερών ειδώλων τους. Κανείς σε κανένα χώρο δεν ήταν ασφαλής στην ύπαιθρο ούτε και κατά τη διάρκεια της ημέρας. Όταν αναβλήθηκε τέλη Νοεμβρίου 1918 για την επομένη Κυριακή γενική συνέλευση των μελών του Αναγνωστηρίου Κοζάνης,[171] σίγουρα δεν οφειλόταν σε απαγόρευση ή στο φόβο της γρίπης, αλλά στη νωχέλεια ή τις διενέξεις μεταξύ των μελών της, ως συνήθως συμβαίνει και σε ειρηνικούς και υγιείς καιρούς.

Τι ακριβώς έπραξε ο Γενικός Επιθεωρητής της ΙΑ΄ Εκπαιδευτικής Περιφερείας είναι άγνωστο. Σε μια πάντως περιληπτική αναφορά εφιστά την προσοχήν επί της επιδημικής νόσου γρίπης,[172] κίνηση όμως δέκα ημέρες μετά το πρώτο κλείσιμο σχολείου στην Πτολεμαΐδα λόγω της γρίπης κι έξι έπειτα από το πρώτο θανατηφόρο περιστατικό στο δημοτικό της Ολυμπιάδας. Οι ιμάντες του κρατικού μηχανισμού δεν διακρίνονταν για τις υψηλές των ταχύτητες.

Ύστερες απόψεις μελετητών[173] θεωρούν πως η γρίπη σταμάτησε εντελώς στην Κοζάνη μετά τη μεταφορά των οστών του Οσίου Νικάνορος από την Ιερά Μονή Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, κοινώς Ζάβορδας (οι ντόπιοι την εκφωνούν Ζάμπουρντα), η οποία βρίσκεται 35 χλμ. με το πέταγμα του αετού νοτίως της πόλεως. Ενώ έτερη άποψη αποτυπώνεται διαφορετικά ως προς τη θεία παρέμβαση:

όπως σημειώνεται σε έγγραφα του αρχείου [της ενορίας Αγίου Νικάνορος] την 8 Νοεμβρίου «έπαυσεν η επιδημία». Και όπως ήταν φυσικό αποδόθηκε σε θαύμα του Αγίου.[174]

Δεν τεκμηριώνονται. Προφανώς βασίζονται στην αφίσα που έχει ήδη αναφερθεί, σύμφωνα με την οποία η επιδημία σταμάτησε στις 6 Νοεμβρίου 1918 όταν ήλθαν στην πόλη της Κοζάνης τα οστά του Οσίου Νικάνορος, στην οποία μάλιστα ο Νικάνορας αναγράφεται Άγιος κι όχι όσιος. Είχε λησμονήσει φαίνεται ο συντάκτης της ότι τα οστά του οσίου είχαν αφιχθεί στην πόλη 14 μέρες νωρίτερα, ήτοι την 23^η Οκτωβρίου 1918 κι όχι την 6^η Νοεμβρίου του ιδίου έτους, τελετή που είχε καταγραφεί λεπτομερώς στην εφημερίδα Ηχώ της Μακεδονίας την 24^η Οκτωβρίου 1918. Οπότε συμπεραίνουμε με βεβαιότητα η απόφαση λήψης των οστών είχε συζητηθεί την 21^η ή 22^α Οκτωβρίου, εφόσον οι ιππείς-μεταφορείς των χρειάζονταν βραδινή ανάπαυση στη Μονή πριν επιστρέψουν στην πόλη. Αυτή η σύμφυρση των χρονολογιών εκ μέρους προβλημάτισε σχετική διατύπωση ύστερου έργου για τον προσκοπισμό της περιοχής[175] όπου δεν αναγράφεται η αρωγή των νέων στην τελετή υποδοχής, αγιασμού και περιφοράς των λειψάνων την 23^η Οκτωβρίου του 1918 ούτε και η ακριβής ημερομηνία της άφιξής των -δηλώνονται όμως ευθέως στην συγκαιρινή τοπική εφημερίδα.

Πράγματι τα οστά του οσίου Νικάνορος ήρθαν από το μοναστήρι την 23^η Οκτωβρίου 1918 στον Άγιο Νικόλαο, μητροπολιτικό ναό της Κοζάνης. Τελέστηκε αγρυπνία, αγιασμός κι ακολούθησε περιφορά τους μαζί με τις εικόνες. Οι πρόσκοποι τιμητική φρουρά και τηρητές της τάξης. Έγινε μάλιστα αίτησις χοροστατούντος του ιεροκήρυκος, καθώς ο μητροπολίτης είχε αυτοπεριοριστεί εκτός Κοζάνης[176] ως αντιφρονών, υπέρ του Βασιλέως, του πρωθυπουργού και του γενικού διοικητή, παρόλο που  η μνημόνευση των βασιλέων είχε απαγορευτεί από την κυβέρνηση.[177]

Ο ιεροκήρυκας, σύμφωνα πάλι με την τοπική εφημερίδα, εντόπισε την αιτία της ασθενείας, ήταν η αμαρτία και η αισχροκέρδεια. Πηγή της  θεώρησε το θείον που εξοργίστηκε γι’ αυτό και παίδευε τους ανθρώπους. Αναφέρθηκε ακόμη στον τρόπο εξολόθρευσης της ισπανικής γρίπης, ήταν όχι τόσο η προσφορά κηρίων και λιβανωτού αλλά η εντελής μετάνοια. Τελεύτησε το λόγο του βεβαιώνοντας πως θα ήταν ταχυνή και ασφαλής η βοήθεια του Αγίου.[178] Αν ακολούθησε αγιασμός στις οικίες των ασθενούντων από τη γρίπη, για την τέλεση του οποίου σε παλαιότερες εποχές καταβαλλόταν χρήματα[179] εθελοντικά μάλλον εκ μέρους των πιστών, είναι άγνωστο.

Όμως από την 23^η Οκτωβρίου 1918 που έφθασαν τα οστά στην πόλη μέχρι την 15^η Νοεμβρίου του ιδίου έτους πέθαναν περισσότερα από εκατό άνθρωποι στην πόλη της Κοζάνης. Φαίνεται πως δεν εισακούστηκαν άμεσα τα αιτούμενα, εκτός αν, στην περίπτωση που δεν αφικνούνταν τα οστά, οι θάνατοι θα ήταν ακόμη περισσότεροι. Η λογική είναι τις περισσότερες φορές ανίσχυρη μπροστά στην πίστη και τις δοξασίες.

Παρόμοια λήψη λειψάνων του οσίου προς ίασιν αναφέρεται και στο χωριό Μικρόβαλτο, με τους κατοίκους να προϋπαντούν τα οστά με αναμμένες λαμπάδες, συνήθεια που επιμένει ως τις μέρες μας. Τότε:

το θαύμα συντελέστηκε, υποστηρίζουν οι παππούδες. Τα κρούσματα περιορίστηκαν και οι άρρωστοι έγιναν καλά. Με τη χάρη του Αγίου Νικάνορα το θανατικό σταμάτησε.

 γράφει ύστερος δάσκαλος, καλός γνώστης των πραγμάτων.[180] Συνάδελφός του μαρτυρεί μεταφορά εικόνας από τη Ι.Μ. Κοιμήσεως της Θεοτόκου Τσιαρούσιανου (Μικρόκαστρο) στον Άγιο Γεώργιο Γρεβενών, έπειτα από την οποία οι κηδείες σταμάτησαν σε τρεις μέρες[181] -όσοι θεωρούν τις πατριδογνωσίες των δασκάλων και των απλών ανθρώπων τριτεύουσες ή χωρίς αξία πηγές πρέπει να εντρυφήσουν ακόμη περισσότερο στη Γνώση. Έφθασαν οι εικόνες στον οικισμό Άγιο Γεώργιο κατά τη διάρκεια αποδρομής της ισπανικής γρίπης ή όντως ενήργησε η δύναμη της πίστης ή της αυθυποβολής, καθώς ο νους συναρτάται άμεσα με το σώμα; Ήταν, πάντως, μονόδρομος για τους χειμαζόμενους η αποφυγή της διοικητικής εξουσίας και των ενεργειών της για το καλό τους, εξουσίας που θεωρητικά μόνον ήταν στο πλευρό τους και η καταφυγή στο άκτιστο θείο.

Ο οικισμός Βιλίστι, κατόπιν Ασπρονέρι και μετά Λευκοπηγή, θωρακίστηκε από τον ιό με αόρατο μεν πλην αποτελεσματικό θρησκευτικό συρματόπλεγμα: ο ιερέας κάρφωσε επάνω σε δέντρα τέσσερις ξύλινους σταυρούς στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα.[182]

Επρόκειτο για τη θεωρητική όψη. Η πρακτική συνίστατο σε εθελοντική απομόνωση των μολυσμένων από επιδημίες σε κελιά δίπλα σε ξωκκλήσια, σε παρόμοιο π.χ. του ναού της Αγίας Αναστασίας στην Αιανή κατέφευγαν παλαιότερα διάφοροι. Στη Σἐλτσα (Εράτυρα) υπήρχαν στεγασμένοι χώροι δίπλα σε ξωκκλήσια και πιο απόμακρα μέρη για τους βαρύτερα πληγέντες από μεταδοτικές ασθένειες. Στα κελιά τη φροντίδα των ασθενών αναλάμβαναν σύμφωνα με άριστο γνώστη της εποχής

συνήθως γυναίκες περασμένης ηλικίας, ευσεβείς, που διακρίνονταν για το στοιχείο της αυταπαρνήσεως. Τα χρόνια εκείνα που δεν υπήρχαν τόσες ορθολογιστικές και υλιστικές ιδέες στην κυκλοφορία, το πνεύμα της φιλαλληλίας και της αυτοθυσίας ήταν περισσότερο ανεπτυγμένο.[183]

Για την παρέμβαση των ιατρών ο γράφων δεν έχει καμία σχεδόν γνώση. Ο τοπικός τύπος δημοσίευε τρόπους αποφυγής της ασθένειας και ιάσεως. Συνιστούσαν εσωτερική χρήση κινίνης και τρόπους προφύλαξης (απομόνωση του ασθενούς, βράσιμο των μαντηλιών επί δίωρο αν δεν υπήρχαν αντισηπτικά, όπως και τα σκεύη που χρησιμοποιούσε ο ασθενή επίσης για 15΄ μέσα σε δοχείο με τέφρα ξύλων (κατασταλαή) και ύστερη απολύμανση του δωματίου.[184] Ομιλούσαν για προληπτική λήψη αρσενικούχων κι άλλων σκευασιών, ενέσεις και μάσκες προσώπου, διπλωμένες γάζες π.χ. που μετά έπρεπε να τις βράσουν.[185] Το κάλεσμά τους όμως στις οικίες ως ήταν φυσικό κόστιζε αρκετά χρήμα στους εργάτες κι αγρότες της πόλης που πένονταν.[186]

Απομένει συνεπώς ως αιτία του φθίνοντος κύκλου της γρίπης η φυσική επιλογή. Όσοι δεν προσβλήθηκαν από τον ιό δεν επιβαρύνθηκαν. Απ’ αυτούς που μολύνθηκαν άλλοι επέζησαν κι άλλοι εξεδήμησαν, αποτέλεσμα μάλλον της ρώμης ή της αδυναμίας του οργανισμού τους. Ο ιερέας πατέρας της γιαγιάς μου μαζί με τη συμβία του αναχώρησαν από τη ζωή, επειδή προφανώς ο πρώτος κοινωνώντας και τελώντας ευχέλαια στους ασθενείς εκτιθόταν συνεχώς στον ιό ή σε διαφορετικούς τύπους ιού που επιπόλαζαν τελικά εντός του σώματός του. Αλλά γι’ αυτόν προείχε η πίστη κι όχι οι δισταγμοί και οι προφυλάξεις. Ακόμα και να διέτασσε αυστηρή απομόνωση των κατοίκων στον οίκο ο Γάλλος τοποτηρητής της εξουσίας στην Κοζάνη και στρατιώτες ή χωροφύλακες να την εφήρμοζαν, ο προπάππος μου θα ακολουθούσε αυτό που είχε επιλέξει από μικρός (ο πατέρας του κι αυτός ιερεύς): να βρίσκεται στο πλάι νοσούντων και καμνόντων όπως αναγράφει ο Ιωάννης Χρυσόστομος στη λειτουργία των κατηχουμένων.[187] Αυτό έπραξε. Γι’  αυτό πέθανε. Πιστός στην Ιδέα. Δεν υπάρχουν διαθέσιμες πληροφορίες για εκδημίες άλλων ιερέων από την ισπανική γρίπη στην περιοχή.

Ποια από τις τέσσερις εκδοχές, η επίγεια της Διοίκησης, η επουράνια του Θείου, η επιστημονική της Ιατρικής ή ο φυσικός Κύκλος είναι κυρίαρχη ως προς την αποδρομή της ισπανικής γρίπης; Η απάντηση εναπόκειται στον αναγνώστη, τον ερευνητή ή στις ομάδες σκέψης και πράξεων όπου οι ειρημένοι συνήθως συνειδητά εντάσσονται. Πρώτη, πάντως, εμφανίστηκε η πολιτική ερμηνεία της αποδρομής της, η Γενική Διοίκηση με τις δράσεις της. Ακολούθησε αργότερα η θεολογική αντίστοιχη, με ένα πρώην υπαρκτό πρόσωπο, τον όσιο Νικάνορα, η οποία διαιωνίζεται μέχρι σήμερα ως μάλλον η μοναδική. Η Ιατρική δεν έχει ως σήμερα εισέλθει στο στίβο της διεκδίκησης και το ερώτημα είναι αν έχουν τη δυνατότητα οι υποστηρικτές της, στην περίπτωση που μελετηθεί και από αυτούς το ζήτημα, να ανατρέψουν την επουράνια σωτηριολογική δοξασία (την επίγεια των πολιτικών μάλλον δεν θα αγγίξουν) προς όφελος της επιστήμης.

