Ειρήσθω…

• Παιδεία: (κοινωνιολογική προσέγγιση) Μετάδοση πολιτιστικών στοιχείων, ώστε να διασφαλίζεται η συνέχεια του κοινωνικού συστήματος στο πολιτιστικό επίπεδο και να μην υπάρχει περίπτωση παλινδρόμησης σε παλαιότερα στάδια. Μέσα παιδείας: διδασκαλία, εκπαίδευση. Μορφές: ανθρωπιστικη, εθνική, επαγγελματική, εγκυκλοπαιδική, κοινωνική, καλλιτεχνική κ.ά.
• Ανθρωπιστική παιδεία: Μετάδοση της εμπιστοσύνης στην ανθρωποπλαστική δύναμη των αξιών του κλασικού κόσμου, που πρέσβευε την ολόπλευρη καλλιέργεια του ανθρώπου (αντιθετο: τεχνοκρατική παιδεία)
• Αγωγή: Σκόπιμο ενέργεια των ενηλίκων προς τα αναπτυσσόμενα άτομα, για να αναπτύξουν τη σωματική, πνευματική, κοινωνική, ηθική και αισθητική όψη της προσωπικότητάς τους.
• Εκπαίδευση: Δραστηριότητες που έχουν ως σκοπό την επίδραση με συγκεκριμένο τρόπο στη σκέψη, στο χαρακτήρα και στη σωματική αγωγή του ατόμου, με τη χρήση συγκεκριμένων μεθόδων, με ορισμένους μαθησιακούς στόχους και για οριοθετημένο χρονικό διάστημα.

Η αξία της γνώσης

• Με τη γνώση ο άνθρωπος κατόρθωσε να δαμάσει τη φύση, να περιορίσει την εξάρτησή του από αυτή.
• Αυξάνει την αποδοτικότητα του ατόμου και το οδηγεί στην καταξίωση.
• Βοηθά στην αντιμετώπιση και επίλυση των προβλημάτων του ανθρώπου.
• Απελευθερώνει τον άνθρωπο, γιατί τον απαλλάσσει από δεισιδαιμονίες, φανατισμό, δογματισμό, πλάνες. Αποφεύγεται η ιδεολογική σύγχηση και οι πιθανότητες χειραγώγησης (αυτοκαθορισμός).
• Οδηγεί στην ηθικοποίηση και ολοκλήρωση του ανθρώπου, διευρύνει τους πνευματικούς ορίζοντες,
• Βοηθά στην αποφυγή επανάληψης λαθών του παρελθόντος

Η ΓΝΩΣΗ ΕΙΝΑΙ ΕΠΙΚΙΝΔΥΝΗ, ΟΤΑΝ ;

• είναι χαμηλής ποιότητας ή ελλιπής (ημιμάθεια)
• εκμισθώνεται σε ιδιοτελή συμφέροντα,
• οι κάτοχοι της γνώσης υποκινούνται από το πνεύμα του ωφελιμισμού,
• χρησιμοποιείται με αλαζονεία ή παράνοια για αυτοπροβολή
• οδηγεί στην υπερβολική εξειδίκευση και την πνευματική μονομέρεια.

Η προσφορά της παιδείας στον άνθρωπο

• Ηθικοποιείται, αποκτά αξίες και ιδανικά
• Αποκτά συλλογική συνείδηση ενεργού πολίτη, περιορίζει τον ατομικισμό του
• Οπλίζεται με ψυχική ισορροπία, ικανότητα για αντιμετώπιση των αντιξοοτήτων της ζωής.
• Απελευθερώνει το πνεύμα του, ξεπερνά της προκαταλήψεις
• Πρωτοπορεί, αντιστέκεται στον οπισθοδρομισμό.
• Οδηγείται στην ευδαιμονία

Η αναγκαιότητα της εποχής μας

Κρίση πολιτισμού: Αλλοτρίωση, αποπροσανατολισμός του ανθρώπου από την ουσία της ζωής, υπερκαταναλωτισμός-εμπορευματοποίηση, παραγκωνισμός των πνευματικών αναγκών, ιδεολογική σύγχυση, ποδηγέτηση-ετεροκαθορισμός,  αποθηρίωση ανθρώπου, κρίση θεσμών, αμοραλισμός-ανηθικότητα

Ανθρωπιστική παιδεία

• Καλλιέργεια κριτικής ικανότητας, δυνατότητα αξιολόγησης
• Προβληματισμός για τα σύγχρονα κοινωνικά θέματα, ανάπτυξη κοιν. συνείδησης
• Δημιουργία ηθικού χαρακτήρα με ανθρωπιστική συμπεριφορά
• Διάθεση συμμετοχής στα κοινά, προσφοράς στο σύνολο
• Καλλιέργεια φιλοπατρίας με την ανάδειξη της προσφοράς του έθνους
• Στο σχολείο:
• Διάλογος για επίκαιρα θέματα της κοιν. πραγματικότητας που συνδέονται με τις εφηβικές ανησυχίες
• Ποιοτική διδασκαλία με αναβαθμισμένη υλικοτεχνική υποδομή και σύγχρονες μεθόδους
• Δημιουργική αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου
• Γόνιμος επαγγελματικός προσανατολισμός

Τεχνοκρατική παιδεία

Απαραίτητη:

ΓΙΑΤΙ; ανάπτυξη τεχνικών επιστημών, ευρύτατη διάδοχη ψηφιακής τεχνολογίας, τεχνοκρατία στον επαγγελματικό χώρο

Κίνδυνοι

• Παραγκωνισμός της ανθρωπιστικής παιδείας
• Πνευματική μονομέρεια, συρρίκνωση της κριτικής σκέψεις
• Επικράτηση του ατομισμού, της νοοτροπίας της «ήσσονος προσπάθειας»
• Ωφελιμισμός, βαθμοθηρία, αθέμιτος ανταγωνισμός (το σχολείο και κυρίως το λύκειο χάνει τον αυτόνομο εκπαιδευτικό του ρόλο, γίνεται προθάλαμος της Γ΄βάθμιας εκπαίδευσης

Εκπαίδευση στην Ελλάδα

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ: χαμηλές κρατικές επιχορηγήσεις, έλλειψη οικονομικών πόρων, απουσία πολύπλευρων δραστηριοτήτων, υλιστική κοσμοθεωρία, υψηλός ανταγωνισμός, προσκόλληση σε παραδοσιακές εκπαιδευτικές μεθόδους, μηχανιστική μάθηση, κακογραμμένα σχολ. εγχειρίδια, μεγάλος όγκος διδακτέας ύλης, ακαλλιέργητα ταλέντα, άγχος πανελληνίων, ελλιπής κατάρτιση προσωπικού, έλλειψη πρωτοβουλίας, μη παραγωγική αξιοποίηση ανθρώπινου δυναμικού

Αλλαγές που απαιτούνται στην εκπαίδευση

• Αποφυγή της υπερβολικής ειδίκευσης από μικρή ηλικία, που οδηγεί τα νεαρά άτομα σε πνευματική μονομέρεια.
• Το σχολείο (ειδικά το Λύκειο) να ανακτήσει τον αυτόνομο εκπαιδευτικό του ρόλο, ώστε να διαμορφώνονται άτομα ολοκληρωμένα, καλλιεργημένα και ψυχικά υγιή.
• Βελτίωση των παρεχόμενων γνώσεων, ώστε να αποφευχθεί η κάλυψη των μαθησιακών αναγκών από τη λεγόμενη «παραπαιδεία» (φροντιστήρια κ.λπ.)
• Κατάργηση του καθεστώτος του «μοναδικού βιβλίου», που ακινητοποιεί την κριτική σκέψη.
• Βελτίωση υλικοτεχνικής υποδομής των σχολείων, σωστή εισαγωγή των νέων τεχνολογιών.
• Υποχρεωτική επιμόρφωση των καθηγητών.
• Αναβάθμιση της τεχνολογικής και τεχνικής εκπαίδευσης
• Προώθηση της έρευνας και αξιοποίηση των ιδιαίτερων κλίσεων των μαθητών.
• Αλλαγή του τρόπου αξιολόγησης, καθιέρωση ενός τρόπου που θα συνεξετάζει ολόπλευρα την εκπαίδευση των μαθητών.

Χρήση Νέων Τεχνολογιών στην εκπαίδευση

Η χρήση του Η/Υ μπορεί να συμβάλει στον εκσυγχρονισμό της εκπαίδευσης. Ωστόσο, απαιτείται σωστή εφαρμογή, γνώση του αντικειμένου από πλευράς των διδασκόντων και κατάλληλη υλικοτεχνική υποδομή. Η τεχνολογική εξέλιξη δεν είναι θετική ή αρνητική αφ’ εαυτή. Οι συνέπειες εξαρτώνται από τους ανθρώπινους χειρισμούς.

Πλεονεκτήματα:

• Ανάπτυξη κριτικής αντίληψης μέσω διασταύρωσης πληροφοριών (διαδίκτυο)
• Πολύ μεγάλες δυνατότητες όσον αφορά την αναζήτηση πληροφοριών και την προσκόμιση στοιχείων.
• Παρώθηση της δημιουργικότητας και της αυτενέργειας των μαθητών.
• Έλεγχος γνώσεων από τον εκπαιδευτικό κατά τρόπο αντικειμενικό και από τον ίδιο τον μαθητή (μεταγνωστική δεξιότητα)
• Προσαρμογή των παρεχόμενων γνώσεων στο μαθησιακό επίπεδο του μαθητή (δυνατότητα εμπέδωσης γνώσεων και κάλυψης κενών)

Μειονεκτήματα

• Παροχή τυποποιημένων γνώσεων – έτοιμων λύσεων, περιορισμός δημιουργικότητας
• Τυποποιημένος έλεγχος γνώσεων
• Εθισμός στη χρήση του Η/Υ (εσωστρέφεια, απομόνωση)

Τα χαρακτηριστικά του ικανού εκπαιδευτικού

Αγάπη για την επιστήμη του, άρτια κατάρτιση τόσο σε ειδικά αντικείμενα όσο και στην παιδαγωγική, να εμπνέει αγάπη και σεβασμό στα παιδιά, να δείχνει υπομονή, ανεκτικότητα και κατανόηση στα προβλήματα, να χαρακτηρίζεται από δικαιοσύνη και εντιμότητα όσον αφορά την αξιολόγηση, να έχει επίγνωση της ευθύνης του και του πολυσύνθετου ρόλου του, να μην είναι δογματικός και απόλυτος, να βρίσκεται σε διαρκή εγρήγορση και σε αναζήτηση μηχανισμών για μια επιτυχημένη διδασκαλία, να παροτρύνει τη μαθητική πρωτοβουλία, να ενθαρρύνει το διάλογο, την ελεύθερη έκφραση και την αυτενέργεια.