Η πρόγνωση πάντως του γράφοντος για τους θεράποντες της επίγειας σωτηρίας, τους πολιτικούς δηλαδή, που επάνω στην προσπάθεια συμβολικής εξουσίας[188] επί της Φύσης και της Ιστορίας επιχειρήσουν ίσως κάποτε να χειριστούν το γεγονός, είναι πως θα θεωρήσουν τους τρεις πρώτους παράγοντες ισομερώς ενεργήσαντες, υπερθεματίζοντας όμως με τέχνη τον επίγειο και παραμερίζοντας τον τέταρτο, τον φυσικό κύκλο της ασθένειας, στον οποίο ίσως ανήκει το χιόνι που έπεσε κι ο βοριάς που φυσούσε στα τέλη Οκτωβρίου 1918,[189] τουλάχιστον επειδή κρατούσε στα σπίτια μέσα τους ανθρώπους.

ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ
Σε τι άλλαξε η κοινωνία και η φύση έπειτα από την επιδημία της ισπανικής γρίπης;

Αν ενισχύθηκε με ιατρούς, προσωπικό και υλικά το υπάρχον διώροφο δημοτικό νοσοκομείο των 10 δωματίων,[190] όντας σε τρία ξεχωριστά ενοικιασμένα οικήματα και εις ένα φτωχικό απομεμονωμένο οικοδόμημα τη δεκαετία του 1940,[191] δεν υπάρχουν διαθέσιμες πληροφορίες -τα χωριά εννοείται πως αφέθηκαν ως είχαν. Μαρτυρούνται δύο ιατροί ανέλαβαν τον Ιανουάριο του 1919 να εξετάζουν εκπαιδευτικούς που ζητούσαν άδειες λόγω ασθενείας κατόπιν όρκου.[192] Είχε εξαπλωθεί τόσο ο ισπανικός ιός ή η επιδίωξη ήταν να βρίσκονται οι γραμματιστές μακριά μέχρι να καταλαγιάσει κάθε τοπική έξαρσή του;

Προσωπεία (μάσκες) πάντως προφύλαξης δεν έχουν ανιχνευτεί στη βιβλιογραφία πως φορέθηκαν από το κοινό.

Άραγε η απόφαση στα τέλη Δεκεμβρίου του 1918 του Αμερικανικού Ερυθρού Σταυρού να αποστείλει ιατρούς που θα ομιλούσαν στην Κοζάνη παρουσία δασκάλας εκ του τόπου για την ευεξία των παιδιών,[193] πιθανόν και για την προφύλαξη από τη γρίπη, ήταν αυτόνομη δική του ή συνέβη κατόπιν ενεργειών της κρατικής μηχανής; Υλοποιήθηκε ή έμεινε μόνον στα χαρτιά όπως η επισκευή των οθωμανικών λουτρών της Πτολεμαΐδας που εκτέθηκε σε δημοπρασία το καλοκαίρι του 1919[194] αφού η επιδημία είχε κοπάσει, αν δεν είχε εξαφανιστεί.

Πιθανώς είχε γίνει προταθεί μετά την επιδημία η οικοδόμηση ναού προς χάριν του οσίου Νικάνορος στην πόλη της Κοζάνης, αλλά δάνεια για την εκτέλεση ή αποπεράτωση του έργου μαρτυρούνται μόνον στα τέλη του 1927[195] -φαίνεται πως η άργητα που χαρακτήριζε τον διοικητικό μηχανισμό δεν ήταν μόνον δικό του γνώρισμα. Πότε ακριβώς εγκαινιάστηκε ο ναός δεν έχει ευρεθεί. Αιτία της κτίσης ήταν προφανώς η πίστη ότι ο όσιος προστάτεψε την πόλη από την ισπανική γρίπη -παλαιότερη ανάλογη για την ανέγερση ναού προς τιμήν του οσίου Νικάνορος φημολογείται στην κωμόπολη Εράτυρα, αλλά έπειτα από επιδημία πανούκλας.[196]

Οπότε η περί ου ο λόγος αφίσα τυπώθηκε προφανώς μετά το 1943, πιθανώς προς χάριν εράνου για το ναό του οσίου Νικάνορος της θέσης Κλαδιά Κοζάνης, ώστε να παρακινηθούν οι πιστοί να καταθέσουν τον οβολό τους και η πολιτεία μεγαλύτερα ποσά. Αν υπήρχε νεότερή της χειρόγραφη αφίσα, την οποία αντέγραψε και τύπωσε, λογικά θα χρονολογούνταν στα τέλη της δεκαετίας του 1920, και η εμφάνισή της θα είχε συμβεί για τον ίδιο λόγο όπως και η τυπωμένη ύστερή της.

Ο δήμος Κοζάνης συζήτησε την 28η Νοεμβρίου του 1918 την ανέγερση λουτρών προς χρήσιν του κοινού, και η συνεδρία εγκρίθηκε από το νέο ΔΣ του πέντε μήνες αργότερα.[197] Χρειάστηκε όμως όπως ήδη ειπώθηκε περισσότερο από μια δεκαετία για την οικοδόμηση και το άνοιγμά τους, ταχύτητα, ορθότερα άργητα, φυσιολογική για την κρατική μηχανή της εποχής, της οποίας κληρονομίες επιζούν μάλλον μέχρι σήμερα. Οι υποχρεωτικοί βόθροι και τα αποχωρητήρια σε οικοδομήματα θεσπίστηκαν αργά, το 1924.[198] Όταν όμως το καλοκαίρι του 1919 ξέσπασε επιδημία κοιλιακού τύφου, άρχισε ο δήμος κατόπιν υποθέσεων ότι συγχέονταν με υπονόμους να επισκευάζει τις δημόσιες κρήνες στις Καρυδιές, το Σατραβάνι, του Λάτσκου και του Κυρνάνου.[199]

Η απόφαση για ίδρυση ελληνικών δημοτικών σχολείων στους οθωμανικούς οικισμούς Σαϊνλέρ (Ξηρολίμνη), Καρατζιλάρ (Δρέπανο) και Καϊλαρίων (Πτολεμαΐδας)[200] ανήκε σε σχέδιο εθνικής ανάγκης,[201] το οποίο εν μέρει ίσως είχε υφανθεί έπειτα από την επιδημία, να φανεί έμπρακτη, έστω μέσω της ελληνικής γλώσσας, η στοργή του κράτους στον μουσουλμανικό πληθυσμό. Πράγματι τέλη Φεβρουαρίου του 1919 προτάθηκαν ως δάσκαλοί των οι Αλής Μεμισάκης, Χασάν Φεϊζάκης και Μεχμέτ Γετιμάκης,[202] Τουρκοκρητικοί.

Αταξία κι ακοσμία είχε παρατηρήσει το Δεκέμβριο του 1918 σε δημοτικά σχολεία της περιφέρειας Κοζάνης ο γενικός επιθεωρητής Δυτικής Μακεδονίας, καταγόμενος μάλλον εκ Παλαιάς Ελλάδος ως δύναται να υποτεθεί εκ του επωνύμου του,[203] αποδίδοντάς τες στη ραθυμία κι αβελτηρία δασκάλων[204] και καθιστώντας υπεύθυνο τον τοπικό επιθεωρητή. Ο τελευταίος λογικά θα μετακυλούσε την ευθύνη στους δασκάλους. Οι γενικοί επιθεωρητές προσέρχονταν στην επαρχία συνήθως από την πρωτεύουσα ή από την Παλαιά Ελλάδα κι αρκετοί μάλλον είχαν σπουδάσει ή μετεκπαιδευτεί στην Εσπερία.[205] Δεν γνώριζαν την περιοχή ούτε τους ανθρώπους και τις συνήθειές των ούτε και την οικονομική ευρωστία, ορθότερα ανέχεια, του πληθυσμού. Έπειτα, όσο υψηλά τα αξιώματα, τόσο λιγότερη η επαφή με την πραγματικότητα της τάξης και οι θεωρίες εκ του μακρόθεν φάνταζαν υπέρτερες μπροστά στην κοντινή καθημερινή τριβή.

Τα γενικά σχέδια στο γραφείο της πόλης ελάχιστα πειστικά ήταν στον κάθε δάσκαλο, ειδικά σε όσους εργάζονταν κι έμεναν στην αγροτική και κτηνοτροφική επαρχία. Παράδειγμα της συγχύσεως της εποχής, έστω μερικών ετών αργότερα, αρύεται από το Βόιο όπου, σύμφωνα με ερευνητή, ο επαρχιακός επιθεωρητής καλούσε τους δασκάλους να μηνύουν γονείς που αμελούσαν να στείλουν τα παιδιά τους στο σχολείο παραγνωρίζοντας τις γεωργικές εργασίες και τις οικογενειακές των ανάγκες.[206] Με αποτέλεσμα εκδότης εφημερίδας να βάλλει εναντίον του επιθεωρητή γενικολογώντας κάποτε ότι η Μακεδονία είναι αποικία προορισμένη για υπαλληλικό τσιφλίκι διαφόρων…[207] Δύσκολο να εξακριβωθεί αν επρόκειτο για προσωπικές αντιπάθειες ή δυσκαμψία του επιθεωρητή σε επικοινωνιακούς ελιγμούς, εύκολο όμως είναι να διαπιστωθεί ότι η εξουσία δεν ενδιαφερόταν να ανιχνεύσει τον τρόπο ζωής της υπαίθρου και μάλιστα τις συγκυρίες των εποχών.

Προφανώς δεν ανήκε στη χορεία των μεμφόμενων δασκάλων ο υποδιδάσκαλος Κωνσταντίνος Χριστοδουλίδης, Αράπ-Κωστής για τους χωρικούς, απόφοιτος της Μεγάλης του Γένους Σχολής, μεθοδικός, φιλότιμος, φίλεργος και λάτρης της ευταξίας. Μένοντας στην ημιερειπωμένη Ι.Μ. της Κοιμήσεως Θεοτόκου Αιανής δίδασκε 66 μαθητές σε κελί ύψους δύο μέτρων με ανεπαρκή αερισμό και φωτισμό, το μισό του οποίου είχε μεταμορφώσει σε αίθουσα.[208] Τι κι αν ήταν ψευδός, ισχνός και με αδύνατη φωνή; Τι κι αν οι χωρίτες του οικισμού δεν τον έδωσαν ούτε σπυρί σιτάρι, όταν τους ζήτησε επί Κατοχής, περίοδος που η οικογένειά του λιμοκτονούσε στην Έδεσσα, οπότε κι απεβίωσε; Σύμφωνα με άριστο γνώστη της εποχής,[209] ζηλωτή ιδεολόγο,

το παράδειγμά του …στην εργασία και η προσήλωσίς του στην εξυπηρέτησιν του ευγενούς, του υψηλού και του ωραίου θα μένουν εσαεί εις την μνήμην των επιζώντων και η αδιαφορία των θα τύπτη τας συνειδήσεις των διότι στην ανάγκη  δεν έπραξαν κι αυτοί το καθήκον των ως έπρεπε

Ο Αράπ-Κωστής θα μείνει με βεβαιότητα στη μνήμη των σκεπτόμενων. Εν παρόδω μηδαμινή μάλλον λογίζεται η περίπτωση δημόσιας τιμής του με ανδριάντα, εκτός αν απαλειφθεί η ύστερη μελανή αντιμετώπισή του από τους χωρίτες, η οποία εξεικονίζει αρκετές, αν όχι πάρα πολλές, φορές τη σχέση ευεργετών κι ευεργετημένων.

Ο κόσμος είχε φοβηθεί εξαιτίας της επιδημίας κι έτσι πρέπει να ερμηνευτεί η απόφαση για στέψη νεονύμφων της πόλης Κοζάνης σε στενό κύκλο το Νοέμβριο του 1918.[210] Οι πολλοί όμως, ιδιαίτερα οι χωρίτες, δεν φοβούνταν τόσο πολύ. Είχαν συνηθίσει το θάνατο επειδή δεν έλειπε και δεν θα εκλείψει ποτέ από την ανθρώπινη κοινωνία και στην αντίστοιχη των ζώων και των φυτών -τα δυο τελευταία ελάχιστοι ίσως τα πρόσεχαν, ιδιαίτερα τη ζωή των φυτών που πλήττονταν από ασθένειες, αναβροχιές[211] ή υπερβολικό όμβρο, μάλλον οι ρομαντικοί, οι εξαιρετικά ευαίσθητοι και τα σπινθιρίζοντα πνεύματα. Είχαν σχεδόν όλοι τους χάσει σε ειρηνικές και μη περιόδους δικά τους πρόσωπα, άντρες, γυναίκες και παιδιά, από ατομικές ασθένειες ή ομαδικά θανατικά, τα οποία απέδραμαν σταδιακά με την πάροδο του καιρού, για να εμφανιστούν μερικά έτη αργότερα με νέο όνομα ή μορφές, όχι όμως τόσο έντονα όσο η ισπανική γρίπη.

Το περιβάλλον, ιδιαίτερα των πόλεων, ευνοούσε τις ασθένειες. Υπόνομοι στην Κοζάνη χύνονταν νοτίως του οικισμού στη θέση Λούνις και με τα νερά τους ποτίζονταν κηπευτικά,[212] ενώ την πόλη διέτρεχαν ανοιχτοί λάκκοι γεμάτοι ακαθαρσίες. Φυματίωση,[213] ελονοσία και τυφοειδείς πυρετοί μάστιζαν την πεδιάδα και το βουνό (το ορεινό π.χ. Μέγαρο Γρεβενών)[214] μέχρι και το μέσον του 19^ου αιώνα.[215] Ασθένειες που επέτεινε η λιτή διατροφή και η σκληρή ζωή μέσα στη φύση, τις οποίες αντιμετώπιζαν στην ύπαιθρο με πρωτόγονα μέσα, από βρώση κρεμμυδιών και σκόρδων έως γητέματα.[216]

Σε αντίστοιχες πολεμικές περιόδους η θλίψη αυξανόταν με την πρόσθεση εκδημίας αντρών και μετεφήβων από κακουχίες, όπως ο στρατιώτης Σουλεϊμάν Χαμήτ από τον οικισμό Καραμανλί (Κρεμαστή),[217] κι ακόμα σκληρότερα κατόπιν μαχών όπως ο Κοζανίτης Κωνσταντίνος Παφύλης[218] ή οι Αιανιώτες:

α) Στέργιος Γκαλαμούτσης που έπεσε 17/5/1019 στο Σκρα,[219] όμως Γεώργιο Ευαγγελόπουλο τον ονομάζει τοπική πηγή με τόπο θανής τον ποταμό Νέστο.[220] Γκαλιαμούτσας ήταν πάντως το σωστό επώνυμό του

β) Β. Τζέλλος, έθανε στις 24/11/1918 στο στρατιωτικό νοσοκομείο Αιδηψού,[221] πεσών στη Δοϊράνη κατά άλλη πηγή[222]

γ) Ν. Γκουλιάφας θανών στις 5/10/1918 στο Γ’ Στρατιωτικό Νοσοκομείο Θεσσαλονίκης,[223] πεσών στη Δοϊράνη κατά άλλη πηγή.[224]

Αν οι δύο τελευταίοι εξεδήμησαν κατόπιν ασθενείας ή τραυμάτων είναι άδηλο. Το τοπίο των οιμωγών ήταν ήδη σκιασμένο από το καλοκαίρι του 1918 με τις αθρόες καταδίκες εις θάνατον παρακινητών προς λιποταξίαν όπως του ιμάμη Χαμήλ Μεδά[225] κι εκτελέσεις 84[226]αντιφρονούντων αξιωματικών και στρατιωτών στη βόρεια έξοδο της Κοζάνης,[227] όπου σήμερα η ενιαύσια πανήγυρις ονόματι Νιάημερος, επιλογή τοποθεσίας προφανώς κατάλληλης προς προειδοποίησιν των πυκνών μουσουλμανικών οικισμών που εκτείνονταν προς το βορρά.

Δεν είχε επιβάλλει η γαλλική εξουσία ούτε η υφιστάμενή της ελληνική επιπλέον φόρους στη Δυτική Μακεδονία κάτω από την ανάγκη ή το πρόσχημα των κρίσιμων στιγμών εξαιτίας της ισπανικής γρίπης. Εξάλλου καμιά επιδημία δεν μπορούσε να θεωρηθεί κρισιμότερη από τον πόλεμο, ονομάστηκε παγκόσμιος, που διεξαγόταν στα βόρεια σύνορα της Μακεδονίας. Δεν είχαν σχεδιαστεί επιπλέον φόροι για το κρατικό ταμείο, αφού τα αποικιακά στρατεύματα, όπως και οι ληστές που ενδημούσαν στην εποχή, έπαιρναν με την ισχύ των όπλων ό,τι χρειάζονταν από αστούς και χωρικούς χωρίς γραφειοκρατικές διαδικασίες και δίχως να είναι σοβαρά υπόλογοι. Στην αυστηρότητα της γαλλικής κατοχής οφείλεται όμως η σταθερότητα των τιμών, αφού το κράτος αγόραζε όλα τα γεννήματα με την ίδια τιμή απαγορεύοντας τις πωλήσεις ιδιωτών χωρίς άδεια.[228]  Όσα προϊόντα πλεόναζαν ή έκρυβαν οι παραγωγοί, μόνον κρυφίως μπορούσαν να τα πωλήσουν. Και το έκαναν.

Χριστιανοί και μουσουλμάνοι, διορισμένα μέλη του Επισιτισμού καταχρώνταν όταν είχαν τη δυνατότητα αποθηκευμένα γεννήματα.[229] Έμποροι αποθήκευαν προϊόντα για να δημιουργηθεί έλλειψη αγαθών και να ανεβάσουν την τιμή πώλησής των.  Ιδιώτες προσπαθούσαν να πωλήσουν σε δικές τους καθορισμένες τιμές προϊόντα διάφορα, από σπίρτα[230] μέχρι αλεύρι. Απλοί αγρότες και ξωμάχοι πωλούσαν μέρος της παραγωγής τους, φασόλια π.χ. πεπόνια, καρπούζια, μέχρι και ξύλα και χόρτο για τα ζώα[231] σε τιμές ανώτερες της διατίμησης που είχε επιβληθεί τον Ιούνιο του 1917.[232]

Οι κλοπές μέσα στην πόλη είχαν αυξηθεί, αλλά προφανώς η λογοκρισία δεν επέτρεπε να δημοσιευτούν εντύπως. Μία μόνον είδε το φως της δημοσιότητας την 2^α Δεκεμβρίου 1918 με δράστη έφηβο υπάλληλο του δικηγορικού γραφείου του εξέχοντος λογοτέχνη[233] Κωνσταντίνου Τσιτσελίκη. Ήταν πράγματι ο μικρός Θρακιώτης πρόσφυγας υπεύθυνος ή επρόκειτο για κατασκευή της εξουσίας προς πλήξιν του αντιθέτου ιδεολογίας λογοτέχνη; Ο μικροσκοπικός πλην επιστήμων διαρρήκτης, όπως χλευαστικά περιγράφεται, είχε επισκεφτεί τρία καπνοπωλεία, το ένα ανήκε στον Ομέρ Ζεκεργιά[234] -υπήρχαν και Οθωμανοί καταστηματάρχες, παρά τα φημολογούμενα, στην πόλη. Η εξαίρεση του κανόνα της δημοσίευσης οφειλόταν προφανώς σε επαγγελματικές διαμάχες ανάμεσα στον λογοτέχνη δικηγόρο και τον ιδιοκτήτη της εφημερίδας,[235] ορθότερα ανάμεσα στους κύκλους δύο αντιθέτων τάσεων στην ιδία πόλη.

Όταν όμως ήρθη η διατίμηση αγαθών την άνοιξη του 1919, η τιμή του σιταριού σχεδόν διπλασιάστηκε,[236] νέα κατάσταση λιγότερο προς όφελος των χωριτών και περισσότερο για το κέρδος των εμπόρων, αφού οι τελευταίοι συνέλεγαν και πωλούσαν εξαιρετικά μεγαλύτερες ποσότητες από όσο έκαστος παραγωγός. Όσοι δεν είχαν δικό τους χωράφι, οι ηλικιωμένοι χωρίς παιδιά να τους φροντίζουν και οι δημόσιοι υπάλληλοι πεινούσαν, όπως πεινούσαν όχι μόνον τότε, αλλά κι από την έναρξη του Α΄Π.Π., διότι σε κάθε μη ομαλή κατάσταση τα αγαθά ακριβαίνουν λόγω της διαφορετικής λειτουργίας της αγοράς ή της βουλιμίας των ανθρώπων ως προς την αδίστακτη εξασφάλιση μιας άνετης επιβίωσης. Πλήθουν στους ναούς ενθυμήσεις όλων των εποχών για ακρίβεια των τροφών. Σύμφωνα μία του  Κοζανίτη διδασκάλου του οικισμού Τραβουντάντστα (Μεταμόρφωση)

τω 1915 εξερράγη Πανευρωπαϊκός πόλεμος, ο σίτος επωλείτο 20 δραχ. Το κοιλό, το καλαμπόκι 16 , η βρίζα 19. Ουδέποτε εφάνη τοιαύτη πείνα εις τον κόσμον, όση το 1915.[237]

Ως κόσμον ο διδάσκαλος εννοούσε τους ενδεείς ή τους οκνηρούς από πεποίθηση ή καταστάσεις της υπαίθρου, αλλά λάνθανε γενικεύοντας για την πρώτη εμφάνιση τεράστιας πείνας. Υπήρχαν πρόσωπα που καθόλου δεν πεινούσαν, π.χ. αυτά που βρίσκονταν στην κορυφή της οικονομικής και διοικητικής πυραμίδας και οι εντολοδόχοι των. Όπως επίσης φυσικά και οι νοικοκυραίοι χωριών και πόλεων, που εργάζονταν σκληρά και προμελετούσαν. Όταν στον οικισμό Ραδοβίστα (οι εντόπιοι την αποκαλούν Τραντουμπίτστα, σήμερα Ροδιανή) τέλη Νοεμβρίου του 1918 οι κάτοικοι προσέφεραν 50 δραχμές ενίσχυση στους διωκόμενους από τους Βουλγάρους πρόσφυγες της Ανατολικής Μακεδονίας,[238] σημαίνει ότι διέθεταν περισσεύματα. Είχε όμως δίκαιο ο διδάσκαλος ως προς την ανωμαλία της καταστάσεως: η ευφορία εδάφους και ευκρασία αέρος της περιοχής που έθελγε παλαιότερα αστό επισκέπτη[239] είχε διαταραχθεί ως προς το πρώτο μέλος της. Το δεύτερο ίσχυε, αλλά από μόνο του δεν ήταν αρκετό για τη ζωή.

Αν ίσχυε η άποψη πως από την επιδημία της ισπανικής γρίπης έτριβαν τα χέρια τους ιατροί, φαρμακοποιοί, χασάπηδες, μανάβηδες κλπ,[240] τώρα ήταν η σειρά χωρικών και σιτεμπόρων να χαμογελάσουν νόμιμα εις βάρος των αστών. Αυτή είναι η λογική της αγοράς: αναταράξεις μέχρι να επέλθει ισορροπία και πάλι από την αρχή. Κύκλοι που επαναλαμβάνονται με διάφορα ολίγα ή πολλά οφέλη, μεγάλες ή μικρές απώλειες.

ΕΝ ΚΑΤΑΚΛΕΙΔΙ
Επηρέασε η ισπανική γρίπη για λίγο διάστημα συναισθηματικά τους συγγενείς των τεθνεώτων και καθόρισε μερικώς την ύστερη βιοτή τους. Απέδραμε όμως γρήγορα χωρίς να αφήσει σημαντικά ίχνη πίσω της. Ένας από τους λόγους είναι ίσως ότι μεγάλο μέρος του πληθυσμού, ο μισός περίπου στη μεσημβρινή Δυτική Μακεδονία, μετανάστευσε στις αρχές της δεκαετίας του 1920 όντας μουσουλμάνοι, αυθεντικοί ή γυρίσματα, στη Μικρά Ασία με την ανταλλαγή των πληθυσμών. Τα σπίτια, τα χωράφια, τα καταστήματά τους τα κατέλαβαν χριστιανοί αντίστοιχοι, οι  οποίοι δεν ρώτησαν πολλά για τη ζωή και τα πάθη των προκατόχων μάλλον επειδή η πίκρα των τελευταίων για την εγκατάλειψη της περιοχής, που τη θεωρούσαν πατρίδα, κάλυπτε κάθε άλλη πληγή. Δεν ενδιαφέρονταν και να μάθουν το παρελθόν οι χριστιανοί πρόσφυγες έχοντας εμπρός τους άλλα ζωτικότερα προβλήματα προς επίλυσιν.

Η ισπανική γρίπη είχε έρθει από τις μεγαλουπόλεις μέσω του σιδηροδρόμου το φθινόπωρο του 1918 στη λεκάνη της Εορδαίας. Εξαπλώθηκε ταχύτατα στις πόλεις και την ύπαιθρο χωρίς να διακρίνει ηλικία, γλώσσα, θρησκεία, κοινωνική ομάδα και οικονομική επιφάνεια. Στο πεδίο απόκρουσής της προσήλθαν η Ιατρική του τόπου και της περιφέρειας, η υπό γαλλική επιστασία ελληνική Διοίκηση και η Θρησκεία. Τον πιο βασικό όμως ρόλο έπαιξε μάλλον η Φύση, η οποία απεδίωξε την επιδημία επιτρέποντάς την να εξαρθεί επί έναν περίπου μήνα, όπως προφανώς συνέβαινε και παλαιότερα από άλλες αντίστοιχες επιδημίες που έρχονταν και παρέρχονταν ανερώτητα.

Από την ίδια την ισπανική γρίπη ή τις υποτροπές άλλων υποκείμενων νοσημάτων χάθηκαν στο (σημερινό) νομό Κοζάνης χίλιοι περίπου άνδρες, γυναίκες και παιδιά και πενταπλάσιοι αντίστοιχοι στη Δυτική Μακεδονία. Οι άνθρωποι εξόρκισαν το κακό οικοδομώντας μεγαλοπρεπείς ναούς και σύγχρονα θεραπευτήρια, το ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό πλήθυνε, αυξήθηκαν οι κανόνες υγιεινής και προστασίας, υπερβολικά κάποτε οι τελευταίοι, αλλά οι επιδημίες δεν τελεύτησαν. Εμφανίζονται περιοδικά, όπως περιοδικοί είναι και οι αντίπαλοί τους, οι άνθρωποι.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΑΡΧΕΙΑ

Αρχείο Ενορίας Μεταμόρφωσης
Μηναίον του Ιουνίου, Βενετία 1895

Αρχείο Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης Γρεβενών
Πράξεις Εποπτικού Συμβουλίου Εκπαιδευτικής Περιφερείας Γρεβενών 1931-34

Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας
Αρχείο ΚΚΕ, Οδηγητής, όργανο της ΠΕ Σερβίων του ΚΚΕ, 1944

Ομηρίδης-Σκυλίτσης Αριστείδης, Η συμμετοχή της Ελλάδος εις τον πόλεμον 1918, τ. Β΄, Διεύθυνσις Ιστορίας Στρατού, Αθήναι 1961, ανατ. 1988

Βιβλιοθήκη Βουλής (ΒΒ)
Ακρόπολις, διευθ. Ι. Γεωργόπουλος Αθήναι 1918, https://srv- https://srv-web1.parliament.gr/display_doc.asp?item=40249&seg=63022

Εθνική Σωτηρία, διευθ. Σπύρος Σπυριδωνίδης, Αθήναι 1918, https://srv-web1.parliament.gr/display_doc.asp?item=34693&seg=1908

Θάρρος, διευθ. Λ. Κλειδωνόπουλος, Τρίκαλα 1918, https://srv-web1.parliament.gr/display_doc.asp?item=37977&seg=5292

Μακεδονία, ιδιοκτ. Κ. Βελίδης, Θεσσαλονίκη 1918, http://efimeris.nlg.gr/ns/pdfwin_ftr.asp?c=124&pageid=-1&id=34649&s=0&STEMTYPE=0&STEM_WORD_PHONETIC_IDS=&CropPDF=0

Νέα Αλήθεια διεύθ Ι. Κούκουρας Θεσσαλονίκη 1918, https://srv-web1.parliament.gr/display_doc.asp?item=47444&seg=48304

Ώρα, ιδιοκτ.-διευθ. Αντώνιος Συρίγος, Αθήναι 1918, https://srv-web1.parliament.gr/display_doc.asp?item=38358&seg=5658