Τριτοβάθμια εκπαίδευση

Η εισαγωγή και φοίτηση στα Ανώτερα και Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα εξασφαλίζει τα εξής:

• Γενικές γνώσεις σχετικά με το διδασκόμενο αντικείμενο
• Επίσημους τίτλους σπουδών και άσκησης επαγγέλματος
• Πτυχίο, εχέγγυο για την κοινωνική καταξίωση, σύμφωνα με τα κοινωνικά στερεότυπα.

Αίτια μαζικής στροφής σε ΑΕΙ και ΤΕΙ

• Η άνοδος του βιοτικού επιπέδου έχει κάνει προσιτή την Ανώτατη Εκπαίδευση σε περισσότερους.
• Η ανάγκη για επαγγελματική αποκατάσταση, καθώς το πτυχίο θεωρείται ισχυρό «τυπικό προσόν».
• Η στερεότυπη αντίληψη κατά την οποία οι πτυχιούχοι θεωρούνται κοινωνικά καταξιωμένοι.
• Η σύνδεση των σπουδών με την απαγκίστρωση από το οικογενειακό πλαίσιο. Οι σπουδές λειτουργούν ως μέσο εξασφάλισης ανέμελης και ανεξάρτητης ζωής.

Αρνητικά αποτελέσματα

Ο κίνδυνος που ελλοχεύει έγκειται στη μαζικότητα της τάσης για Ανώτατη Εκπαίδευση, η οποία οδήγησε στην αλλοίωση των στόχων της. Η γνώση που παρέχεται είναι ημιτελής και μονόπλευρη, καθώς η Μέση Εκπαίδευση λειτουργεί ως προθάλαμος των ΑΕΙ και ΤΕΙ, γεγονός που συνεχίζεται και στα ίδια τα Ανώτερα Ιδρύματα. Επομένως, ζητούμενο είναι να βελτιωθεί η ποιότητα της παρεχόμενης γνώσης. Επίσης, παρατηρούνται τα εξής αρνητικά φαινόμενα:

• Βαθμοθηρία και ανταγωνιστικές σχέσεις
• Υπερκορεσμός επαγγελμάτων, ανεργία
• Τυποποίηση σκέψης, πνευματική μονομέρεια, δεν καλλιεργούνται κλίσεις, δεξιότητες, εμποδίζεται η ολόπλευρη πνευματική καλλιέργεια των νέων

Διά Βίου Μάθηση

ΟΡΙΣΜΟΣ: Γενική μόρφωση που λαμβάνει ο άνθρωπος καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του και η οποία συμβάλλει στην καλλιέργεια του πνεύματός του και στην ολοκλήρωση της προσωπικότητάς του. Είναι διαδικασία συνειδητή, το ίδιο το άτομο φροντίζει για αυτή. Ενδέχεται να πραγματοποιείται με δραστηριότητες που διευρύνουν το πνεύμα. Στην εποχή μας καθίσταται επιβεβλημένη λόγω του έντονου τεχνοκρατικού πνεύματος και του υλικού ευδαιμονισμού.

Τρόποι επίτευξης διά βίου μάθησης

• Σωστή αξιοποίηση ελεύθερου χρόνου, ατομική προσπάθεια, ενδιαφέρον για τη νέα γνώση.
• Η οικογένεια και το σχολείο να μεταδίδει τις αρχές της φιλομάθειας.
• Δραστηριοποίηση πνευματικών ανθρώπων και ΜΜΕ, ώστε να υπάρξει ενημέρωση και ευαισθητοποίηση για την αξία της.
• Κρατική πρόνοια για επιμορφώσεις, ίδρυση κέντρων και διάχυση των γνώσεων σε όλα τα κοινωνικά στρώματα.

Διαπολιτισμική εκπαίδευση

Ανατρέποντας τον μονοπολιτιστικό προσανατολισμό, θέτει ως στόχο τη διαμόρφωση ενός νέου πολίτη, ικανού να λειτουργεί και να επικοινωνεί στη νέα πολυπολιτισμική πραγματικότητα, να διαπραγματεύεται αποτελεσματικά και ειρηνικά τις νέες πολυσύνθετες σχέσεις του. Βασικές αρχές της είναι η εκπαίδευση για ενσυναίσθηση, αλληλεγγύη και διαπολιτισμικό σεβασμό.

Ο ρόλος του σχολείου στη διαμόρφωση πολυπολιτισμικής συνείδησης

• Δημιουργία διευρυμένων προγραμμάτων σπουδών που θα συμπεριλάβουν ποικίλες πολιτισμικές κουλτούρες.
• Τροποποίηση των μεθόδων διδασκαλίας, ώστε να ανταποκρίνονται στις ανάγκες των διαφορετικών μαθητών.
• Ενθάρρυνση όλων των μαθητών να αποκτήσουν βαθύτερη διανοητική, πολιτική και ηθική αντίληψη του εαυτού τους και των άλλων.
• Καλλιέργεια κλίματος διαλόγου και ελεύθερης διατύπωσης απόψεων, ώστε να γίνεται αποδεκτή η διαφοροποίηση με καλή πρόθεση.
• Είναι απαραίτητο στην καθημερική εκπαιδευτική πρακτική να αναγνωρίζεται και να καλλιεργείται η ιδέα της ισοτιμίας των πολιτισμών και της μεταξύ τους αλληλεπίδρασης. Να εξασφαλίζεται το δικαίωμα των ίσων ευκαιριών και να απορρίπτεται η αντίληψη του κοινωνικού αποκλεισμού.

Αναλφαβητισμός

Φαινόμενο με τρομακτικές διαστάσεις στις χώρες του Τρίτου κόσμου, κύρια αιτία της πολιτιστικής τους στασιμότητας.

• ΟΡΓΑΝΙΚΟΣ: Αφορά σε άτομα τα οποία δεν έχουν φοιτήσει σε σχολείο. Στην Ελλάδα κάτω από 5%.
• ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΟΣ: Αφορά στην ανικανότητα του ατόμου να εκτελέσει τις δραστηριότητες που είναι απαραίτητες για την αποτελεσματική λειτουργία της ομάδας και της κοινότητάς του. Αν και τυπικά η εκπαίδευση έχει ολοκληρωθεί, το άτομο δεν κατέχει τις δεξιότητες ή τις γνώσεις που είναι απαραίτητες για την ευημερία του.

Συνέπειες αναλφαβητισμού

ΓΙΑ ΤΟ ΑΤΟΜΟ

• Ανικανότητα συμμετοχής στα κοινά, περιορισμένη δραστηριότητα
• Περιορισμένη επαγγελματική εξέλιξη, κίνδυνος ανεργίας
• Ανικανότητα προσαρμογής στην εξέλιξη της κοινωνίας
• Περιορισμένη κριτική ικανότητα
• Ανασφάλεια, αίσθημα κατωτερότητας

ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

• Εύκολη η επίδραση του φανατισμού και της μισαλλοδοξίας στα άτομα
• Έλλειψη κατανόησης και συνεργασίας
• Αναστολή των υγειών κοινωνικών δραστηριοτήτων
• Πολιτισμική νάρκη ή και απώλεια της εθνικής ταυτότητας
• Οι επιστήμες παραμερίζονται, δεν αναγνωρίζεται η αξία τους
• Ο λαός μετατρέπεται πολιτικά σε όχλο που «άγεται και φέρεται»

Κριτική σκέψη

«Είναι θαύμα που η φαντασία των μαθητών επιβιώνει από τα κλισέ της επίσημης εκπαίδευσης»

Άλμπερτ Αϊνστάιν

Η αξία της κριτικής σκέψης

• Προσφέρει ηθική ικανοποίηση, ενθάρρυνση για ενεργό συμμετοχή σε κάθε τομέα της ανθρώπινης δράσης, αφού το άτομο καταφέρνει να ανταποκρίνεται με τη σκέψη του στα δεδομένα της εποχής του.
• Αναπτύσσει την αυτοκριτική, τον αυτοελέγχο και την αυτοβελτίωση, τα οποία οδηγούν στην εσωτερική πληρότητα και την ολοκλήρωση της προσωπικότητας.
• Στον κοινωνικό τομέα, συμβάλλει στην εξυγίανση της κοινωνίας και στην εξασφάλιση ήπιου κλίματος, όπου ευνοείται η συνεργασία και η άμιλλα.
• Ασκεί έλεγχο στην ποιότητα των μηνυμάτων που μεταδίδουν τα Μ.Μ.Ε., με συνέπεια να αποσοβείται ο κίνδυνος της παραπληροφόρησης και της μαζικοποίησης.
• Είναι απαραίτητη προϋπόθεση για την υπεύθυνη δράση τόσο των πολιτικών όσο και των πολιτών.
• Στο χώρο της τέχνης είναι αναγκαία, γιατί η άκριτη αποδοχή ή απόρριψη των προϊόντων της τέχνης οδηγεί στην υποβάθμιση του πολιτιστικού επιπέδου ή στην αποστασιοποίηση μεταξύ καλλιτέχνη και κοινού.

Εκπαίδευση και κριτική σκέψη

Η κριτική σκέψη δεν προωθείται ικανοποιητικά από το υπάρχον εκπαιδευτικό σύστημα για τους εξής λόγους:

• Εκπαίδευση με βάση ένα διδακτικό εγχειρίδιο (καθεστώς μοναδικού βιβλίου), δε γίνεται παραπομπή σε άλλες πηγές, διασταύρωση πηγών, δίνονται τυποποιημένες πληροφορίες.
• Διδάσκοντες που αποθαρρύνουν το διάλογο και τη διατύπωση αμφιβολιών. Οι μαθητές δέχονται παθητικά τις γνώσεις, τις αναπαράγουν μηχανικά.
• Το σχολείο λειτουργεί ως προθάλαμος για την εισαγωγή των νέων στα ανώτερα και ανώτατα ιδρύματα, έχει χάσει τον αυτόνομο εκπαιδευτικό του ρόλο. Αδιαφορία για τα υπόλοιπα γνωστικά αντικείμενα.