Γενικά Αρχεία του Κράτους/Αρχεία Νομού Κοζάνης (ΓΑΚ/ΑΝΚ)
60/15.1/219/1331, Κοινοτικόν Δελτίον Απογραφής Μεγάρου 12/2/1946

60/15.1/248/1563/Αλωνάκια/38 (1,2), δήλωσις ζημιών Α. Χριστοφορίδη

60/15.1/306/1972, Αιτήσεις πολιτών προς τον Κυβερνητικό Αντιπρόσωπο Κοζάνης -Φλωρίνης Ι. Ηλιάκη 1917

70/13.1/1, Πρωτόκολλο αλληλογραφίας Επιθεωρητή Δημοτικών Σχολείων Κοζάνης 1914-1915

70/13.1/2, Πρωτόκολλο αλληλογραφίας Επιθεωρητή Δημοτικών Σχολείων Κοζάνης 1915-1918

70/13.1/3, Πρωτόκολλο αλληλογραφίας Επιθεωρητή Δημοτικών Σχολείων Κοζάνης 1918-1920

70/13.1/41, Πράξεις Εποπτικού Συμβουλίου Δημοτικής Εκπαιδεύσεως ν. Κοζάνης 1916-1922

70/13.1/72, Εκθέσεις επιθεωρήσεων Δημοτικών Σχολείων περιοχής Κοζάνης 1917

86/15.1/4, Βιβλίον των Πρακτικών του συλλόγου των καθηγητών του Αστικού Σχολείου Θηλέων Κοζάνης [1917-1936], σ. 10

Ιδ. Συλλ. Κωνσταντίνου Σιαμπανοπούλου, Σιαμπανόπουλος Κωνσταντίνος, Βιβλίον Ιστορίας-ζωής-δράσεως-λειτουργίας και εξελίξεως του Δημοτικού Σχολείου Αιανής, Αιανή 1962;

Γενικό Επιτελείο Στρατού /Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού (ΓΕΣ/ΔΙΣ)
Αναζήτηση πεσόντων, Γκαλαμούτσης Στέργιος, https://dis.army.gr/content/search-casualties/view/50821

Αναζήτηση πεσόντων, Τζέλλος Βασίλειος https://dis.army.gr/content/search-casualties/view/68396

Αναζήτηση πεσόντων, Γκουλιάφας Νικόλαος, https://dis.army.gr/content/search-casualties/view/51075

Εθνικό Τυπογραφείο, ΦΕΚ 97^Α/1914, νόμος 240 Περί διοικήσεως της Δημοτικής και Μέσης Εκπαιδεύσεως, άρθρο 16, σ. 510, http://www.et.gr/idocs-nph/search/pdfViewerForm.html?args=5C7QrtC22wEpPcAGqWYddHdtvSoClrL8_e1HEEkqZwLtIl9LGdkF53UIxsx942CdyqxSQYNuqAGCF0IfB9HI6hq6ZkZV96FIU1oIWRDVFjdBkxjFRrVmtLgVBOJ0bLVHzr31MV6x4lc

Ημερολόγιον «Δυτικής Μακεδονίας», ιδιοκτ: Σταύρος Θεοδοσιάδης και Δημήτριος Γκαβανάς, Κοζάνη 1932

Σχινάς Νικόλαος, Οδοιπορικαί σημειώσεις Μακεδονίας, Ηπείρου, νέας οροθετικής γραμμής και Θεσσαλίας, φυλλάδιον πρώτον, Messager d` Athenes, Αθήναι 1886, https://anemi.lib.uoc.gr/metadata/f/a/8/metadata-01-0000454.tkl

Υπουργείον Εθνικής Οικονομίας, Απαρίθμησις των κατοίκων των νέων επαρχιών της Ελλάδος του έτους 1913, Εθνικόν τυπογραφείον, Αθήναι 1915, http://www.e-demography.gr/ElstatPublications/censuses/docs/eDemography_Metadata_Censuses_Doc_000071_gr.pdf

Υπουργείον Εθνικής Οικονομίας, Πληθυσμός του βασιλείου της Ελλάδος κατά την απογραφήν της 19 Δεκεμβρίου 1920, Εθνικόν Τυπογραφείον, Αθήναι 1921, http://www.e-demography.gr/ψElstatPublications/censuses/docs/eDemography_Metadata_Censuses_Doc_000070_gr.pdf

Κοβεντάρειος Δημοτική Βιβλιοθήκη Κοζάνης
Βόρειος Ελλάς, Μεγάλη εβδομαδιαία Εφημερίς, εθνική πολιτική, κοινωνιολογική, διευθ. Σταύρος Θεοδοσιάδης 1930

Ηχώ της Μακεδονίας, Εφημερίς φιλελευθέρων αρχών ιδιοκτ. Μιλτιάδης Τζώνης, Κοζάνη 1916-1929

Μακεδονικόν Βήμα, εβδομαδιαία πολιτική και οικονομική εφημερίς, ιδρυτής Ν Κουπαρούσος, Κοζάνη 1931

Λυτά έγγραφα
1^η τροχήλατος Πυροβολαρχία χαρακωμάτων προς Δήμαρχον Κοζάνης, α.π. 2761/1-9-1918

2^0ν Τάγμα Μετώπισθεν Στρατιάς προς Δήμαρχον Καραμανλή <Κοζάνης>, Αποβάθρα έλους Θεσσαλονίκης, αρ. 5856/16-11-1918

5^ον ΣΠ προς Πρόεδρον Κοινότητος Κοζάνης, 81/31-1-1919

Δήμαρχος προς Γενικόν Διοικητήν, Κοζάνης-Φλωρίνας, α.π. 1762/16-7-1918

Δήμαρχος προς Στρατιωτικόν Διοικητήν Κοζάνης-Φλωρίνης, απ. 2131/22-12-1918

Εκλογικός κατάλογος έτους 1920 επαρχίας Κοζάνης, χ.χ.

Εκλογικός κατάλογος της Υποδιοικήσεως Κοζάνης 1915, Κουμένος, Θεσσαλονίκη χ.χ.

Πίναξ εμφαίνων τας κατά τον μήναν Απρίλιον ε.έ. γενομένας αποβιώσεις εις τον Δήμον Κοζάνης, Κοζάνη 7 Μαΐου 1918

Στρατιωτικός διοικητής Κοζάνης-Φλώρινας προς Δήμαρχον, αρ. 851/30-6-1918

Στρατιωτικός διοικητής Κοζάνης-Φλώρινας προς Δήμαρχον, αρ. 871/2-7-1918

Στρατιωτικός διοικητής Κοζάνης-Φλώρινας προς Δήμαρχον, Κοζάνη αρ. 931/8-7-1918

Συνεδρία δήμου Κοζάνης 30/10/1915

Χένλης Ο προς κ. Μαμάτσιο, 6/8/1949

Φ.13/Α, Ανακοίνωση Υγειονομικού Κέντρου Κοζάνης 1/4/1943

Φ. 64, Εκλογικός κατάλογος Καλλιανής, 10 Αυγούστου 1908

Φ.70/Α/84, δημοτικός ιατρός Ι. Γιαντσούλης προς Δημαρχείο, Κοζάνη 8/5/1944

Φ.72/268 (5β), Κόστος πληρωμής 6650 καυσοξύλων λουτρών (690 δρχ σύνολο) 3/11/1930

Φ.82/2/17/2, Κατάστασις θανόντων, Δημαρχείο Γρεβενών 20/9/1916

Φ.85/39/1, Το θαύμα του Αγίου Νικάνορος Κοζάνης, Πίναξ των θανόντων Κατοίκων Κοζάνης εκ της Γρίππης κατά το έτος 1918, Κοζάνη 10/11/1918, Τύποις Δ. Γκαβανά, Κοζάνη >1943 (αφίσα)

Φ.92/Β/161, Κατάστασις πληρωμών Δήμου Κοζάνης 13/9/1929

Φ.105/Α/72 (β), Κατάστασις πληρωμών Δήμου Κοζάνης χρήσεως 1919, 17/5/1928

Φ.137/1/Β, Δήμος Κοζάνης προς Γενικόν Χημείον του Κράτους, Παράρτημα Θεσσαλονίκης, Κοζάνη 19/8/1943

Φ.152, Κατάστασις πληρωμής 28/9/1940, απολυμαντής Εμμανουήλ Κουρούς

Φ.154/Α/Κ1/4, Νομαρχία προς Δήμον Κοζάνης 21/8/1942

Φ.155/Β/3 (β), Κατάστασις πληρωμών Δήμου Κοζάνης 4/2/1930

Φ.156/Α/Ε/8 ΔΧ Κοζάνης προς Δήμον, Κοζάνη 18/10/48

Φ.158, Διάφορα έγγραφα 1918

Φ.159, Διάφορα έγγραφα 1918

ΒΙΒΛΙΑ
Reid Francis, I was in Noah`s ark, W. & R. Chambers Ltd, London and Edinburgh 1957

Γιομπλάκης Αθανάσιος, Η Εράτυρα, Θεσσαλονίκη 1979 (ψηφιακή προσφορά Ευρυπίδη Τσατσιάδη)

Δημητριάδης Βασίλης, Η Κεντρική και Δυτική Μακεδονία κατά τον Εβλιγιά Τσελεμπή, (εισαγωγή-μετάφραση-σχόλια), Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1973

Δημοξένου Λάζαρος, Οδοιπορικόν της ζωής μου, επιμ. Ζήση Μπέλλου, Θεσσαλονίκη 1997

Δημόπουλος Ιωάννης, Τα παρά τον Αλιάκμονα εκκλησιαστικά, Θεσσαλονίκη 1994 (προσφορά Στεφάνου Γκριτζέλη)

Δρίζης Γεώργιος, Ιστορία του χωριού Μοναχήτι, ιστορία –μνημόνιο –παράδοση –λαογραφία –ήθη και έθιμα, Αλεξάνδρεια [Bεροίας] 1991

Καλινδέρης, Μιχαήλ, Ο βίος της κοινότητος Βλάστης επί Τουρκοκρατίας, εις το πλαίσιον του δυτικομακεδονικού περιβάλλοντος, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1982

Καραγιάννης Βασίλης, Περιπλάνηση ένδον, ΣΓΤΝΚ, Κοζάνη 1995

Κεφαλάς Πάνος, “Αυτόπτης Μάρτυς”. Το Φωτογραφικό και Κινηματογραφικό Τμήμα του Γαλλικού Στρατού και οι Αιχμάλωτοι Πολέμου στο Μακεδονικό Μέτωπο (1915-1919), μέσα από τη μελέτη του φωτογραφικού αρχείου της Βιβλιοθήκης Πολυμέσων Αρχιτεκτονικής και Πολιτιστικής Κληρονομιάς (M.A.P.) του Υπουργείου Πολιτισμού της Γαλλίας, ΠΤΔΕ, Φλώρινα 2017, https://www.academia.edu/attachments/55403311/download_file?st=MTU4NDgwNDY3OCwxODUuNDQuMTQ2Ljk1LDg3MzIxMjM%3D&s=profile

Λαμπρέτσας Ηλίας, Μικρόβαλτο, ιστορική και λαογραφική συλλογή με σύντομη γεωγραφική και ιστορική επισκόπηση της περιοχής των Καμβουνίων, ΙΝΒΑ, Κοζάνη 2000

Λιάπη Στυλιανή, Οι Γάλλοι και η διοίκηση του Ιωάννη Ηλιάκη στην Κοζάνη την περίοδο του Εθνικού διχασμού (1916-1920), ΠΤΔΕ, Φλώρινα 2017, https://dspace.uowm.gr/xmlui/bitstream/handle/123456789/872/%C2%AB%CE%9F%CE%B9%20%CE%93%CE%AC%CE%BB%CE%BB%CE%BF%CE%B9%20%CE%BA%20%CE%B7%20%CE%B4%CE%B9%CE%BF%CE%AF%CE%BA%CE%B7%CF%83%CE%B7%20%CF%84%CE%BF%CF%85%20%CE%99%CF%89%CE%AC%CE%BD%CE%BD%CE%B7%20%CE%97%CE%BB%CE%B9%CE%AC%CE%BA%CE%B7%20%CF%83%CF%84%CE%B7%CE%BD%20%CE%9A%CE%BF%CE%B6%CE%AC%CE%BD%CE%B7%20%CF%84%CE%B7%CE%BD%20%CF%80%CE%B5%CF%81%CE%AF%CE%BF%CE%B4%CE%BF%20%CF%84%CE%BF%CF%85%20%CE%95%CE%B8%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%BF%CF%8D%20%CE%B4%CE%B9%CF%87%CE%B1%CF%83%CE%BC%CE%BF%CF%8D%201916-1920%C2%BB.pdf?sequence=1&isAllowed=y

Λιούφης Παναγιώτης, Ιστορία της Κοζάνης,Βάρτσος, Αθήναι 1924, https://anemi.lib.uoc.gr/metadata/2/2/6/metadata-02-0000295.tkl

Μαλούτας Μηνάς, Τα Σέρβια, ιστορική και λαογραφική επισκόπηση, Θεσσαλονίκη 1956

Νικόπουλος, Βαγγέλης, Γρεβενά 1895-1975, Ογδόντα χρόνια φωτογραφίες, Φωτόλιο & Typicon Α.Ε, Αθήνα 2012

Νικόπουλος Βαγγέλης, Γρεβενά 1912-1940 Φωτογραφικά Ντοκουμέντα και Τεκμήρια, Θεσσαλονίκη 2018

Παναγιώτου Αθανάσιος, Λίγα απ΄ όλα, Κοζάνη 2006, ψηφιακό αντίγραφο (προσφορά Σ.Σ.)

Πατιώς, Γεώργιος, Χρονικό του προσκοπισμού της Κοζάνης, τ.Α΄, 1912 -1939, ΙΝΒΑ, Κοζάνη 2001, (προσφορά Βασιλείου Καραγιάννη)

Παυλός Κώστας-Μανώλας Νίκος, «Προσεγγίζοντας σχήματα μνήμης της Κατοχή: το μπλόκο των SS στην Αιανή του ΄44», Κατοχή και Εμφύλιος στη Δυτική Μακεδονία, επιμ: Σ. Ηλιάδου, Α. Ανδρέου, Κ. Κασβίκης, Ι. Μπέτσας, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2019, 324-341

Σιαμπανόπουλος Κωνσταντίνος, Αιανή, ιστορία –τοπογραφία –αρχαιολογία, Θεσσαλονίκη 1974

Σίσκος, Τάκης Πολεμικές δόξες: αλβανική εκστρατεία (σελίδες από τον τομέα της ΙΧ μεραρχίας), Γκαβανάς, Κοζάνη 1947

Τσαμπούρης Ζήσης, Τα τετράδια της μνήμης: το εργατικό κίνημα στην Κοζάνη (1930 -1943), Παρέμβαση, Κοζάνη 2002, (επιμ. Β. Καραγιάννης-Θ. Καλλιανιώτης)

Τσουμής Πάικος-Παύλος, Ο Πάικος, Κοζάνη 1878-1958, Μυθιστορία, ΙΝΒΑ, Κοζάνη 1998 (προσφορά Βασιλείου Καραγιάννη)

Χατζηκυριάκου Γεώργιος, Σκέψεις και εντυπώσεις εκ περιοδείας ανά την Μακεδονίαν μετά τοπογραφικών, ιστορικών και αρχαιολογικών σημειώσεων, Τυπογραφικά Καταστήματα Ανέστη Κωνσταντινίδου, Αθήναι 1906, https://anemi.lib.uoc.gr/metadata/9/d/3/metadata-435-0000006.tkl

ΑΡΘΡΑ
11/1/2015 Υποδοχή των λειψάνων του Αγίου Νικάνορα στο Χωριό μας, http://www.agiaparaskevikozanis.gr/arxiki.php

Βαλσαμίδης Πασχάλης, «Τα τουρκικά σχολεία των Καϊλαρίων (Πτολεμαΐδας) και της περιφέρειας τους κατά το σχολικό έτος 1913-1914», Μακεδονικά 33 (2001-2002) 256-279 https://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/makedonika/article/view/5849/5588

Βοσκοπούλου Χρυσούλα, Οι σιδηροδρομικοί σταθμοί Αμυνταίου Φλώρινας, Δήμοι Αμυνταίου-Φλώρινας, Φλώρινα 2018, https://www.academia.edu/40081037/%CE%9F%CE%99_%CE%A3%CE%99%CE%94%CE%97%CE%A1%CE%9F%CE%94%CE%A1%CE%9F%CE%9C%CE%99%CE%9A%CE%9F%CE%99_%CE%A3%CE%A4%CE%91%CE%98%CE%9C%CE%9F%CE%99_%CE%91%CE%9C%CE%A5%CE%9D%CE%A4%CE%91%CE%99%CE%9F%CE%A5_-%CE%A6%CE%9B%CE%A9%CE%A1%CE%99%CE%9D%CE%91%CE%A3

Γάγαλης Ηλίας, Η επιδημία γρίπης του 1918-1919 στη Δυτική Μακεδονία και στα Γρεβενά, https://greveniotis.gr/%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%BF%CF%81%CE%B9%CE%B1-%CE%BB%CE%B1%CE%BF%CE%B3%CF%81%CE%B1%CF%86%CE%B9%CE%B1/item/22743-%CE%B5%CF%80%CE%B9%CE%B4%CE%B7%CE%BC%CE%AF%CE%B1-%CE%B3%CF%81%CE%AF%CF%80%CE%B7%CF%82

Γουναρόπουλος Κωνσταντίνος «Κοζανικά», Πανδώρα 22 (Απρ. 1871- Απρ. 1872) 488-97, Πανδώρα Αθήναι 1872

Δαρδαβέσης Θεόδωρος, Η υγειονομική μέριμνα για τους πρόσφυγες, http://www.isoinhealth.com/files/pdf/ygeionomiki%20merimna%20gia%20tous%20prosfyges.pdf

«Δημήτριος Ν. Γκαβανάς (1904-1985)», Ελιμειακά 12-13 (Ιούνιος 1985) 115-117

Η ισπανική γρίπη σαν βιολογικό όπλο, 17/10/2003, https://www.rizospastis.gr/story.do?id=2004927

Η τίμια κάρα του Αγίου Νικάνορα στην Κοζάνη, 7/11/2018, http://xronos-kozanis.gr/i-timia-kara-toy-agioy-nikanora-stin-kozani/

Ισπανική γρίπη, 22/2/2020, https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%99%CF%83%CF%80%CE%B1%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%AE_%CE%B3%CF%81%CE%AF%CF%80%CE%B7

Καλλιανιώτης Θανάσης, «Λουτρά κι απόπατοι στην περιφέρεια Κοζάνης», Παρέμβαση (Ιούν.-Αύγ. 1999) 22-25

Καλλιανιώτης Θανάσης, «Μεσοπόλεμος, Κατοχή κι Εμφύλιος στην περιοχή Κοζάνης», Κοζάνη, 600 χρόνια Ιστορίας, Δήμος Κοζάνης, Κοζάνη 2014, 467-484, σ. 471, https://www.academia.edu/8884841/%CE%9C%CE%B5%CF%83%CE%BF%CF%80%CF%8C%CE%BB%CE%B5%CE%BC%CE%BF%CF%82_%CE%9A%CE%B1%CF%84%CE%BF%CF%87%CE%AE_%CE%BA%CE%B1%CE%B9_%CE%95%CE%BC%CF%86%CF%8D%CE%BB%CE%B9%CE%BF%CF%82_%CF%83%CF%84%CE%B7%CE%BD_%CF%80%CE%B5%CF%81%CE%B9%CE%BF%CF%87%CE%AE_%CE%9A%CE%BF%CE%B6%CE%AC%CE%BD%CE%B7%CF%82?auto=download

Καλλιανιώτης Θανάσης, «Ο «εθνικός διχασμός» στο νομό Κοζάνης: 1916-1918» Παρέμβαση 96 (Νοέμ.-Δεκ. 1996) 19-20. Η ανακτένισή του στις 20/2/2014 στο https://blogs.sch.gr/thankall/?p=1029

Καλλιανιώτης Θανάσης, Δηλώσεις ζημιών εκ πολέμου 1941-45 και η Αιανή Κοζάνης: οικονομία και κοινωνία στον 20ό αιώνα, https://blogs.sch.gr/thankall/?p=1522

Καλλιανιώτης Θανάσης, Πολιτισμός και Πόλεμος, ανακοίνωση στη Δημοτική Βιβλιοθήκη Κοζάνης την 6^η Σεπτ. 1999 κατά την παρουσίαση του βιβλίου του Χρίστου Μπέσα, Το χρονικό της Κοζάνης 1914-1919, ΙΝΒΑ, Κοζάνη 1999, https://blogs.sch.gr/thankall/?p=544

Καραγιάννης Μάκης, «Η Κοζάνη του μεσοπολέμου μέσα από τον τοπικό τύπο της εποχής Κοζάνη 1912 –1993», Παρέμβαση, Κοζάνη 1994, σ. 15 -19

Καραθάνος Δημήτρης, Η ισπανική γρίπη του 1918 ευθύνεται για τον θάνατο μεταξύ 50 με 100 εκατομμυρίων ανθρώπων. Ποια διδάγματα προσφέρει σε σχέση με την τωρινή πανδημία του κορωνοϊού; 17/3/2020, https://www.athensvoice.gr/life/health/630637_ti-mas-didaskei-i-ispaniki-gripi-toy-1918-gia-ton-koronoio

Καραχάλιου Φωτεινή, «Το χρονικό της ισπανικής γρίπης», Γιατί φοβόμαστε τη Γρίπη, Μεταίχμιο, Αθήνα 2009, σ. 35-42, https://media.public.gr/Books-PDF/9789604557660-0443482.pdf

Κέντρο Ελέγχου και Πρόληψης Νοσημάτων, Κατευθυντήριες Οδηγίες για τη Διάγνωση και την Εμπειρική Θεραπεία των Λοιμώξεων, Αθήνα 2007, σ. 35, https://eody.gov.gr/wp-content/uploads/2018/12/Infections_Book.pdf

Κορκάς Ιωάννης, Σημειώσεις ενός Κοζανίτη: «Ο όσιος Νικάνωρ έσωσε την Κοζάνη», 17/3/2020, http://www.prlogos.gr/%CF%83%CE%B7%CE%BC%CE%B5%CE%B9%CF%8E%CF%83%CE%B5%CE%B9%CF%82-%CE%B5%CE%BD%CF%8C%CF%82-%CE%BA%CE%BF%CE%B6%CE%B1%CE%BD%CE%AF%CF%84%CE%B7-%CE%BF-%CF%8C%CF%83%CE%B9%CE%BF%CF%82-%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%AC/

Κύρου Ιωάννα, Η μεταφορά των λειψάνων του Οσίου Νικάνορα από τους καβαλάρηδες του Κρόκου. Πρώτη φορά η μεταφορά έγινε το 1918 όταν η περιοχή είχε πληγεί από την θανατηφόρα Ισπανική γρίπη και εξόντωσε πολλούς ανθρώπους, 19/1/2020, https://efkozani.gr/%CE%B7-%CE%BC%CE%B5%CF%84%CE%B1%CF%86%CE%BF%CF%81%CE%AC-%CF%84%CF%89%CE%BD-%CE%BB%CE%B5%CE%B9%CF%88%CE%AC%CE%BD%CF%89%CE%BD-%CF%84%CE%BF%CF%85-%CE%BF%CF%83%CE%AF%CE%BF%CF%85-%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%AC/

Λαμπαδάριος Εμμανουήλ, Οδηγίαι προς προφύλαξιν των εν τοις σχολείοις φοιτώντων από των λοιμωδών νόσων : μετά παραρτήματος περιέχοντος οδηγίας περί προφυλάξεως από της πανώλους και της χολέρας  Εθνικόν Τυπογραφείον, 4^η έκδοση 1920, http://e-library.iep.edu.gr/iep/collection/browse/view.html?code=05-00185

Μαγκλίνης Ηλίας, Πανδημία, μια ιστορία τρόμου επαναλαμβάνεται, 13/12/2009, https://www.kathimerini.gr/379279/article/politismos/arxeio-politismoy/pandhmia-mia-istoria-tromoy-epanalamvanetai

Μαραθεύτης Νίκος, Λοιμώξεις του Κεντρικού Νευρικού Συστήματος, https://www.maratheftis.gr/%CE%BB%CE%BF%CE%B9%CE%BC%CF%8E%CE%BE%CE%B5%CE%B9%CF%82-%CF%84%CE%BF%CF%85-%CE%BA%CE%B5%CE%BD%CF%84%CF%81%CE%B9%CE%BA%CE%BF%CF%8D-%CE%BD%CE%B5%CF%85%CF%81%CE%B9%CE%BA%CE%BF%CF%8D-%CF%83%CF%85%CF%83/

Μάτσου Κατερίνα, Ιερός Ναός Οσίου Νικάνορος , http://katerinamatsou.blogspot.com/2010/07/blog-post_08.html

Μόρος Μάριος, “Ο εν Κοζάνη της Μακεδονίας λόγιος και δικηγόρος του Μεσοπολέμου Κωνσταντίνος Τσιτσελίκης”, Αλιάκμονος Ρους, τ. 3 (2019) 121-188, https://www.academia.edu/42126922/%CE%9F_%CE%B5%CE%BD_%CE%9A%CE%BF%CE%B6%CE%AC%CE%BD%CE%B7_%CF%84%CE%B7%CF%82_%CE%9C%CE%B1%CE%BA%CE%B5%CE%B4%CE%BF%CE%BD%CE%AF%CE%B1%CF%82_%CE%BB%CF%8C%CE%B3%CE%B9%CE%BF%CF%82_%CE%BA%CE%B1%CE%B9_%CE%B4%CE%B9%CE%BA%CE%B7%CE%B3%CF%8C%CF%81%CE%BF%CF%82_%CF%84%CE%BF%CF%85_%CE%9C%CE%B5%CF%83%CE%BF%CF%80%CE%BF%CE%BB%CE%AD%CE%BC%CE%BF%CF%85_%CE%9A%CF%89%CE%BD%CF%83%CF%84%CE%B1%CE%BD%CF%84%CE%AF%CE%BD%CE%BF%CF%82_%CE%A4%CF%83%CE%B9%CF%84%CF%83%CE%B5%CE%BB%CE%AF%CE%BA%CE%B7%CF%82_%CE%91%CE%BB%CE%B9%CE%AC%CE%BA%CE%BC%CE%BF%CE%BD%CE%BF%CF%82_%CE%A1%CE%BF%CF%85%CF%82_%CF%84._3_2019_%CF%83%CF%83._121-188?auto=download

Μπουνόβας Γιάννης, Η κατάσταση των δημοτικών σχολείων στον νομό Κοζάνης το 1924 με βάση τις εκθέσεις των επιθεωρητών δημοτικής εκπαίδευσης, σ. 898, https://www.academia.edu/attachments/48724033/download_file?st=MTU4NTgxNjQyNywxODUuNDQuMTQ2LjEwNCw4NzMyMTIz&s=swp-toolbar&ct=MTU4NTgxNjQzNSwxNTg1ODE2NDcxLDg3MzIxMjM=

Όταν η Ελλάδα ήρθε αντιμέτωπη με την Ισπανική γρίπη, https://www.lifo.gr/articles/greece_articles/273586/otan-i-ellada-irthe-antimetopi-me-tin-ispaniki-gripi

Παγκόσμιος πληθυσμός, https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A0%CE%B1%CE%B3%CE%BA%CF%8C%CF%83%CE%BC%CE%B9%CE%BF%CF%82_%CF%80%CE%BB%CE%B7%CE%B8%CF%85%CF%83%CE%BC%CF%8C%CF%82

Πάσχος Βασίλιος, Η πνευματική ζωή στη Δυτική Μακεδονία, https://ojs.lib.uom.gr/index.php/ValkanikaSymmeikta/article/viewFile/487/494

Σκιαδάς Ελευθέριος, Πως ιδρύθηκε η Τριανδρία Θεσσαλονίκης επί Ελευθερίου Βενιζέλου (1917), Τα ανέκδοτα τεκμήρια που αποκαλύπτουν την ιστορία του «Προαστείου Τριανδρίας», https://www.taathinaika.gr/pos-idrythike-i-triandria-thessalonikis-epi-eleftheriou-venizelou-1917/

Τρακαδάς Γ, Οι λοιμώξεις του κατώτερου αναπνευστικού συστήματος, 2003, https://nemertes.lis.upatras.gr/jspui/bitstream/10889/350/1/87.pdf