• Πολιτική συνείδηση / πολιτικοποίηση: Η επίγνωση του πολίτη ότι ο ίδιος είναι υπεύθυνος – με τις επιλογές, τις αποφάσεις και τις πράξεις του – για τη διαμόρφωση της δημόσιας ζωής στη χώρα του. Η διαδικασία με την οποία ένα κοινωνικό ον μεταβάλλεται σε πολιτικό ον, μέσω της μεταβίβασης αξιών, γνώσεων, στάσεων (πολιτικής κουλτούρας).
• Δημοκρατία: Πολίτευμα που θεμελιώνεται στην ελευθερία των πολιτών. Η πολιτική και κοινωνική ζωή διέπεται από αρχές, όπως: λαϊκή κυριαρχία (πηγή όλων των εξουσιών ο λαός), ισότητα (όλοι ίσοι χωρίς διακρίσεις), η πλειοψηφία κυβερνά και η μειοψηφία ελέγχει, πλουραρισμός (πολυφωνία, πολυκομματισμός), αξιοκρατία (ανάδειξη σε θέσεις και αξιώματα με αξιοκρατικά κριτήρια), διαφάνεια (διαφανείς διαδικασίες άσκησης εξουσίας)
• Συμμετοχή του πολίτη στα κοινά: Η συμμετοχή σε όλες εκείνες τις διαδικασίες από τις οποίες εξαρτάται το παρόν και το μέλλον της πολιτείας. Προϋποθέτει δημοκρατικούς θεσμούς και πολίτες ικανούς να ανταποκρίνονται στην αποστολή τους ως δρώντων υποκειμένων της ιστορίας. Αποτελεί δικαίωμα αλλά και υποχρέωση. Η αδιαφορία ισοδυναμεί με αυτοαχρήστευση, ενώ η μετάθεση του φορτίου της συμμετοχής σε άλλους σημαίνει παρασιτική αχρειοσύνη. Ένας συνδυασμός αντιπροσωπευτικών θεσμών και θεσμών άμεσης δημοκρατίας, με επιστέγασμα την καθολική ψηφοφορία, μπορούν να εξασφαλίσουν τη λειτουργική συμμετοχή στα κοινά.
• Λαϊκισμός / λαϊκιστής: Εκθειάζει το λαό και ό,τι απορρέει από αυτόν. Συνδέεται με οποιαδήποτε μορφή δημαγωγίας και κολακείας των αδυναμιών και ελαττωμάτων του λαού. Φαινομενικά υπηρετεί τα λαϊκά συμφέροντα, όμως στην πραγματικότητα εξαπατά και χειραγωγεί τα λαϊκά στρώματα. Ο όρος αντίκειται στην έννοια της λαϊκότητας, η οποία είναι «η δικαίωση του λαού και η ανύψωσή του σε καθοριστικό παράγοντα της ιστορίας του. Ο λαϊκισμός αποτελεί εξαπάτηση του λαού, πολιτιστική υποβάθμιση και υποκατάσταση του στον ιστορικό του ρόλο. (Ι. Μανωλεδάκης)
• Μεσσιανισμός (προσώλατρία): Η τυφλή πίστη μιας κοινωνικής ομάδας σ’ έναν ηγέτη-μεσσία με την φρούδα ελπίδα να την λυτρώσει από τα συσσωρευμένα οικονομικά και πολιτικά προβλήματα. Ο μεσσιανισμός γενικότερα τρέφεται με τη δουλική αναμονή λύτρωσης από εξωτέρικούς παράγοντες.
• Ολοκληρωτισμός: Σύστημα συγκεντρωτικής διακυβερνήσης που επιδιώκει να έλεγξει όλες τις πτύχες της κοινωνικής και προσωπικής ζώης των πολιτών, να τους χειραγώγησει με προπαγανδίστικούς μηχανισμούς.

 ΑΝΑΛΥΣΗ ΕΝΝΟΙΩΝ

Α) ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

Προβλήματα της σύγχρονης δημοκρατίας

Η δημοκρατία δεν είναι διαχρονικώς δεδομένη, στατική και αμετάβλητη αλλά μια διαρκής κατάκτηση στο πλαίσιο μια διαρκώς εξελισσόμενης κοινωνικής πραγματικότητας. Με εγγενείς αδυναμίες, ως πολίτευμα λεπτών ισορροπιών και εναρμόνισης αντιθέσεων, το μόνο που σέβεται ακόμη και τους εχθρούς του, είναι άκρως ευαίσθητη και έκθετη σε κινδύνους;

• Παγκοσμιοποίηση: Οι λειτουργίες των παραδοσιακών εθνών-κρατών έχουν αρχίσει να συρρικνώνονται, ενώ οι κρίσιμες αποφάσεις λαμβάνονται από υπερεθνικά όργανα, στα οποία η αντιπροσώπευση των κρατών-μελών δεν είναι ισότιμη.
• ΜΜΕ: Δείγματα παθογένειας στο χώρο της ενημέρωσης. Υπηρετούν την παραπληροφόρηση, τον αποπροσανατολισμό και τη χειραγώγηση της κοινής γνώμης. Υπονόμευση του πολιτικού διαλόγου. Ασύδοτη, ανεξέλεκτη υπερεξουσία.
• Ηθική κατάπτωση της κοινωνίας και των πολιτικών: Βαθιά ηθικοπνευματική κρίση της σύγχρονης εποχής, παραγκωνισμός των ανθρώπινων αξιών, αμοραλισμός και ατομικισμός, διαφθορά. Στην πολιτική ζωή επικρατεί ο κομματισμός, οι πελατειακές σχέσεις, ο λαϊκισμός και η δημαγωγία.
• Οικονομική κρίση: Διεύρυνση των ανισοτήτων ανάμεσα στις πλούσιες και τις φτωχές ζώνες της γης συνεπάγεται κοινωνική παθογένεια (περιθωριοποίηση, εξαθλίωση, κοινωνικό αποκλεισμό, αναλφαβητισμό) που υπονομεύουν τις δημοκρατικές κατακτήσεις.
• Απολιτική στάση: Η προϊούσα αδιαφορία των πολιτών για τα κοινά, η ατομοκεντρική θεώρηση της ζωής που συνδέεται με την απογοήτευση από την πολιτική και τους εκπροσώπους της και τη γενικότερη κρίση της τυπικής και απονευρωμένης αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας.
• Έλλειμμα παιδείας: Ο προσανατολισμός και η λειτουργία της εκπαίδευσης κυρίως, αλλά και της οικογένειας, δεν οδηγούν σε δημοκρατικά βιώματα. Κομματικός φανατισμός, απαξίωση της πολιτικής. Στο σχολείο το έλλειμμα δημοκρατικής αγωγής αντικατοπτρίζται στην απαξίωση του θεσμού των μαθητικών κοινοτήτων και στην απουσία ισότιμου διαλόγου.

ΔΟΚΙΜΙΟ (ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΘΕΩΡΙΑΣ)

1. Ποια είναι τα είδη του δοκιμίου;

Αποδεικτικό (δοκίμιο πειθούς) και στοχαστικό (δοκίμιο στοχασμού)

2. Ποια τα χαρακτηριστικά του αποδεικτικού δοκιμίου

α) Απουσιάζει ο προσωπικός τόνος (α΄ πρόσωπο)  β) Επίκληση στη λογική  γ) Συγκεκριμένο θέμα  δ) Στόχος η πληροφόρηση, η ενημέρωση  ε) Κυριολεκτική χρήση της γλώσσας στ) Προσεγμένη δομή

3. Ποια τα χαρακτηριστικά του στοχαστικού δοκιμίου;

α) προσωπικός τόνος  β) Επίκληση στο συναίσθημα γ) Δεν έχει συγκεκριμένο θέμα δ) Στόχος να τέρψει, να ψυχαγωγήσει ε) Μεταφορική χρήση της γλώσσας  στ) Χαλαρή δομή

4. Με ποια κριτήρια ορίζουμε το είδος του δοκιμίου;

Καθώς ενδέχεται το αποδεικτικό δοκίμιο να έχει περιπτώσεις μεταφορικής χρήσης της γλώσσας ή επίκλησης στο συναίσθημα, αναγνωρίζουμε τα επιμέρους χαρακτηριστικά των δύο ειδών και εντοπίζουμε ποια υπερισχύουν.

5. Ποια τα χαρακτηριστικά του άρθρου;

α) Έχει επικαιρικό χαρακτήρα  β) Είδος ερμηνευτικής δημοσιογραφίας  γ) Κυριαρχεί η κυριολεκτική χρήση της γλώσσας  δ) Απουσιάζει ο προσωπικός, οικείος τόνος  ε) Δεν έχει μεγάλη έκταση  στ) Έχει ποικίλη θεματογραφία

6. Ποια τα χαρακτηριστικά της επιφυλλίδας;

α) Αφορμάται από επικαιρικό θέμα, αλλά καταλήγει σε στοχασμό διαχρονικού χαρακτήρα  β) Γράφεται από ειδικό πρόσωπο πάνω στο θέμα που πραγματεύεται  γ) Είναι δημοσιογραφικό κείμενο  δ) Δημοσιεύεται σε συγκεκριμένη θέση στην εφημερίδα ε) Έχει ποικίλη θεματογραφία

7. Σύγκριση δοκιμίου και επιστημονικού κειμένου

α) Το δοκίμιο απευθύνεται σε κάθε εγγράμματο αναγνώστη, ενώ ο επιστημονικός λόγος σε ειδικό αναγνωστικό κοινό  β) Με το δοκίμιο δεν εμβαθύνουμε τόσο στο θέμα  γ) Στόχος του επιστημονικού λόγου να καταγράψει τη γνώση, ενώ του δοκιμίου να τέρψει και να πληροφορήσει  δ) Το δοκίμιο απευθύνεται στη λογική και το συναίσθημα ενώ ο επιστημονικός λόγος στη λογική  στ) Το ύφος του επιστημονικού λόγου είναι ψυχρό και ουδέτερο  ζ) Το δοκίμιο έχει λογική και συνειρμική οργάνωση, ενώ ο επιστημονικός λόγος αυστηρά λογική

8. Σύγκριση δοκιμίου και ρητορικού λόγου

α) Το δοκίμιο επιχειρεί να ενημερώσει ή να ψυχαγωγήσει, ο ρητορικός/λογοτεχνικός λόγος να επηρεάσει, να σωφρονίσει.  β) Στο ρητορικό λόγο κυριαρχεί ο προσωπικός τόνος  γ) Ο ρητορικός/λογοτεχνικός αποτελεί κυρίως ελεύθερη περιδιάβαση στον κόσμο των ιδεών  δ) Το ύφος του λογοτεχνικού λόγου είναι φιλοσοφικό ε) Ο ρητορικός λόγος απευθύνεται κυρίως στο συναίσθημα

9. Στοιχεία της γλώσσας του αποδεικτικού δοκιμίου

α) λογιότερη γραμματική  β) εκφρασεις που χαρακτηρίζουν τον επιστημονικό λόγο γ) Σύνθετη δομή των προτάσεων, υποτακτικός λόγος  δ) Στοιχεία προφορικότητας που οφείλονται στη διάθεση του δοκιμιογράφου να επικοινωνήσει άμεσα με τον αναγνώστη.

10. Στοιχεία για την οργάνωση του αποδεικτικού δοκιμίου

α)Έκθεση του προβλήματος στον πρόλογο, πρόκληση ενδιαφέροντος β) Ακολουθεί η κύρια θέση πάνω στο θέμα  γ)  Κύριο μέρος: παράθεση υλικού, για να διασαφηνιστεί η κύρια θέση δ) Επίλογος: σύνοψη ή επανέκθεση της κύριας θέσης.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

1. Να ανιχνεύσετε στοιχεία εξομολογητικού (προσωπικού) τόνου στο δοκίμιο.

Εντοπίζουμε συγκινησιακή χρήση της γλώσσας, φυσικό/ανεπιτήδευτο ύφος, χρήση α΄ προσώπου, διάθεση αυτοκριτικής, κατάθεση προσωπικών σκέψεων, χαλαρή διάρθρωση ιδεών

2. Πιστεύετε ότι το δοκίμιο που διαβάσατε έχει διδακτικό χαρακτήρα με τη μορφή άμεσης διδαχής;

Το δοκίμιο ενδέχεται να έχει έμμεσα διδακτικό τόνο με την έννοια ότι μας ενημερώνει και βαθαίνει τον προβληματισμό μας. Τέτοια σημεία είναι η εξαγωγή συμπερασμάτων ή τρόπων αντιμετώπισης μιας αρνητικής κατάστασης.

3. Το δοκίμιο έχει ένα αφηγηματικό και ένα στοχαστικό τμήμα. Να γίνει η διάκρισή τους.

Το αφηγηματικό είναι το τμήμα στο οποίο ο δοκιμιογράφος διηγείται, εξιστορεί. Στο στοχαστικό καταθέτει τους προβληματισμούς και τις παρατηρήσεις του.

4. Σε ποιο κειμενικό είδος ανήκει το κείμενο που σας δόθηκε;

Τα είδη που αναφέρονται εκτενώς στο σχολικό βιβλίο είναι το άρθρο και το δοκίμιο. Η επιφυλλίδα είναι δύσκολο να διακριθεί από αυτά τα δύο είδη. Το κύριο στοιχείο που διακρίνει το άρθρο από το δοκίμιο είναι ότι περιορίζεται στην επικαιρότητα. Επιπλέον, είναι πιο σύντομο και με έντονο πληροφοριακο-ενημερωτικό χαρακτήρα.

5. Το δοκίμιο που διαβάσατε προσεγγίζει τον επιστημονικό λόγο ή την λογοτεχνία; Είναι αποδεικτικό ή στοχαστικό;

Εξετάζουμε τη γλώσσα, το ύφος, το σκοπό, τη δομή, τη διάρθρωση των ιδεών, την προσέγγιση του θέματος, τον τρόπο πειθούς.

6. Να εντοπίσετε στοιχεία του επιστημονικού λόγου στο κείμενο που σας δόθηκε και να γράψετε παραδείγματα (ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΕΣ 2010)

Εντοπίζουμε στοιχεία αποδεικτικού λόγου (αιτιολογήσεις, επιχειρήματα), κάνοντας αναφορά στον τρόπο πειθούς (επίκληση στη λογική ή την αυθεντία). Ανιχνεύουμε στοιχεία ερμηνευτικού λόγου (ορισμούς εννοιών, επεξηγήσεις). Παραθέτουμε στοιχεία για την αναφορική χρήση της γλώσσας (κυριολεκτική), το σοβαρό ύφος, την αυστηρή δομή, τη χρήση γ΄ προσώπου και τη χρήση επιστημονικών όρων, εάν υπάρχουν.

7. Να επισημάνετε λέξεις που προσδίδουν συγκινησιακό και επιστημονικό τόνο στο κείμενο.

Όσον αφορά το συγκινησιακό τόνο, επιλέγουμε λέξεις συναισθηματικά φορτισμένες, που εγείρουν στον αναγνώστη συναισθήματα. Οι λέξεις που προσδίδουν επιστημονικό τόνο είναι ειδικοί όροι που αναφέρονται σε συγκεκριμένο επιστημονικό κλάδο και είναι λιγότερο γνωστοί στον μέσο αναγνώστη.

8. Σε τι αποσκοπεί ο συγγραφέας με τη χρήση α΄ ενικού ή πληθυντικού προσώπου; (ΠΑΝ. 2007)

Πέραν της αμεσότητας και της ζωντάνιας δηλώνει το προσωπικό βίωμα, τον εξομολογητικό τόνο. Το α΄ πληθυντικό επιπλέον προσδίδει καθολικότητα στα λεγόμενα, καθιστά συμμέτοχο τον αναγνώστη, δεκτικότερο. Ο λόγος κερδίζει σε πειστικότητα. Η χρήση του αποτελεί επίκληση στο συναίσθημα

9. Ποια η λειτουργία του β΄ και γ΄ προσώπου;

Με τη χρήση του β΄ προσώπου ο συγγραφέας απευθύνεται άμεσα στον αναγνώστη, κατά συνέπεια τον κινητοποιεί και τον αφυπνίζει. Επίσης, δίνει την αίσθηση του διαλόγου.  Η χρήση του αποτελεί επίκληση στο συναίσθημα. Το γ΄ πρόσωπο αναιρεί τον προσωπικό τόνο, δηλώνει την αποστασιοποίηση του συγγραφέα, αλλά ταυτόχρονα τονίζει την αντικειμενικότητα.

Πριν αρχίσουμε να γράφουμε, προσέχουμε:
* Την έκταση του θέματος, δεδομένου πως όσο πιο μεγάλο είναι, τόσο πιο αναλυτικό ή τουλάχιστον ικανό να μας δώσει αρκετές πληροφορίες.
* Αφού έχουμε διαβάσει τουλάχιστον 3 φορές το θέμα και είμαστε βέβαιοι πως μας έχει εντυπωθεί, ξεκινάμε να κάνουμε το σχεδιάγραμμα. Αυτό σημαίνει πως πρέπει να εντοπίσουμε την κεντρική και τις επιμέρους έννοιες και να σημειώσουμε δίπλα όσες γνώσεις έχουμε για αυτές ( συνήθως οι έννοιες προς ανάλυση είναι σύγχρονες, επομένως είτε τις ερμηνεύουμε με βάση προσωπικές εμπειρίες είτε με όσα έχουμε διαβάσει) .
* Ακολουθεί η προσέγγιση των ερωτημάτων, δηλαδή σε τί καλούμαστε να απαντήσουμε (προσεγγίζουμε το κάθε ερώτημα, σύμφωνα με τη σειρά που μας δίνεται στο θέμα), αν τα ζητούμενα συνδέονται μεταξύ τους ( αυτό θα μας διευκολύνει να μεταβούμε από το ένα στο άλλο). Έτσι, στο σχεδιάγραμμά μας μπορούμε επί τόπου να σημειώσουμε μια μεταβατική πρόταση, καθώς δίνουμε απαντήσεις.
* Τελειώνοντας το σχεδιάγραμμα, ίσως έχουμε στο μυαλό πρόχειρα έναν επίλογο σε μορφή ευχής ή τρόπων αντιμετώπισης ( αν αυτοί δεν μας ζητούνται να τους επισημάνουμε). Ωστόσο, προτιμότερο είναι ο επίλογος να έρθει αβίαστα μετά την ανάγνωση τις έκθεσής μας, ώστε να « δένει» καλύτερα με τις σκέψεις και τις απόψεις που έχουμε ήδη αναφέρει.

Δημιουργία προλόγου
* Αφού έχουμε μπροστά μας έναν πρόχειρο τρόπο ανάλυσης του θέματος, αναζητούμε εκείνο τον πρόλογο που θα ξεκινήσει όμορφα την έκθεσή μας και θα δώσει στον αναγνώστη μια εικόνα για το τί πρόκειται να ακολουθήσει.
* Προσανατολιζόμαστε στον πρόλογο όπου θα προσεγγίσουμε γενικά την κεντρική έννοια. Θα πρέπει να βεβαιωθούμε ότι την κατέχουμε αρκετά καλά, προκειμένου να μην καταφύγουμε σε αυτοσχέδιο ορισμό. Καλύτερα, να αναλύσουμε λεπτομερειακά τα στοιχεία εκείνα που περιβάλλουν την έννοια με περισσότερες από μία προτάσεις ή ακόμα να αναδιατυπώσουμε (και όχι να επαναλάβουμε!!) τα δεδομένα του θέματος.
* Μπορούμε επίσης να διακρίνουμε την έννοια σε μορφές, είδη ή κατηγορίες .
* Αν η κεντρική έννοια αφορά στην κρίση ενός θεσμού ( π.χ. οικογένεια ) τότε άνετα μπορούμε να την εντάξουμε στο ευρύτερο κρισιακό πλαίσιο – χαρακτήρα της εποχής μας. Αν πρόκειται για σύμπτωμα ηθικού εκφυλισμού, τότε μπορούμε να αναφερθούμε στην έξαρση των υλικών αξιών -> ηθικοπνευματική φθορά. Π.χ. « η εποχή μας μαστίζεται από μια πολύπλευρη και πολυεπίπεδη κρίση. Κρίση πολιτική, κοινωνική, ηθική, κρίση οικονομική. Ένα χαρακτηριστικό σύμπτωμα της οικονομικής κρίσης είναι και η κατακόρυφη αύξηση του ποσοστού της ανεργίας».
* Στα πλαίσια της αναφοράς στη σύγχρονη εποχή, μπορούμε να χρησιμοποιούμε χαρακτηρισμούς του τύπου – μεταβατική, ραγδαία μεταβαλλόμενη, αντιφατική, αλλά και πιο συγκεκριμένους, όπως τεχνοκρατική κλπ.