Τσιομπάνος Γιάννης, H ισπανική γρίπη του 1918 – Επίσημα καταγεγραμμένοι 10.264 νεκροί στη Δυτική Μακεδονία, https://kozanimedia.gr/2020/03/10/h-%CE%B9%CF%83%CF%80%CE%B1%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%AE-%CE%B3%CF%81%CE%AF%CF%80%CE%B7-%CF%84%CE%BF%CF%85-1918-%CE%B5%CF%80%CE%AF%CF%83%CE%B7%CE%BC%CE%B1-%CE%BA%CE%B1%CF%84%CE%B1%CE%B3%CE%B5%CE%B3%CF%81/#.Xolt1EAza70

Φτάκα Φανή, Στη Λαριού και στη Ζάμπορδα 60 χρόνια πριν, 28 Μαΐου 2018, https://xronos-kozanis.gr/sti-larioy-kai-sti-Αzamporda-60-chronia-prin-tis-fanis-ftaka/

Φυματίωση, https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A6%CF%85%CE%BC%CE%B1%CF%84%CE%AF%CF%89%CF%83%CE%B7

Ψαριανός Διονύσιος, Θεία λειτουργία του Αγίου Ιωάννου του Χρυστοστόμου, http://users.uoa.gr/~nektar/orthodoxy/prayers/service_litourgy_translation.htm

ΔΙΑΦΟΡΑ
Αποστόλου Βασίλειος, ανάρτηση στο Facebook 31/1/2020, https://www.facebook.com/photo.php?fbid=3700372673338600&set=a.1708528515856369&type=3&theater

Δελιαλής Νικόλαος, Εφημερίδες (εκδοθείσαι εν Κοζάνη), Κοζάνη 1959

Καλλιανιώτης Γρηγόριος, λογιστής, συνέντευξη στην Αιανή το 1993

Παπακάλας Χαρίσιος, αγρότης, συνέντευξη στον Κρόκο το 1997

Nanos Konstantinos, σχόλιο στην ομάδα ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΙΑΝΗ ΜΑΣ-ΓΙΑ ΝΑ ΤΗ ΓΝΩΡΙΣΟΥΜΕ, 4/4/2020, https://www.facebook.com/groups/220255372395677/?multi_permalinks=220693635685184&notif_id=1586016229204876&notif_t=group_activity

Stamos Xarisios, «Μόσχος Κωνσταντίνος (Γκουντής)», Παλιές φωτογραφίες Αιανής, 11/3/2020, https://www.facebook.com/groups/528734164438255/

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

[1] Δημόπουλος, Ιωάννης, Τα παρά τον Αλιάκμονα εκκλησιαστικά, Θεσσαλονίκη 1994, σ. 497

[2] Καλλιανιώτης Θανάσης, Δηλώσεις ζημιών εκ πολέμου 1941-45 και η Αιανή Κοζάνης: οικονομία και κοινωνία στον 20ό αιώνα, https://blogs.sch.gr

[3] Νικόπουλος Βαγγέλης, Γρεβενά 1895-1975, Ογδόντα χρόνια φωτογραφίες, Φωτόλιο & Typicon Α.Ε, Αθήνα 2012, σ. 122

[4] Κοβεντάρειος Δημοτική Βιβλιοθήκη Κοζάνης (ΚΔΒΚ), Ηχώ της Μακεδονίας 417 (3/2/1919) 2

[5] ΚΔΒΚ, Ηχώ της Μακεδονίας 449 (15/9/1919) 2

[6] Υπουργείον Εθνικής Οικονομίας, Πληθυσμός του βασιλείου της Ελλάδος κατά την απογραφήν της 19 Δεκεμβρίου 1920, Εθνικόν Τυπογραφείον, Αθήναι 1921, σ. ιγ΄

[7] Παγκόσμιος πληθυσμός, https://el.wikipedia.org

[8] Καραθάνος Δημήτρης, Η ισπανική γρίπη του 1918 ευθύνεται για τον θάνατο μεταξύ 50 με 100 εκατομμυρίων ανθρώπων. Ποια διδάγματα προσφέρει σε σχέση με την τωρινή πανδημία του κορωνοϊού; 17/3/2020, https://www.athensvoice.gr

[9] Τσιομπάνος Γιάννης, H ισπανική γρίπη του 1918 – Επίσημα καταγεγραμμένοι 10.264 νεκροί στη Δυτική Μακεδονία, https://kozanimedia.gr

[10] ΚΔΒΚ, Φ.64, Εκλογικός κατάλογος Καλλιανής, 10 Αυγούστου 1908

[11] Κεφαλάς Πάνος, “Αυτόπτης Μάρτυς”. Το Φωτογραφικό και Κινηματογραφικό Τμήμα του Γαλλικού Στρατού και οι Αιχμάλωτοι Πολέμου στο Μακεδονικό Μέτωπο (1915-1919), μέσα από τη μελέτη του φωτογραφικού αρχείου της Βιβλιοθήκης Πολυμέσων Αρχιτεκτονικής και Πολιτιστικής Κληρονομιάς (M.A.P.) του Υπουργείου Πολιτισμού της Γαλλίας, ΠΤΔΕ, Φλώρινα 2017, σ. 373-375 και Ηχώ της Μακεδονίας 396 (21/10/1918) 2

[12] Καλλιανιώτης Θανάσης, Πολιτισμός και Πόλεμος, ανακοίνωση στη Δημοτική Βιβλιοθήκη Κοζάνης την 6^η Σεπτ. 1999 κατά την παρουσίαση του βιβλίου του Χρίστου Μπέσα, Το χρονικό της Κοζάνης 1914-1919, ΙΝΒΑ, Κοζάνη 1999, https://blogs.sch.gr/thankall/?p=544

[13] Ισπανική γρίπη, el.wikipedia.org

[14] ΚΔΒΚ, Λυτά έγγραφα, Δήμαρχος προς Γενικόν Διοικητήν, Κοζάνης-Φλωρίνης, α.π. 1762/16-7-1918 και Δήμαρχος προς Στρατιωτικόν Διοικητήν Κοζάνης-Φλωρίνης, απ. 2131/22-12-1918

[15] ΚΔΒΚ, Λυτά έγγραφα, συνεδρία ΔΣ δήμου Κοζάνης 30/10/1915

[16] Καλινδέρης, Μιχαήλ, Ο βίος της κοινότητος Βλάστης επί Τουρκοκρατίας, εις το πλαίσιον του δυτικομακεδονικού περιβάλλοντος, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1982, σ. 253

[17] Ομηρίδης-Σκυλίτσης Αριστείδης, Η συμμετοχή της Ελλάδος εις τον πόλεμον 1918, τ.Β΄, Διεύθυνσις Ιστορίας Στρατού, Αθήναι 1961, ανατ. 1988, σ. 49 και ΚΔΒΚ, Ηχώ της Μακεδονίας 339 (11/2/1918) 1, 3

[18] Γενικά Αρχεία του Κράτους/Αρχεία Νομού Κοζάνης (ΓΑΚ/ΑΝΚ), 70/13.1/41, Πράξεις Εποπτικού Συμβουλίου Δημοτικής Εκπαιδεύσεως ν. Κοζάνης 1916-1922, Πράξις 46/Β΄, σ. 25

[19] ΓΑΚ/ΑΝΚ, Ιδ. Συλλ. Κωνσταντίνου Σιαμπανοπούλου, Σιαμπανόπουλος Κωνσταντίνος, Βιβλίον Ιστορίας-ζωής-δράσεως-λειτουργίας και εξελίξεως του Δημοτικού Σχολείου Αιανής, Αιανή 1962;, σ. 6

[20] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 70/13.1/3, Πρωτόκολλο Αλληλογραφίας Επιθεωρητή Δημοτικών Σχολείων Κοζάνης (ΠΑΕΔΣΚ) 1918-1920, α.α. 889/13-12-1918 και 28/10-1-1919

[21] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 70/13.1/3, ΠΑΕΔΣΚ, α.α. 892/12-12-1918

[22] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 70/13.1/3, ΠΑΕΔΣΚ, α.α. 878/7-12-1918 και 907/19-12-1918

[23] Βιβλιοθήκη Βουλής (ΒΒ), Θάρρος 2421 (30/9/1918) 1

[24] Κορκάς Ιωάννης, Σημειώσεις ενός Κοζανίτη: «Ο όσιος Νικάνωρ έσωσε την Κοζάνη», 17/3/2020, http://www.prlogos.gr

[25] Καραχάλιου Φωτεινή, «Το χρονικό της ισπανικής γρίπης», Γιατί φοβόμαστε τη Γρίπη, Μεταίχμιο, Αθήνα 2009, σ. 36-37, https://media.public.gr

[26] Μαγκλίνης Ηλίας, Πανδημία, μια ιστορία τρόμου επαναλαμβάνεται, 13/12/2009 https://www.kathimerini.gr

[27] Η ισπανική γρίπη σαν βιολογικό όπλο, 17/10/2003, https://www.rizospastis.gr

[28] ΚΔΒΚ, Ηχώ της Μακεδονίας 392 (7/10/1918) 2

[29] ΚΔΒΚ, Ηχώ της Μακεδονίας 393 (10/10/1918) 2

[30] Λιούφης Παναγιώτης, Ιστορία της Κοζάνης, Βάρτσος, Αθήναι 1924, σ. 336

[31] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/306/1972, Αίτησις Στεφάνου Παπαγεωργίου προς Κυβερνητικόν Επίτροπον Κοζάνης-Φλωρίνης, Κοζάνη 30/5/1917

[32] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 70/13.1/3, Πρωτόκολλο αλληλογραφίας… ό.π., α.α. 743/2-10-1918

[33] ΚΔΒΚ, Ηχώ της Μακεδονίας 403 (14/11/1918) 2

[34] Τσουμής Πάικος-Παύλος, Ο Πάικος, Κοζάνη 1878-1958, Μυθιστορία, ΙΝΒΑ, Κοζάνη 1998, σ. 97

[35] Καραχάλιου Φωτεινή, «Το χρονικό της ισπανικής γρίπης», ό.π., σ. 39

[36] ΒΒ, Θάρρος 2422 (1/10/1918) 1

[37] ΒΒ, Ακρόπολις 113436 (4/10/1918) 2

[38] ΒΒ, Εθνική Σωτηρία 9 (4/10/1918) 1

[39] Η τίμια κάρα του Αγίου Νικάνορα στην Κοζάνη, 7/11/2018 http://xronos-kozanis.gr

[40] ΚΔΒΚ, Φ.85/39/1, Το θαύμα του Αγίου Νικάνορος Κοζάνης, Πίναξ των θανόντων Κατοίκων Κοζάνης εκ της Γρίππης κατά το έτος 1918, Κοζάνη 10/11/1918, Τύποις Δ. Γκαβανά, Κοζάνη >1943 (αφίσα)

[41] ΚΔΒΚ Ηχώ της Μακεδονίας 396 (21/10/1918) 2

[42] ΒΒ, Ώρα 532 (14/6/1918) 1

[43] ΒΒ, Θάρρος 2423 (2/10/1918) 2

[44] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 70/13.1/3, ΠΑΕΔΣΚ, α.α. 688/28-8-1918

[45] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 70/13.1/3, ΠΑΕΔΣΚ, α.α. 679/18-8-1918 και 678/25-8-1918

[46] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 70/13.1/3, ΠΑΕΔΣΚ, α.α. 683/3-9-1918 & 678/25-8-1918. Επίσης ΓΑΚ/ΑΝΚ, 70/13.1/1, Πρωτόκολλο Αλληλογραφίας Επιθεωρητή Δημοτικών Σχολείων Κοζάνης (ΠΑΕΔΣΚ) 1914-1915, α.α.701/29-8-1915 & ΓΑΚ/ΑΝΚ, 70/13.1/2, Πρωτόκολλο αλληλογραφίας Επιθεωρητή Δημοτικών Σχολείων Κοζάνης 1915-1918, α.α.1531/28-8-1916

[47] ΚΔΒΚ, Ηχώ της Μακεδονίας 404 (18.11.18) 2

[48] Βοσκοπούλου Χρυσούλα, Οι σιδηροδρομικοί σταθμοί Αμυνταίου Φλώρινας, Δήμοι Αμυνταίου-Φλώρινας, Φλώρινα 2018, σ. 19

[49] Καραχάλιου Φωτεινή, «Το χρονικό της ισπανικής γρίπης», Γιατί φοβόμαστε τη Γρίπη, Μεταίχμιο, Αθήνα 2009, σ. 36-37, media.public.gr

[50] Ηχώ της Μακεδονίας 385 (12/9/1918) 1

[51] ΚΔΒΚ, Φ. 64, Εκλογικός κατάλογος Καλλιανής, 10 Αυγούστου 1908

[52] Nanos Konstantinos, σχόλιο στην ομάδα ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΙΑΝΗ ΜΑΣ-ΓΙΑ ΝΑ ΤΗ ΓΝΩΡΙΣΟΥΜΕ, 4/4/2020, https://www.facebook.com/groups/220255372395677/?multi_permalinks=220693635685184&notif_id=1586016229204876&notif_t=group_activity

[53] Ηχώ της Μακεδονίας 384 (9/9/1918) 2

[54] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 70/13.1/3, ΠΑΕΔΣΚ α.α.717/19-9-1918

[55] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 70/13.1/3, ΠΑΕΔΣΚ, α.α. 736 (425/29-9-1918)

[56] Λαμπαδάριος Εμμανουήλ, Οδηγίαι προς προφύλαξιν των εν τοις σχολείοις φοιτώντων από των λοιμωδών νόσων: μετά παραρτήματος περιέχοντος οδηγίας περί προφυλάξεως από της πανώλους και της χολέρας, 4^η έκδοση, Εθνικόν Τυπογραφείον, Αθήναι 1920

[57] Υπουργείον Εθνικής Οικονομίας, Απαρίθμησις των κατοίκων των νέων επαρχιών της Ελλάδος του έτους 1913, Εθνικόν τυπογραφείον, Αθήναι 1915, σ. 36

[58] ΚΔΒΚ, Ηχώ της Μακεδονίας 393 (10/10/1918) 2

[59] Γουναρόπουλος Κωνσταντίνος «Κοζανικά», Πανδώρα 22 (Απρ. 1871- Απρ. 1872) 490

[60] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 70/13.1/3, ΠΑΕΔΣΚ, α.α. 743/1-10-1918

[61] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 70/13.1/3, ΠΑΕΔΣΚ, α.α. 743/2-10-1918

[62] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 70/13.1/3, ΠΑΕΔΣΚ, α.α. 768/3-10-1918

[63] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 70/13.1/3, ΠΑΕΔΣΚ, α.α. 769/4-10-1918

[64] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 70/13.1/3, ΠΑΕΔΣΚ, α.α. 774 (441/10-10-1918) & 778/10-10-1918

[65] Μαγκλίνης Ηλίας, Πανδημία, ό.π.