Συγγραφή κυρίου θέματος
* Προχωρώντας στο κύριο θέμα, καλό θα ήταν να υπάρχει μια θεματική πρόταση, ώστε από τον πρόλογο να μεταβούμε όσο πιο ομαλά γίνεται στο κεντρικό μέρος της έκθεσής μας. Ανάλογα με την έννοια, μπορούμε να κινηθούμε σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο, να μιλήσουμε για την αναγκαιότητά και τη σημασία της ή για τα αποτελέσματά της έλλειψής της στην εποχή μας. Π ρ ο σ ο χ ή !! όλα αυτά πρέπει να διατυπωθούν σε μία, το πολύ δύο προτάσεις. Π.χ. οι ενεργητικές συνέπειες της ειρήνης τονίζονται με την αναφορά στις ολέθριες συνέπειες του πολέμου.
* Εδώ λοιπόν, θα πρέπει να είμαστε πολύ προσεκτικοί , όχι μόνο στο πώς θα διατυπώσουμε τις ιδέες μας αλλά και με ποιο τρόπο θα συνδέουμε νοήματα – παραγράφους. Πέρα από τα επιρρήματα και τις διάφορες διαρθρωτικές λέξεις-εκφράσεις, μπορούμε να μεταβαίνουμε από τη μια ενότητα στην άλλη είτε ανακεφαλαιώνοντας τα προηγούμενα είτε προεξαγγέλοντας τα επόμενα.
* Ως προς την έκφρασή μας, χρειάζεται να είμαστε συγκεκριμένοι, σαφείς, να χρησιμοποιούμε μικρές και απλές σχετικά προτάσεις, ώστε να μην ξεφεύγουμε από αυτά που τελικά θέλουμε να πούμε. Ακόμα, να έχουμε πάντα στο μυαλό μας ποιο είναι το υποκείμενο και το ρήμα στην πρότασή μας, διαφορετικά κινδυνεύουμε να χάσουμε το νόημα των σκέψεών μας. Μεγάλη σημασία χρειάζεται να δώσουμε στους χρόνους: δεν μπορούμε να κινούμαστε σε διαφορετικές χρονικές βαθμίδες (άλλοτε παρελθόν, μετά παρόν και ξανά στο παρελθόν , στο τέλος μέλλοντα), καταλληλότερος είναι ο ενεστώτας. Άλλωστε, μιλάμε για σύγχρονα φαινόμενα και μην ξεχνάμε ότι ο ενεστώτας έχει και διαχρονική αξία. Καλό θα ήταν, επίσης, να αποφεύγουμε τις απανωτές δευτερεύουσες (και κυρίως τις αναφορικές του τύπου, ο οποίος, των οποίων, κλπ) προτάσεις, γιατί έτσι δυσκολεύεται κανείς να κατανοήσει αυτά που προσπαθούμε να πούμε.
* Επί του περιεχομένου τώρα, όσο σίγουροι και να είμαστε πως όλες μας τις σκέψεις τις έχουμε σημειωμένες στο σχεδιάγραμμα, αφήνουμε ωστόσο στον εαυτό μας το περιθώριο να σκέφτεται παράλληλα και άλλες που θα προκύψουν καθώς γράφουμε. Στην περίπτωση αυτή, φροντίζουμε να προσαρμόσουμε και να εντάξουμε τα νέα στοιχεία σε εκείνο το σημείο που θα διευκολύνει τη ροή της έκθεσής μας.

* Πρέπει να θυμόμαστε πως μία παράγραφος ασχολείται με ένα μόνο στοιχείο , ενώ στην περίπτωση που αναφερόμαστε σε περισσότερα από ένα στοιχεία, αυτό σημαίνει πως δεν είναι μεγάλης σημασίας και τα επισημαίνουμε χωρίς ιδιαίτερο σχολιασμό.
* Κάθε φορά που ολοκληρώνουμε μία παράγραφο την ξαναδιαβάζουμε, για να κάνουμε διορθώσεις , αλλά και για να εντοπίσουμε τον τρόπο ή την φράση εκείνη που θα αποτελέσει το «πέρασμα» στην επόμενη ενότητα. Η έκταση μιας παραγράφου είναι σχετική. Συνήθως προσέχουμε να μην είναι η μία μεγάλη και η άλλη μικρή, δηλαδή να υπάρχει μια ομοιομορφία. Βέβαια αυτό δεν είναι απόλυτο, ένας παράγοντας-αιτία-συνέπεια κλπ, δεν μπορεί να μπει σε καλούπια και να εκφραστεί με συγκεκριμένο αριθμό λέξεων και γραμμών.

Δημιουργία επιλόγου
* Τελειώνοντας με το κύριο θέμα, σημαίνει πως όχι μόνο έχουμε σχολιάσει όλα όσα μας δίνονται, αλλά κυρίως έχουμε απαντήσει στα ερωτήματα. Στην περίπτωση που δεν μας ζητούνται τρόποι αντιμετώπισης, (κατά τη διατύπωση του θέματος) μπορούμε να τους αναφέρουμε επιγραμματικά, ώστε να μεταβούμε πιο ομαλά και στον επίλογο της έκθεσής μας. Είναι παρακινδυνευμένο να τους χρησιμοποιήσουμε ως επίλογο, διότι κλείνουμε κάπως απότομα τη διατύπωση των σκέψεών μας. Η έκταση του επιλόγου είναι και πάλι σχετική. Ορισμένοι υποστηρίζουν πως πρέπει να είναι ανάλογη του προλόγου, αλλά αυτό είναι στην κρίση του καθένα που γράφει να ορίσει το μέγεθος που θα έχουν οι τελικές του απόψεις. Το σίγουρο είναι πως κλείνοντας κανείς την έκθεσή του δεν θα πρέπει να αφήνει απορίες να εκκρεμούν ούτε και άσχημα συναισθήματα να καλλιεργηθούν στον αναγνώστη.

Οι… δέκα εντολές

1. Πρόλογος και επίλογος δεν πρέπει να υπερβαίνουν σε έκταση τη μία παράγραφο (8 έως 15 γραμμές)
2. Κάθε παράγραφος συνιστά μια μικρή έκθεση: ξεκινά με τη θεματική περίοδο, συνεχίζει με την ανάλυσή της και ολοκληρώνεται με την κατακλείδα (ή τουλάχιστον με κάποια μεταβατική φράση, που θα συνδέει τα προηγούμενα με τα επόμενα)
3. Θεματική περίοδος και λεπτομέρειες ανάπτυξης κάθε παραγράφου συσχετίζονται άμεσα με τα ζητούμενα του θέματος, και μεταξύ τους όλες οι επιμέρους σκέψεις συνδέονται με τις κατάλληλες μεταβατικές φράσεις ώστε, όλα μαζί, ως ενιαίο σύνολο, να παρουσιάζουν περιεκτικά αλλά ολοκληρωμένα (σε 400-500 λέξεις) τις απόψεις μας για ένα θέμα.
4. Ιδιαίτερη χρήσιμη αποδεικνύεται για την επιχειρηματολογία η διάκριση του ατόμου (σώμα, ψυχή, πνεύμα, ήθος) και της κοινωνίας (οικονομία, πολιτισμός, πολιτική, ηθική).
5. Οι παρατηρήσεις επιβάλλεται να ακολουθούν το μέτρο: καλό είναι να αποφεύγονται οι ακραίες τοποθετήσεις ή οι άμεσες διαφωνίες με το θέμα.
6. Ιδιαίτερη έμφαση πρέπει να δίνεται στην ομαλότητα και την πρωτοτυπία των μεταβάσεων από έννοια σε έννοια ή από παράγραφο σε παράγραφο, ώστε να αποφευχθούν τα νοηματικά χάσματα και η κοινοτυπία και να επιτευχθεί η συνοχή της έκθεσης.
7. Ο μακροπερίοδος λόγος (προτάσεις πάνω από 3-4 σειρές) είναι συχνά υπεύθυνος για σφάλματα ασάφειας και ασυνταξίες, αλλά η καλή χρήση του προσδίδει επισημότητα και κύρος στο κείμενο.
8. 
   Ο λόγος οφείλει να ισορροπεί ανάμεσα στην επιστημονική ξηρότητα και τη λογοτεχνική γλυκύτητα, να είναι δηλαδή κατά το δυνατόν δοκιμιακός (ακριβής, απλός, ομοιογενής).
9. Καλό είναι να αποφεύγονται παρενθέσεις, συντομογραφίες, α΄ και β΄ ενικό ή πληθυντικό πρόσωπο, λαϊκές ή ξενικές λέξεις.
10. Προσοχή στον ευανάγνωστο γραφικό χαρακτήρα, την ορθογραφία, τη στίξη, τις μουντζούρες, τη γενικότερη εμφάνιση του γραπτού.

• Ο λόγος πειθούς σε αντιδιαστολή με τον επιστημονικό λόγο διακρίνεται για την επιδίωξη της αληθοφάνειας – και όχι απαραίτητα της αλήθειας – την όχι εξαντλητική έρευνα των τεκμηρίων, τη «χαλαρή» χρήση συλλογιστικών εργαλείων, το αυξημένο ενδιαφέρον για την πρόσληψή του από τον αποδέκτη και γενικά το πρακτικό του πνεύμα. Όλα αυτά, και ιδιαίτερα το τελευταίο, κάνουν ορισμένους μελετητές να μιλούν για ηθική της πειθούς και να ψέγουν ένα λόγο/κείμενο που επιδιώκει στόχους αμφίβολης ηθικής αξίας. Λαμβάνοντας προφανώς υπόψη αυτή την παράμετρο το κεφάλαιο «Δίκαιος και άδικος λόγος», ενταγμένο στο αναθεωρημένο βιβλίο Έκφρασης-Έκθεσης της Γ΄ Λυκείου, εξετάζει το λόγο πειθούς μέσα από μια άλλη οπτική, αυτή της ηθικής δεοντολογίας.

• Ο τίτλος του κεφαλαίου είναι δάνειος από τον αντιπαραθετικό διάλογο του Δίκαιου και του Άδικου λόγου μέσα από τις Νεφέλες του Αριστοφάνη. Σύμφωνα με το έργο του μεγάλου κωμικού ποιητή ο δίκαιος και ο άδικος λόγος αντιμάχονται σχετικά με το ποιος από τους δύο θα διδάξει την τέχνη του λόγου στο νεαρό Φειδιππίδη.

Πρόκειται για ένα κεφάλαιο που δεν είναι ειδολογικό, όπως τα προηγούμενα του τεύχους, αλλά θεματικό, με πυρήνα του το δίκαιο λόγο, το λόγο δηλαδή που εμπεριέχει την ηθική δεοντολογία και που εκφράζεται αντιθετικά με τον άδικο λόγο, δηλαδή το λόγο της αυταρχικής εξουσίας, ο οποίος ούτως ή άλλως στερείται ηθικής, αλλά και κάθε λόγο που απεκδύεται την ηθική του υπόσταση.

Η γλώσσα, όπως γνωρίζουμε, είναι ένα όργανο που πρέπει να υπηρετεί την προσέγγιση της αλήθειας και όχι πρώτιστα να στοχεύει στην απόκτηση εξουσίας, όπως θεωρούσαν και υποστήριζαν οι σοφιστές. Είναι το αναγκαίο εργαλείο της σκέψης που διευκολύνει την αφαιρετική διαδικασία και μας βοηθά να σκεφτόμαστε βαθύτερα και πιο αποτελεσματικά. Μας επιτρέπει να προσεγγίζουμε και να κατανοούμε έννοιες, επισημαίνοντας την ταυτοσημία ή την αντίθεσή τους. Απαραίτητη προϋπόθεση η ακριβολογία και η σαφήνεια στη χρήση της καθώς και η γνώση του δέοντος. Αυτό θα μας αφοπλίσει από το άλλοθι της άγνοιας ή από την λανθάνουσα ιδιοτέλεια κάθε φορά που η γλώσσα μετατρέπεται σε ένα επικίνδυνο προπαγανδιστικό όργανο και μετατρέπεται έτσι σε φορέα αδικίας. Η ικανότητα, εξάλλου, της ορθής χρήσης της γλώσσας εξοπλίζει τον ομιλούντα/πομπό με τη δυνατότητα της αυτοβελτίωσης και τους συνομιλητές/δέκτες με τη δυνατότητα να ελέγχουν κάποιον που ενδεχομένως δεν χρησιμοποιεί δίκαια το λόγο του.

O δίκαιος και ο άδικος λόγος δεν πρέπει να ταυτίζονται πάντα με την αυθεντία του λέγοντος ή του γράφοντος. Πολλές φορές επιχειρείται η κατάταξη του προσώπου με κριτήρια συνολικής αποδοχής ή απόρριψης και αυτό συχνά ακολουθείται και στο λόγο του. Εξάλλου, μέσα στο κείμενο του ίδιου μπορούν να ανιχνευτούν στοιχεία και δίκαιου αλλά και άδικου λόγου. Συχνά, παρατηρούνται ψήγματα δίκαιου λόγου σε κείμενο, όπου υπερτερεί ο άδικος, προκειμένου να στηριχτεί ο τελευταίος. Η κατηγοριοποίηση αυτού του προσώπου, που για διάφορους λόγους λειτουργεί στον αναγνώστη ή τον ακροατή, δεν πρέπει να συνοδεύει άκριτα και τον ίδιο το λόγο του.

Στη θεματική αυτή ενότητα περιλαμβάνονται:

• άρθρα
• συνεντεύξεις
• αποσπάσματα από αρχαίες τραγωδίες και κωμωδίες (θυμηθείτε το διάλογο Κρέοντα-Αντιγόνης)
• πανηγυρικοί λόγοι
• εισηγήσεις συνεδρίων
• ποιήματα κ.τ.λ

τα οποία υποστηρίζουν αντίθετες θέσεις αναφορικά με το δίκαιο και το άδικο και τα συναφή επιμέρους θέματα.

Ως παράδειγμα του αντιθετικού διδύμου «Δίκαιος και Άδικος Λόγος» εξετάζεται η γλώσσα της παιδείας και η γλώσσα της εξουσίας.

Γλώσσα της εξουσίας:

• παραμορφώνει τη γλώσσα με σκοπό να υπηρετήσει τις επιδιώξεις και τα συμφέροντά της.
• χρησιμοποιεί τον αυθαίρετο λόγο.
• επιδιώκει την υποταγή.
• παραπληροφορεί και παραπλανά.
• εξωραΐζει την πραγματικότητα.
• χρησιμοποιεί έννοιες με φορτισμένο (ιδεολογικά εθνικά, ηθικά, πολιτικά) περιεχόμενο, όπως πατρίδα, λαός, έθνος, αριστερά, δεξιά, συντηρητικός, προοδευτικός, προδότης, πατριώτης, κ.τ.λ.
• κινδυνολογεί και εκφοβίζει.
• μεγεθύνει τη σημασία μιας κατάστασης για να προκληθεί τεχνητή ένταση ή υποβαθμίζει μια άλλη για να αποπροσανατολίσει τον πολίτη.
• χρησιμοποιεί τη λαϊκιστική και μεσσιανική ρητορεία για να μεταβάλλει σε αγέλες τα ανθρώπινα πλάσματα.
• χρωματίζει και προσφέρει στην κοινή γνώμη ό,τι συμφέρει στην εξουσία.
• φορτισμένη ιδεολογικά δεν αντανακλά απλώς, αλλά συμμετέχει στην πάλη των τάξεων.
• από συντακτικής πλευράς χρησιμοποιεί λανθάνοντα διδακτικό χαρακτήρα (ευρύτατη χρήση ουσιαστικών συνοδευόμενων από προσδιορισμούς που υπογραμμίζουν δογματικά και απόλυτα αυταπόδεικτες αλήθειες).
• κυριαρχεί ο ονοματικός λόγος, ενώ περιορίζεται ο ρηματικός.
• χρησιμοποιεί τους εξακολουθητικούς χρόνους των ρημάτων.
• προτιμά το λεκτικό συμβολισμό που καλλιεργεί την αοριστία, τη γενικότητα και τον
• ημι-καταληπτό λόγο
• επιδιώκει έντεχνα τη δημιουργία αποστάσεων ανάμεσα στο «σοφό» πομπό και στον «ασήμαντο» δέκτη.
• μηδενίζει τη σκέψη και την κριτική.
• προβάλλει δομικά ανακριτικά στοιχεία.
• επιβάλλει με δογματικότητα και απολυτότητα τα μηνύματα του πομπού.
• είναι γλώσσα αποστεωμένη και μουσειακή, γιατί δεν ερευνά, δεν κρίνει, δε συσχετίζει, δε διαλέγεται.
• είναι αυταρχική (δεν αφήνει περιθώρια διαλόγου).
• με την υπέρβαση της πραγματικότητας και τη γενίκευση του λεκτικού συμβολισμού υποβάλλει τα περιεχόμενα των μηνυμάτων της στεγαζόμενα σε αποδεκτές και μεγάλες αξίες (πατρίδα, θρησκεία, οικογένεια, έθνος).
• είναι γλώσσα της φθοράς και της διαφθοράς (διασαλεύει αυθαίρετα τη σχέση συμβόλων και συμβολιζομένων, σημαινόντων και σημαινομένων).
• η στρέβλωση και η αυθαιρεσία θριαμβεύουν σε βάρος της γλώσσας.

Γλώσσα της Παιδείας

• έχει ως κύριο γνώμονα την ελευθερία.
• αναδεικνύει την ανώτερη φύση του ανθρώπου, την πνευματική του ουσία.
• αντιπροσωπεύει τον αντιεξουσιαστικό λόγο.
• εκφράζει τη δίκαιη και ελεύθερη συνείδηση.
• αποσκοπεί στη διασφάλιση της ανθρώπινης ευτυχίας βασιζόμενη στην παιδεία και στις δυναμικές της.
• σβήνει τη διαφορά του ατομικού και του ενικού «εγώ» και «εσύ» από την ταυτότητα της ζωής.
• αναδύει τη φωνή ης ηθικής.
• καλλιεργεί τον ορθολογισμό για την επίλυση των προβλημάτων του ως αντίποδα του μεσσιανισμού.
• επιδρά θετικά στη διαμόρφωση του χαρακτήρα της νεοελληνικής πολιτισμικής πραγματικότητας.
• απελευθερώνει το νέο από το δογματισμό, τις προκαταλήψεις, τις δεισιδαιμονίες, κ.τ.λ.
• εκφράζει τον ανθρωπισμό και την ανθρωποκεντρική φιλοσοφία.
• διατυπώνει τις δημοκρατικές αρχές και αξίες.
• βοηθά τον άνθρωπο να φτάσει στην αυτογνωσία.

Άσκηση – εφαρμογή: Τα παρακάτω κείμενα υποστηρίζουν αντίθετες απόψεις για την παγκοσμιοποίηση (το περιεχόμενο, τους στόχους και τις αντιδράσεις που εκδηλώνουν τα κοινωνικά και πολιτικά κινήματα εναντίον της). Μπορεί, επομένως, να ενταχθούν στο ευρύτερο πλαίσιο του αντιθετικού διδύμου «Δίκαιος και Άδικος Λόγος». Αν λάβουμε υπόψη το χαρακτήρα της επιχειρούμενης παγκοσμιοποίησης, ποιό κείμενο εκπροσωπεί το Δίκαιο Λόγο και ποιό την Άδικο; Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας με συγκεκριμένες αναφορές στο περιεχόμενο, τη γλώσσα και τα ιδεολογικά στοιχεία του καθενός.

• ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟ ΔΟΚΙΜΙΟ: Δοκίμιο είναι ένα είδος γραπτού λόγου με το οποίο έχουν ασχοληθεί διακεκριμένοι άνθρωποι των γραμμάτων, των τεχνών και της επιστήμης. Ειδικότερα, δοκίμιο (δοκιμή, προσπάθεια) είναι ένα είδος πεζού λόγου, με μέση συνήθως έκταση, σε αντιδιαστολή προς τις τυπικές, πλήρεις και εξαντλητικές μελέτες.

• Θεματολογία: Ο δοκιμιογράφος άλλοτε εκφράζει τις παρατηρήσεις, τις σκέψεις και τα συναισθήματά του για τη ζωή ή περιπλανιέται ελεύθερα στο χώρο των ιδεών, που προέρχονται από τα γενικότερα πνευματικά του εφόδια και από τη διανοητική και αισθητική του καλλιέργεια, και άλλοτε προσπαθεί να αναλύσει και να ερμηνεύσει, εκλαικεύοντας πολλές φορές, θέματα αισθητικής, ηθικής, κοινωνικής, πολιτικής, φιλοσοφικής, φιλολογικής, λογοτεχνικής, ιστορικής φύσης, ακόμη και επιστημονικά.