[66] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 70/13.1/3, ΠΑΕΔΣΚ, α.α. 833 (472/21-11-1918)

[67] ΚΔΒΚ, Ηχώ της Μακεδονίας 407 (2/12/1918) 2

[68] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 86/15.1/4, Βιβλίον των Πρακτικών του συλλόγου των καθηγητών του Αστικού Σχολείου Θηλέων Κοζάνης [1917-1936], σ. 10

[69] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 70/13.1/3, ΠΑΕΔΣΚ, α.α. 802/25-10-1918

[70] Σχινάς Νικόλαος, Οδοιπορικαί σημειώσεις Μακεδονίας, Ηπείρου, νέας οροθετικής γραμμής και Θεσσαλίας, Φυλάδιον πρώτον, Messager d` Athenes, Αθήναι 1886, σ. 86

[71] Σχινάς Νικόλαος, Οδοιπορικαί σημειώσεις, ό.π., σ. 8

[72] Βαλσαμίδης Πασχάλης, «Τα τουρκικά σχολεία των Καϊλαρίων (Πτολεμαΐδας) και της περιφέρειάς τους κατά το σχολικό έτος 1913-1914», Μακεδονικά 33 (2001-2002) 261-269

[73] ΚΔΒΚ, Ηχώ της Μακεδονίας 393 (10/10/1918) 2

[74] ΚΔΒΚ, Ηχώ της Μακεδονίας 396 (21/10/1918) 2

[75] ΚΔΒΚ, Ηχώ της Μακεδονίας 396 (21/10/1918) 2

[76] ΚΔΒΚ, Ηχώ της Μακεδονίας 398 (28/10/1918) 2

[77] ΚΔΒΚ, Ηχώ της Μακεδονίας 404 (18/11/1918) 2

[78] ΚΔΒΚ, Ηχώ της Μακεδονίας 404 (18/11/1918) 2

[79] Υπουργείον Εθνικής Οικονομίας, Πληθυσμός του βασιλείου της Ελλάδος …1920, ό.π. σ. 173

[80] ΚΔΒΚ, Φ.85/39/1, Το θαύμα του Αγίου Νικάνορος Κοζάνης ό.π. και Τσαρμανίδης Αθανάσιος, Επίλεκτες πηγές ιστορίας των Επαρχιών Σερβίων και Κοζάνης, τ. Β΄, ΜΟΣ τα Κάστρα, Σέρβια 2019, σελ. 445.

[81] Πάσχος Βασίλιος, Η πνευματική ζωή στη Δυτική Μακεδονία, σ. 222, https://ojs.lib.uom.gr

[82] Δελιαλής Νικόλαος, Εφημερίδες (εκδοθείσαι εν Κοζάνη), Κοζάνη 1959, σ. 15

[83] «Δημήτριος Ν. Γκαβανάς (1904-1985)», Ελιμειακά 12-13 (Ιούνιος 1985) 116

[84] Ημερολόγιον «Δυτικής Μακεδονίας», ιδιοκτ: Σταύρος Θεοδοσιάδης και Δημήτριος Γκαβανάς, Κοζάνη 1932

[85] Καλλιανιώτης Θανάσης, Δηλώσεις ζημιών εκ πολέμου 1941-45 ό.π.

[86] Σίσκος, Τάκης Πολεμικές δόξες: αλβανική εκστρατεία (σελίδες από τον τομέα της ΙΧ μεραρχίας), Γκαβανάς, Κοζάνη 1947

[87] ΚΔΒΚ, Φ.85/39/1, Το θαύμα του Αγίου Νικάνορος Κοζάνης ό.π.

[88] ΚΔΒΚ, Ηχώ της Μακεδονίας 401 (7/11/1918) 2

[89] Μαραθεύτης Νίκος, Λοιμώξεις του Κεντρικού Νευρικού Συστήματος, https://www.maratheftis.gr

[90] ΚΔΒΚ, Ηχώ της Μακεδονίας 404 (18/11/1918)

[91] ΚΔΒΚ, Ηχώ της Μακεδονίας 423 (10/3/1919) 2

[92] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 70/13.1/3, ΠΑΕΔΣΚ, α.α. 840/19-11-1918

[93] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 70/13.1/3, ΠΑΕΔΣΚ, α.α. 887/13-10-1918 & ΚΔΒΚ, Ηχώ της Μακεδονίας 411 (1/1/1919) 4

[94] Λαμπρέτσας Ηλίας, Μικρόβαλτο, ιστορική και λαογραφική συλλογή με σύντομη γεωγραφική και ιστορική επισκόπηση της περιοχής των Καμβουνίων, ΙΝΒΑ, Κοζάνη 2000, σ. 208

[95] Σχινάς Νικόλαος, Οδοιπορικαί σημειώσεις, ό.π., σ. 86

[96] ΚΔΒΚ, Ηχώ της Μακεδονίας 423 (10/3/1919) 2

[97] ΚΔΒΚ, Ηχώ της Μακεδονίας 449 (15/9/1919) 2

[98] ΚΔΒΚ, Ηχώ της Μακεδονίας 423 (10/3/1919) 2

[99] ΚΔΒΚ, Ηχώ της Μακεδονίας 449 (15/9/1919) 2

[100] Φυματίωση, https://el.wikipedia.org

[101] Παναγιώτου Αθανάσιος, Λίγα απ’ όλα, Κοζάνη 2006, ψηφιακό αντίγραφο, λήμμα διφθερίτιδα

[102] Καλλιανιώτης Γρηγόριος, λογιστής, συνέντευξη στην Αιανή το 1993

[103] Κέντρο Ελέγχου και Πρόληψης Νοσημάτων, Κατευθυντήριες Οδηγίες για τη Διάγνωση και την Εμπειρική Θεραπεία των Λοιμώξεων, Αθήνα 2007, σ. 35

[104] ΚΔΒΚ, Φ.82/2/17/2, Κατάστασις θανόντων, Δημαρχείο Γρεβενών 20/9/1916

[105] ΚΔΒΚ, Λυτά έγγραφα, Πίναξ εμφαίνων τας κατά τον μήναν Απρίλιον ε.έ. γενομένας αποβιώσεις εις τον Δήμον Κοζάνης, Κοζάνη 7 Μαΐου 1918

[106] ΚΔΒΚ, Ηχώ της Μακεδονίας 429 (21/4/1919) 2

[107] ΚΔΒΚ, Ηχώ της Μακεδονίας 406 (28/11/1918) 2

[108] ΚΔΒΚ, Λυτά έγγραφα, 5^ον ΣΠ προς Πρόεδρον Κοινότητος Κοζάνης, 81/31-1-1919

[109] ΚΔΒΚ, Λυτά έγγραφα, 2^ον Τάγμα Μετόπισθεν Στρατιάς προς Δήμαρχον, Κοζάνη α.π 5642/29-10-1918

[110] ΚΔΒΚ, Ηχώ της Μακεδονίας 400 (4/11/1918) 2 403 (14/11/1918) 2

[111] ΚΔΒΚ, Ηχώ της Μακεδονίας 411 (1/1/1919) 4

[112] Λαμπρέτσας Ηλίας, Μικρόβαλτο, ό.π., σ. 208

[113] Νικόπουλος Βαγγέλης, Γρεβενά 1912-1940 Φωτογραφικά Ντοκουμέντα και Τεκμήρια, Θεσσαλονίκη 2018, σ. 64-65

[114] ΒΒ, Μακεδονία 2441 (28/10/1918) 1

[115] Γάγαλης Ηλίας, Η επιδημία γρίπης του 1918-1919 στη Δυτική Μακεδονία και στα Γρεβενά, https://greveniotis.gr

[116] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/306/1972, Τηλεγράφημα κατοίκων Τσουρχλίου προς Κυβερνητικόν Αντιπρόσωπον Κοζάνης-Φλωρίνης, αρ. πρωτ. 389/29/9/1917

[117] Αποστόλου Βασίλειος, ανάρτηση στο Facebook 31/1/2020, https://www.facebook.com

[118] Δρίζης Γεώργιος, Ιστορία του χωριού Μοναχήτι, ιστορία –μνημόνιο –παράδοση –λαογραφία –ήθη και έθιμα, Αλεξάνδρεια [Βεροίας] 1991, σ. 59

[119] ΚΔΒΚ, Ηχώ της Μακεδονίας 402 (11/11/1918) 2

[120] Δημοξένου Λάζαρος, Οδοιπορικόν της ζωής μου, επιμ. Ζήση Μπέλλου, Θεσσαλονίκη 1997, σ. 17

[121] ΚΔΒΚ, Ηχώ της Μακεδονίας 396 (21/10/1918) 2

[122] Παπακάλας Χαρίσιος, αγρότης, συνέντευξη στον Κρόκο το 1997

[123] Stamos Xarisios, «Μόσχος Κωνσταντίνος (Γκουντής)», Παλιές φωτογραφίες Αιανής, 11/3/2020, https://www.facebook.com/groups/528734164438255/

[124] ΚΔΒΚ, Φ. 64, Εκλογικός κατάλογος Καλλιανής, 10 Αυγούστου 1908

[125] ΚΔΒΚ, Φ. 64, Εκλογικός κατάλογος Καλλιανής, ό.π., σ. 1, αρ. 11

[126] ΚΔΒΚ, Εκλογικός κατάλογος της Υποδιοικήσεως Κοζάνης 1915, Κουμένος, Θεσσαλονίκη χ.χ., α.α.7332

[127] Σιαμπανόπουλος Κωνσταντίνος, Αιανή, ιστορία –τοπογραφία –αρχαιολογία, Θεσσαλονίκη 1974, σ. 419

[128] ΚΔΒΚ, Εκλογικός κατάλογος έτους 1920 επαρχίας Κοζάνης, χ.χ. α.α. 7309

[129] Υπουργείον Εθνικής Οικονομίας, Πληθυσμός του βασιλείου της Ελλάδος… 1920, ό.π., σ. 175

[130] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 70/13.1/3, ΠΑΕΔΣΚ, α.α. 58/18-1-1919

[131] 11/1/2015 Υποδοχή των λειψάνων του Αγίου Νικάνορα στο Χωριό μας, http://www.agiaparaskevikozanis.gr

[132] Κορκάς Ιωάννης, Σημειώσεις ενός Κοζανίτη: ό.π.

[133] ΚΔΒΚ, Ηχώ της Μακεδονίας 402 (11/11/1918) 2

[134] ΚΔΒΚ, Ηχώ της Μακεδονίας 396 (21/10/1918) 2

[135] ΚΔΒΚ, Ηχώ της Μακεδονίας 396 (21/10/1918) 2 έως 404 (18/11/1918) 2

[136] ΚΔΒΚ, Φ.85/39/1, Το θαύμα του Αγίου Νικάνορος Κοζάνης, ό.π.

[137] Λιάπη Στυλιανή, Οι Γάλλοι και η διοίκηση του Ιωάννη Ηλιάκη στην Κοζάνη την περίοδο του Εθνικού διχασμού (1916-1920), ΠΤΔΕ, Φλώρινα 2017, σ. 198

[138] ΚΔΒΚ, Ηχώ της Μακεδονίας 395 (17/10/1918) 2

[139] ΚΔΒΚ, Ηχώ της Μακεδονίας 393 (10/10/1918) 2

[140] ΚΔΒΚ, Φ.154/Α/Κ1/4, Νομαρχία προς Δήμον Κοζάνης 21/8/1942

[141] ΚΔΒΚ, Φ.105/Α/72 (β), Κατάστασις πληρωμών Δήμου Κοζάνης χρήσεως 1919, 17/5/1928

[142] ΚΔΒΚ, Φ.92/Β, 152/Β και 153/Β, Κατάστασις πληρωμών Δήμου Κοζάνης 1/3/1929

[143] ΚΔΒΚ, Φ.155/Β/3 (β), Κατάστασις πληρωμών Δήμου Κοζάνης 4/2/1930 και Φ.72/268 (5β), Κόστος πληρωμής 6650 καυσοξύλων λουτρών (690 δρχ σύνολο) 3/11/1930

[144] ΚΔΒΚ, Βόρειος Ελλάς (25/5/1930) 4 και ΚΔΒΚ, Ηχώ της Μακεδονίας 919 (25/5/1930) 1

[145] Καραγιάννης Μάκης, «Η Κοζάνη του μεσοπολέμου μέσα από τον τοπικό τύπο της εποχής Κοζάνη 1912 –1993», Παρέμβαση, Κοζάνη 1994, σ. 16

[146] Μαλούτας Μηνάς, Τα Σέρβια, ιστορική και λαογραφική επισκόπηση, Θεσσαλονίκη 1956, σ. 25, 71 και Καλλιανιώτης Θανάσης, «Λουτρά κι απόπατοι στην περιφέρεια Κοζάνης», Παρέμβαση (Ιούν.-Αύγ. 1999) 22-25

[147] Δημητριάδης Βασίλης, Η Κεντρική και Δυτική Μακεδονία κατά τον Εβλιγιά Τσελεμπή, (εισαγωγή-μετάφραση-σχόλια), Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1973, σ. 177, 183, 205

[148] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/248/1563/Αλωνάκια/38 (1,2), δήλωσις ζημιών Α. Χριστοφορίδη

[149] Γουναρόπουλος Κωνσταντίνος «Κοζανικά», ό.π. σ. 490

[150] ΚΔΒΚ, Ηχώ της Μακεδονίας 398 (28/10/1918) 2

[151] ΚΔΒΚ, Φ.137/1/Β, Δήμος Κοζάνης προς Γενικόν Χημείον του Κράτους, Παράρτημα Θεσσαλονίκης, Κοζάνη 19/8/1943

[152] Γιομπλάκης Αθανάσιος, Η Εράτυρα, Θεσσαλονίκη 1979, σ. 67

[153] ΚΔΒΚ Φ.92/Β/161, Κατάστασις πληρωμών Δήμου Κοζάνης 13/9/1929

[154] ΚΔΒΚ, Φ.70/Α/84, δημοτικός ιατρός Ι. Γιαντσούλης προς Δημαρχείο, Κοζάνη 8/5/1944

[155] ΚΔΒΚ, Φ.152, Κατάστασις πληρωμής 28/9/1940, απολυμαντής Εμμανουήλ Κουρούς

[156] ΚΔΒΚ, Φ.13/Α, Ανακοίνωση Υγειονομικού Κέντρου Κοζάνης 1/4/1943

[157] Γάγαλης Ηλίας, Η επιδημία γρίπης του 1918-1919 ό.π.