• Σκοπός του δοκιμίου: Να πληροφορήσει
• Να διδάξει

ü  Να τέρψει

• Να πείσει
• Να υποβάλει (ευαισθητοποιήσει, προβληματίσει, συγκινήσει).

• Γραμματολογική ένταξη του δοκιμίου: Οι παραπάνω ιδιότητες του δοκιμίου και η ποικιλία των μορφών του δείχνουν πόσο ρευστά είναι τα όριά του και πόσο επισφαλής κάθε προσπάθεια να περιχαρακωθεί μέσα σ’ έναν ορισμό. Το βέβαιο είναι ότι έχει ασαφή χαρακτήρα και άλλοτε προσεγγίζει τη λογοτεχνία και άλλοτε την επιστήμη ή τη φιλοσοφία. (Κι αυτό γιατί άλλοτε χαρακτηρίζεται από την υποκειμενική προσέγγιση του θέματος, το συνειρμικό ξετύλιγμα των ιδεών, τη συγκινησιακή και λογοτεχνική χρήση της γλώσσας, τη συμβολική γραφή και την επιδίωξη της αισθητικής τέρψης -λογοτεχνικές δηλαδή στρατηγικές- και άλλοτε από την αντικειμενική εξέταση του θέματος, την αυστηρή αλληλουχία του λόγου, τη λογική χρήση της γλώσσας και την επιδίωξη της πληροφόρησης και της πειθούς.) Γενικότερα, βασικό γνώρισμα του δοκιμίου είναι η ελεύθερη έκφραση προσωπικών απόψεων. Ο δοκιμιογράφος περιδιαβάζει στο χώρο των ιδεών με σκοπό όχι τόσο να δώσει οριστικές απαντήσεις στα προβλήματα που τον απασχολούν, αλλά να θέσει νέα ερωτήματα, να εισαγάγει πρόσθετους προβληματισμούς και να φωτίσει άγνωστες πτυχές. Επομένως, ο λόγος του δεν έχει το βαθμό αντικειμενικότητας της επιστημονικής μελέτης, αλλά ούτε και το βαθμό υποκειμενικότητας του λογοτεχνικού κειμένου.
• Είδη δοκιμίου:
• Αποδεικτικό / δοκίμιο πειθούς
• Στοχαστικό / φιλοσοφικό δοκίμιο

• Το δοκίμιο ως γέφυρα επικοινωνίας διανοούμενων και κοινού: Βασική αρετή του δοκιμίου είναι η ικανότητά του να απευθύνεται στο ευρύ κοινό και να αποτελεί τη γέφυρα επικοινωνίας του με το χώρο των ιδεών, δίχως να οδηγεί στην απλουστευτική εκλαίκευση. Αυτό πετυχαίνεται με την απλότητα, τη σαφήνεια της γλώσσας, την καλαισθησία και την επιμέλεια της έκφρασης, τη φυσικότητα και αμεσότητα του λόγου, το ζωηρό και θερμό ύφος γραφής, την απλοποιημένη απόδοση της θεωρητικής γνώσης, την επίκληση των δεδομένων της καθημερινής εμπειρίας και τη συχνή χρήση παραδειγμάτων.

• Ο διδακτικός χαρακτήρας του δοκιμίου: Συνήθης στόχος των δοκιμιογράφων είναι και η διδαχή, δεδομένου ότι ο λόγος τους είναι και αξιολογικός και αναφέρεται στην επιδίωξη αλλαγής ή βελτίωσης της ανθρώπινης στάσης γύρω από το ζήτημα που κάθε φορά αναλύεται. Άλλωστε, και η ίδια η φύση των εξεταζόμενων θεμάτων (κοινωνικά προβλήματα με ηθικές διαστάσεις) επιφέρει την ανάγκη της αξιολογικής προσέγγισης και ενισχύει το διδακτικό της χαρακτήρα. Ωστόσο, ο διδακτικός χαρακτήρας του δοκιμιακού λόγου δεν ομοιάζει με το διδακτικό χαρακτήρα των κατεξοχήν διδακτικών ειδών (εκκλησιαστική ρητορική…). Η διαφορά έγκειται στο βαθμό και στα μέσα υλοποίησης της διδακτικής πρόθεσης: στο δοκιμιακό λόγο η πρόθεση αυτή δεν είναι η κυρίαρχη και η υλοποίησή της συντελείται με έμμεσο τρόπο, με λογικά κυρίως μέσα και υπό τη μορφή επισημάνσεων. Αντίθετα, ο καθαρά διδακτικός λόγος διακρίνεται για τη σωφρονιστική του πρόθεση και η υλοποίησή της συντελείται με άμεσο τρόπο, με συναισθηματικά κυρίως μέσα και υπό τη μορφή υποδείξεων.

• Η πειθώ στο δοκίμιο: Όταν ο δοκιμιογράφος προσεγγίζει ένα θέμα που τον ενδιαφέρει, συνήθως εκθέτει, διασαφηνίζει και υποστηρίζει τις ιδέες του, χρησιμοποιώντας επιχειρήματα, τεκμήρια και παραδείγματα. Επιχειρεί δηλαδή να ερμηνεύσει ένα φαινόμενο και καταλήγει σε κάποιες προτάσεις για την αντιμετώπιση ενός προβλήματος. Μπορούμε επομένως να πούμε ότι έχει την πρόθεση να περάσει στον αναγνώστη κάποιες προσωπικές απόψεις και να τον πείσει και το δοκίμιό του να το χαρακτηρίσουμε αποδεικτικό. Σε κάθε δοκίμιο, άλλωστε, ακόμη και σε αυτά που δεν έχουν αποδεικτικό χαρακτήρα, μπορούμε να διακρίνουμε μια απόπειρα πειθούς, αφού το δοκίμιο αποτελεί ένα είδος ιδεολογικής κατάθεσης του συγγραφέα για διάφορα επίμαχα θέματα.

• Ο δοκιμιακός λόγος λοιπόν συχνά μετέρχεται τις οικείες μεθόδους (επίκληση στη λογική, στο συναίσθημα…) και μέσα πειθούς (επιχειρήματα, τεκμήρια), χωρίς όμως να αποβλέπει στον εύκολο και άμεσο επηρεασμό του αναγνώστη, όπως συνήθως συμβαίνει στη ρητορική (πολιτική, εκκλησιαστική…). Το δοκίμιο έχει σαν πρώτο και τελικό στόχο να βαθαίνει τη δυνατότητα του προβληματισμού μας. Με αυτή την έννοια μπορούμε να πούμε ότι το δοκίμιο είναι ένα είδος διδακτικό. Όταν λέμε ότι το δοκίμιο μας διδάσκει, εννοούμε ότι μας ενημερώνει, μας πληροφορεί, πλουτίζει τις γνώσεις μας, οξύνει την κρίση μας, καλλιεργεί την ευαισθησία μας. Επομένως, δεν πρέπει να εξομοιώνουμε ένα δοκίμιο με μια διδασκαλία ή διδαχή στις οποίες υπάρχει μια καθαρά σωφρονιστική πρόθεση (βλέπε και παραπάνω: ο διδακτικός χαρακτήρας του δοκιμίου).

• Όχι μόνο ο διδακτισμός αλλά και ο δογματισμός φαίνεται ότι δεν ταιριάζει στο δοκίμιο. Ο ίδιος ο όρος «δοκίμιο/δοκιμές» σημαίνει ότι τίποτα δεν είναι τετελεσμένο, αλλά ότι όλα βρίσκονται σε εξέλιξη, πράγμα που αποκλείει κάθε δογματισμό και επιτρέπει αλλαγή στις κατευθύνσεις και τις απόψεις μας. Επομένως, όχι οριστικά συμπεράσματα, αλλά προβληματισμοί, στοχασμοί, θέσεις και στάσεις, που όχι μόνο δεν εξαντλούν το θέμα αλλά και ενδέχεται αργότερα να μεταβληθούν, αποτελούν συνήθως την ύλη του δοκιμίου.

• Η γλώσσα του δοκιμίου: Η γλώσσα του δοκιμίου υπακούει σε εντολές μιας λογιότερης γραμματικής, της γραμματικής που διέπει γενικά τον επιστημονικό ή το στοχαστικό λόγο. (Πάντως, ανάλογα με τον αποδεικτικό ή το στοχαστικό χαρακτήρα του δοκιμίου, η γλώσσα του προσιδιάζει άλλοτε στον επιστημονικό και άλλοτε στον λογοτεχνικό λόγο. Στην πρώτη περίπτωση κυριαρχεί η αναφορική λειτουργία της γλώσσας και στη δεύτερη συναντώνται στοιχεία ποιητικής και συγκινησιακής χρήσης της.) Επίσης, εύκολα μπορεί κανείς να επισημάνει διάφορες τεχνικές ομαλής ή φυσικής μετάβασης και συνοχής (συνεκτικά μόρια και εκφράσεις, φράσεις – γέφυρες).

• Μπορεί ακόμη να ξεχωρίσει άλλα εκφραστικά μέσα που χαρακτηρίζουν έναν περισσότερο επιστημονικό λόγο (εκφράσεις που φανερώνουν μια στάση του συγγραφέα απέναντι στο θέμα –πιθανώς, ενδεχομένως, βεβαίως…- ή φανερώνουν την οπτική του γωνία για τα γραφόμενα –κοινωνικά, πολιτικά, νομικά…-). Ως προς τη σύνταξη έχει κανείς να προσέξει την περισσότερο σύνθετη δομή των προτάσεων (υποτακτική σύνταξη, μακροπερίοδος λόγος), ενώ από την άλλη ο μέσος αναγνώστης οφείλει να εξοικειωθεί και με το σε μεγάλη έκταση αφηρημένο λεξιλόγιο του δοκιμίου. Παράλληλα, ωστόσο, διακρίνουμε συχνά στο δοκίμιο μια προφορικότητα στην έκφραση και κάποια οικειότητα στο ύφος, χαρακτηριστικά που οφείλονται στη διάθεση του δοκιμιογράφου να επικοινωνήσει άμεσα με τον αναγνώστη.

Η συχνότητα, πάντως, με την οποία παρουσιάζονται τα παραπάνω γενικά χαρακτηριστικά ποικίλλει ανάλογα με το ύφος που υιοθετεί κάθε δοκιμιογράφος. Έτσι, ενώ άλλα δοκίμια έχουν επιστημονική και λογοκρατική διατύπωση, κάποια άλλα έχουν μία μάλλον λογοτεχνική διατύπωση και στα κείμενά τους αφθονούν οι εικονικές και μεταφορικές εκφράσεις.