[158] ΚΔΒΚ, Ηχώ της Μακεδονίας 405 (25/11/1918) 2

[159] ΚΔΒΚ, Ηχώ της Μακεδονίας 408 (5/12/1918) 2

[160] ΒΒ, Μακεδονία 2442 (29/10/1918) 1

[161] ΚΔΒΚ, Ηχώ της Μακεδονίας 338 (28/1/1918) 2

[162] ΒΒ, Ακρόπολις 113436 (4/10/1918) 2

[163] ΒΒ, Νέα Αλήθεια 127 (6/10/1918) 2

[164] Δαρδαβέσης Θεόδωρος, Η υγειονομική μέριμνα για τους πρόσφυγες, http://www.isoinhealth.com και Σκιαδάς Ελευθέριος, Πως ιδρύθηκε η Τριανδρία Θεσσαλονίκης επί Ελευθερίου Βενιζέλου (1917)

[165] ΒΒ, Νέα Αλήθεια 128 (7/10/1918) 1

[166] Καλλιανιώτης Θανάσης, «Μεσοπόλεμος, Κατοχή κι Εμφύλιος στην περιοχή Κοζάνης», Κοζάνη, 600 χρόνια Ιστορίας, Δήμος Κοζάνης, Κοζάνη 2014, 467-484, σ. 471, https://www.academia.edu

[167] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/306/1972, Αίτησις Αθ. Τσάμη προς Κυβερνητικόν Αντιπρόσωπον, Σέρβια 30/10/1917

[168] ΚΔΒΚ, Ηχώ της Μακεδονίας 342 (7/3/1918) 2

[169] ΚΔΒΚ, Ηχώ της Μακεδονίας 341 (4/3/1918) 2

[170] ΚΔΒΚ, Ηχώ της Μακεδονίας 339 (11/2/1918) 4

[171] ΚΔΒΚ, Ηχώ της Μακεδονίας 406 (28/11/1918) 2

[172] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 70/13.1/3, ΠΑΕΔΣΚ, α.α. 726/10-10-1918

[173] Φτάκα Φανή, Στη Λαριού και στη Ζάμπορδα 60 χρόνια πριν, 28 Μαΐου 2018, https://xronos-kozanis.gr και Κορκάς Ιωάννης, Σημειώσεις ενός Κοζανίτη ό.π. Επίσης Μάτσου Κατερίνα, Ιερός Ναός Οσίου Νικάνορος , http://katerinamatsou.blogspot.com και Κύρου Ιωάννα, Η μεταφορά των λειψάνων του Οσίου Νικάνορα από τους καβαλάρηδες του Κρόκου. Πρώτη φορά η μεταφορά έγινε το 1918 όταν η περιοχή είχε πληγεί από την θανατηφόρα Ισπανική γρίπη και εξόντωσε πολλούς ανθρώπους, 19/1/2020, https://efkozani.gr

[174] Δημόπουλος Ιωάννης, Τα παρά τον Αλιάκμονα ό.π., σ. 362

[175] Πατιώς, Γεώργιος, Χρονικό του προσκοπισμού της Κοζάνης, τ.Α΄, 1912 -1939, ΙΝΒΑ, Κοζάνη 2001, σ. 69

[176] Δημόπουλος Ιωάννης, Τα παρά τον Αλιάκμονα, ό.π., σ. 82

[177] Δημόπουλος Ιωάννης, Τα παρά τον Αλιάκμονα ό.π., σ.218

[178] ΚΔΒΚ, Ηχώ της Μακεδονίας 397 (24/10/1918) 2

[179] Γιομπλάκης Αθανάσιος, Η Εράτυρα, ό.π., σ. 68

[180] Λαμπρέτσας Ηλίας, Μικρόβαλτο, ό.π., σ. 208

[181] Γάγαλης Ηλίας, Η επιδημία γρίπης του 1918-1919 ό.π.

[182] Καραγιάννης Βασίλης, Περιπλάνηση ένδον, ΣΓΤΝΚ, Κοζάνη 1995, σ. 19

[183] Γιομπλάκης Αθανάσιος, Η Εράτυρα, ό.π., σ. 67-68

[184] ΚΔΒΚ, Ηχώ της Μακεδονίας 398 (28/10/1918) 1

[185] ΚΔΒΚ, Ηχώ της Μακεδονίας 400 (4/11/1918) 2

[186] Τσαμπούρης Ζήσης, Τα τετράδια της μνήμης: το εργατικό κίνημα στην Κοζάνη (1930 -1943), Παρέμβαση, Κοζάνη 2002, (επιμ. Β. Καραγιάννης-Θ. Καλλιανιώτης), σ. 31

[187] Ψαριανός Διονύσιος, Θεία λειτουργία του Αγίου Ιωάννου του Χρυστοστόμου, http://users.uoa.gr

[188] Παυλός Κώστας-Μανώλας Νίκος, «Προσεγγίζοντας σχήματα μνήμης της Κατοχή: το μπλόκο των SS στην Αιανή του ΄44», Κατοχή και Εμφύλιος στη Δυτική Μακεδονία, σ. 335

[189]ΚΔΒΚ, Ηχώ της Μακεδονίας 398 (28/10/1918) 2

[190] ΚΔΒΚ, Φ.159, Διάφορα έγγραφα

[191] ΚΔΒΚ, Λυτά έγγραφα, Χένλης Ο. προς κ. Μαμάτσιο, 6/8/1949, σ. 6

[192] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 70/13.1/3, ΠΑΕΔΣΚ, α.α. 68/12-1-19

[193] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 70/13.1/3, ΠΑΕΔΣΚ, α.α. 908/27-12-1918

[194] ΚΔΒΚ, Ηχώ της Μακεδονίας 436 (9/6/1919) 2 όπου ανακοίνωση δημοπρασίας του δημάρχου Ιουζεΐρ Χασάν, εν Καϊλαρίοις 6/6/19

[195] Δημόπουλος Ιωάννης, Τα παρά τον Αλιάκμονα ό.π., σ. 363

[196] Γιομπλάκης Αθανάσιος, Η Εράτυρα, ό.π., σ. 224-230

[197] ΚΔΒΚ, Φ.158, Διάφορα έγγραφα, συνεδρία δήμου Κοζάνης 11/28-11-1918

[198] ΚΔΒΚ, Ηχώ της Μακεδονίας 633 (10/8/24) 2 όπου ειδοποίηση αστυνόμος Ν. Πέρπερα

[199] ΚΔΒΚ, Ηχώ της Μακεδονίας 435 (2/6/1919)1

[200] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 70/13.1/3, ΠΑΕΔΣΚ, α.α. 870 (490/8-12-1918)

[201] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 70/13.1/41, Πράξεις Εποπτικού Συμβουλίου Δημοτικής Εκπαιδεύσεως ν. Κοζάνης 1916-1922, Πράξις 60/Α, Κοζάνη 7/12/1918, σ. 87

[202] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 70/13.1/41, ό.π., Πράξις 62/Α, Κοζάνη 20/2/1919, σ. 93

[203] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 229/81.1/31/4/1, Γενικός Επιθεωρητής ΙΑ΄ Εκπαιδευτικής Περιφερείας προς τον Θ. Κοπλίτην καθηγητήν κτλ, α.π. 906, Κοζάνη 7/12/1918

[204] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 70/13.1/3, ΠΑΕΔΣΚ, α.α. 878/7-12-1918, 42/12-1-19

[205] Εθνικόν Τυπογραφείον, ΦΕΚ 97^Α/1914, νόμος 240 Περί διοικήσεως της Δημοτικής και Μέσης Εκπαιδεύσεως, άρθρο 16, σ. 510

[206] Μπουνόβας Γιάννης, Η κατάσταση των δημοτικών σχολείων στον νομό Κοζάνης το 1924 με βάση τις εκθέσεις των επιθεωρητών δημοτικής εκπαίδευσης, σ. 898

[207] ΚΔΒΚ, Ηχώ της Μακεδονίας 810 (15/4/1928) 2

[208] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 70/13.1/72, Εκθέσεις επιθεωρήσεων Δημοτικών Σχολείων περιοχής Κοζάνης 1917

[209] ΓΑΚ/ΑΝΚ, Ιδ. Συλλ. Κωνσταντίνου Σιαμπανοπούλου…Αιανή 1962; ό.π., σ. 6-8

[210] ΚΔΒΚ, Ηχώ της Μακεδονίας 405 (25/11/1918) 2

[211] ΚΔΒΚ, Ηχώ της Μακεδονίας 387 (19/9/1918) 1

[212] ΚΔΒΚ, Φ.156/Α/Ε/8 ΔΧ Κοζάνης προς Δήμον, Κοζάνη 18/10/1948

[213] Αρχείο Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης Γρεβενών, Πράξεις Εποπτικού Συμβουλίου Εκπαιδευτικής Περιφερείας Γρεβενών 1931-34, πράξη 66/21-10-1931 και ΚΔΒΚ, Μακεδονικόν Βήμα (11/6/1931) 4

[214] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/219/1331, Κοινοτικόν Δελτίον Απογραφής Μεγάρου 12/2/1946

[215] Reid Francis, I was in Noah`s ark, W. & R. Chambers Ltd, London and Edinburgh 1957, σ. 60 και Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας, Αρχείο ΚΚΕ, Οδηγητής 1 (28/4/1944)

[216] Γιομπλάκης Αθανάσιος, Η Εράτυρα, ό.π. 1979, σ. 67

[217] ΚΔΒΚ, Λυτά έγγραφα, 2^0ν Τάγμα Μετώπισθεν Στρατιάς προς Δήμαρχον Καραμανλή <Κοζάνης>, Αποβάθρα έλους Θεσσαλονίκης, αρ. 5856/16-11-1918

[218] ΚΔΒΚ, Λυτά έγγραφα, 1^η τροχήλατος Πυροβολαρχία χαρακωμάτων προς Δήμαρχον Κοζάνης, α.π. 2761/1-9-1918

[219] Γενικό Επιτελείο Στρατού /Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού (ΓΕΣ/ΔΙΣ), Αναζήτηση πεσόντων, Γκαλαμούτσης Στέργιος, https://dis.army.gr

[220] Σιαμπανόπουλος Κωνσταντίνος, Αιανή, ό.π., σ. 369

[221] ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αναζήτηση πεσόντων, Τζέλλος Βασίλειος https://dis.army.gr

[222] Σιαμπανόπουλος Κωνσταντίνος, Αιανή, ό.π., σ. 369

[223] ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αναζήτηση πεσόντων, Γκουλιάφας Νικόλαος, https://dis.army.gr

[224] Σιαμπανόπουλος Κωνσταντίνος, Αιανή, ό.π., σ. 369

[225] ΚΔΒΚ, Λυτά έγγραφα, Στρατιωτικός διοικητής Κοζάνης-Φλώρινας προς Δήμαρχον, Κοζάνη αρ. 931/8-7-1918

[226] Καλλιανιώτης Θανάσης, «Ο «εθνικός διχασμός» στο νομό Κοζάνης: 1916-1918» Παρέμβαση 96 (Νοέμ.-Δεκ. 1996) 19-20. Η ανακτένισή του στις 20/2/2014 στο https://blogs.sch.gr

[227] ΚΔΒΚ, Λυτά έγγραφα, Στρατιωτικός διοικητής Κοζάνης-Φλώρινας προς Δήμαρχον, αρ. 851/30-6-1918 και Στρατιωτικός διοικητής Κοζάνης-Φλώρινας προς Δήμαρχον, αρ. 871/2-7-1918

[228] ΚΔΒΚ, Ηχώ της Μακεδονίας 287 (21/6/1917) 2

[229] ΚΔΒΚ, Ηχώ της Μακεδονίας 376 (12/8/1918) 1

[230] ΚΔΒΚ, Ηχώ της Μακεδονίας 381 (29/8/1918) 2

[231] ΚΔΒΚ, Ηχώ της Μακεδονίας 376 (12/8/1918) 2

[232] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/306/1972, Ένωσις Συντεχνιών προς Κυβερνητικόν Επίτροπον Κοζάνης-Φλωρίνης, Κοζάνη 4/6/1917

[233] Μόρος Μάριος, “Ο εν Κοζάνη της Μακεδονίας λόγιος και δικηγόρος του Μεσοπολέμου Κωνσταντίνος Τσιτσελίκης”, Αλιάκμονος Ρους, τ. 3 (2019) 121-188

[234] ΚΔΒΚ, Ηχώ της Μακεδονίας 407 (2/12/1918) 2

[235] ΚΔΒΚ, Ηχώ της Μακεδονίας 284 (11/6/1917) 1,2

[236] ΚΔΒΚ, Ηχώ της Μακεδονίας 432 (12/5/1919) 2

[237] Αρχείο Ενορίας Μεταμόρφωσης, Μηναίον του Ιουνίου, Βενετία 1895

[238] ΚΔΒΚ, Ηχώ της Μακεδονίας 407 (2/12/1918) 2

[239] Χατζηκυριάκου Γεώργιος, Σκέψεις και εντυπώσεις εκ περιοδείας ανά την Μακεδονίαν μετά τοπογραφικών, ιστορικών και αρχαιολογικών σημειώσεων, Τυπογραφικά Καταστήματα Ανέστη Κωνσταντινίδου, Αθήναι 1906, σ. 62

[240] Όταν η Ελλάδα ήρθε αντιμέτωπη με την Ισπανική γρίπη, https://www.lifo.gr