• Η οργάνωση του δοκιμίου: Το δοκίμιο παρουσιάζει μια ποικιλία μορφών ως προς την οργάνωση. Έτσι, άλλα δοκίμια έχουν αυστηρότερη λογική οργάνωση, ενώ άλλα έχουν πιο ελεύθερη και σε άλλα πάλι η οργάνωση είναι μάλλον συνειρμική.

• Τα δοκίμια που οργανώνονται λογικά προσεγγίζουν περισσότερο τον επιστημονικό λόγο και έχουν συνήθως αποδεικτικό χαρακτήρα. Ο συγγραφέας εκθέτει στον πρόλογο το θέμα, προσπαθώντας να προκαλέσει το ενδιαφέρον του αναγνώστη και συνεχίζει εκθέτοντας την κατευθυντήρια ή κύρια ιδέα που αποτελεί και τη θέση του πάνω στο θέμα. Στο κύριο μέρος ο συγγραφέας προσκομίζει το υλικό που διαθέτει για να διασαφηνίσει την κύρια ιδέα ή να αποδείξει τη θέση που διατύπωσε στον πρόλογο. Στον επίλογο παρουσιάζει συμπυκνωμένα ό,τι έχει αποδείξει ή επανεκθέτει την αρχική του θέση. Αν έχει αποδείξει πειστικά το θέμα του, η θέση θα έχει πάρει καινούριο νόημα για τον αναγνώστη.

• Τα δοκίμια που έχουν πιο ελεύθερη οργάνωση (δοκίμια στοχασμού) προσεγγίζουν περισσότερο τη λογοτεχνία και η δομή τους δεν καθορίζεται από τη σχέση απόδειξης ανάμεσα στη θέση του συγγραφέα και την υποστήριξη αυτής της θέσης. Υπάρχει ένα κεντρικό θέμα με το οποίο οι επιμέρους ιδέες συνδέονται περισσότερο ή λιγότερο συνειρμικά. Ο συγγραφέας περιδιαβάζει ελεύθερα στο χώρο των ιδεών. Διαβάζοντας ένα τέτοιο δοκίμιο προσέχουμε περισσότερο την ύφανση του λόγου παρά τη λογική που διέπει τη δομή του κειμένου ως συνόλου. Με την ανάγνωση ενός τέτοιου δοκιμίου νιώθουμε εμπλουτισμένοι σε ανιχνεύσεις και σε προβληματισμό, χωρίς να έχουμε αναγκαστικά επισημάνει ένα καθαρό διάγραμμά του.

• Δοκίμιο και Ημερολόγιο: Το δοκίμιο συχνά προσεγγίζει το ημερολόγιο (Γνωρίσματα ημερολογίου : προσωπικές σημειώσεις, καταγραφή σκέψεων – αισθημάτων – γεγονότων, οικείο και απλό ύφος, λιτή συνήθως γλώσσα, φυσικότητα, υποκειμενισμός, α΄ πρόσωπο, εξομολογητικός χαρακτήρας, χαλαρή σύνδεση νοημάτων, έλλειψη θεματικού κέντρου, επικαιρικός χαρακτήρας, μορφικά δεδομένα όπως η ημερομηνία). Τονίζεται ωστόσο ότι στην περίπτωση αυτή ο δοκιμιογράφος δεν καταγράφει τις κυριότερες πράξεις της ζωής του, όπως κάνει συνήθως ο ημερολογιογράφος, αλλά παρουσιάζει κυρίως τα συμβάντα της εσωτερικής του ζωής, την ανέλιξη του στοχασμού του, την πνευματική του πορεία. Πρόκειται δηλαδή για «ένα ημερολόγιο που διηγείται την ιστορία ενός πνεύματος εν κινήσει», «το ημερολόγιο της πορείας μιας συνείδησης ανάμεσα στα πρόσωπα και στα πράγματα του καιρού της». (Επίσης, πρέπει να τονιστεί ότι το δοκίμιο δεν έχει επικαιρικό χαρακτήρα και δεν παρουσιάζει έλλειψη θεματικού κέντρου)

• Δοκίμιο και Ομιλία – Συνομιλία: Ο Σεφέρης σημειώνει για τα δοκίμιά του τα εξής : «τα κείμενα αυτά… κάποτε παίρνουν τον προσωπικό τόνο του ημερολογίου, κάποτε πάλι είναι ομιλίες, δηλαδή σελίδες γραμμένες περισσότερο για να ακουστούν παρά για να διαβαστούν». Σαν πρόσκληση σε συνομιλία και συνεργασία με τον αναγνώστη βλέπει το δοκίμιο κι ένας άλλος δοκιμιογράφος, ο Π. Χάρης. (Γνωρίσματα ομιλίας: επικοινωνία, φυσικότητα, απλότητα, ειλικρίνεια, κουβεντιαστό ύφος, αυθορμητισμός, ευγένεια, ίσως εναλλαγή προσώπων, κατάθεση προσωπικών σκέψεων, προσωπικός τόνος, στοχαστική διάθεση, ίσως συνειρμική ανάπτυξη ιδεών, συναισθηματικός χρωματισμός του λόγου και πιθανή συγκινησιακή χρήση της γλώσσας)

• Δοκίμιο και Επιστολή: Μερικές φορές το δοκίμιο παρουσιάζει κοινά στοιχεία με μια επιστολή (Γνωρίσματα επιστολής: γραπτή επικοινωνία που υποκαθιστά τον προφορικό λόγο, διακρίνεται για τον αυθορμητισμό, την ειλικρίνεια, την ευγένεια, τη φυσικότητα, την απλότητα, την οικειότητα, το κουβεντιαστό ύφος και την εναλλαγή προσώπων, απευθύνεται σε συγκεκριμένο πρόσωπο και έχει ορισμένα μορφικά δεδομένα, όπως την ημερομηνία, την προσφώνηση και την αποφώνηση). Στην περίπτωση αυτή το δοκίμιο παίρνει το ύφος της συνομιλίας με ένα φίλο, της καθημερινής κουβέντας πάνω σε διάφορα θέματα, όπως περίπου συμβαίνει και σε μια επιστολή. Στο δοκίμιο αυτού του είδους ο δοκιμιογράφος εκφράζεται σε πρώτο ρηματικό πρόσωπο, περιπλανάται ελεύθερα από το ένα θέμα στο άλλο και χαίρεται την ελευθερία του αυτοσχεδιασμού, και ορισμένες φορές ενδέχεται να κάνει μια προσωπική ιδεολογική κατάθεση ή και εξομολόγηση (εδώ έγκειται και ο εξομολογητικός τόνος στο δοκίμιο).Με τον τρόπο αυτό αναδύεται μέσα από το κείμενο η προσωπικότητα του δοκιμιογράφου.

Γνωρίσματα δοκιμίων στοχασμού (δοκιμίων που  κινούνται στο χώρο της λογοτεχνίας):

Ø  Υποκειμενισμός

• Πλησιάζουν τη λογοτεχνία
• Ελεύθερη κίνηση γύρω από το θέμα
• Προσωπικές θέσεις
• Συνειρμοί, παιχνίδι με λέξεις – ιδέες – εικόνες
• Σύμβολα (έχουν σκοπό να υποβάλουν κάποια νοήματα παρά να πείσουν)
• Η ερμηνεία του θέματος μπορεί να είναι ρεαλιστική ή μεταφορική
• Δεν αδιαφορούν τελείως για την πειθώ

Γνωρίσματα αποδεικτικών δοκιμίων:

• Αντικειμενικότερα
• Απομάκρυνση από τη λογοτεχνία
• Παρουσίαση/εκλαίκευση επιστημονικών θεμάτων
• Πληροφοριακός και αποδεικτικός χαρακτήρας
• Όχι ελεύθερη διαπραγμάτευση ενός θέματος
• Σαφήνεια, αποφυγή εγκυκλοπαιδισμού
• Απαιτείται κριτική σκέψη από τον αναγνώστη
• Στόχος: η απλή διερεύνηση ενός θέματος, η προσπάθεια επίλυσης ενός προβλήματος, η επιχειρηματολογία για τα υπέρ ή τα κατά μιας άποψης, η επιχειρηματολογία υπέρ της άποψης του δοκιμιογράφου, η πειθώ του αναγνώστη.

• Άρθρο: Άρθρο είναι το δημοσίευμα που περιέχει σχόλια και απόψεις για θέματα που απασχολούν την κοινή γνώμη. Η αφόρμησή του βρίσκεται στην επικαιρότητα και ο αρθρογράφος διερευνά τις προεκτάσεις που μπορεί να έχει ένα συγκεκριμένο γεγονός, διατυπώνει τη θέση του πάνω στο γενικότερο θέμα που κατά τη γνώμη του ανακινείται και υποστηρίζει την άποψή του για την αντιμετώπιση της συγκεκριμένης περίπτωσης…… Άρα, ο στόχος του άρθρου εδράζεται στην ανάλυση των σημαντικότερων γεγονότων της επικαιρότητας. Ανάλογα με το χαρακτήρα αυτών των γεγονότων μπορεί το άρθρο να έχει πολιτικό, κοινωνικό, καλλιτεχνικό….περιεχόμενο. Συντάκτες του δεν είναι μόνο δημοσιογράφοι, αλλά και πολιτικοί, καλλιτέχνες, επιστήμονες, συγγραφείς….. που επιθυμούν να καταθέσουν τις απόψεις τους για θέματα της επικαιρότητας.

• Συνήθως, υπάρχουν καθορισμένες στήλες αρθρογραφίας, που κατατάσσονται σε θεματικές ενότητες (π.χ. Πολιτισμός) ή τοποθετούνται κάτω από διάφορους τίτλους. Το κύριο άρθρο της εφημερίδας / περιοδικού δημοσιεύεται στην πρώτη σελίδα, συντάσσεται από τον εκδότη, το διευθυντή ή τους πρώτους στην ιεραρχία δημοσιογράφους, απηχεί τη γραμμή του εντύπου και τη θέση του απέναντι στα πιο σημαντικά ζητήματα της επικαιρότητας.

• Ειδική κατηγορία άρθρων αποτελούν αυτά που συναντώνται στον επιστημονικό χώρο. Πρόκειται για επιστημονικά άρθρα που δημοσιεύονται σε επιστημονικά περιοδικά, απευθύνονται σε κοινό με ειδικές γνώσεις και αποβλέπουν στην παρουσίαση των νέων επιστημονικών ανακαλύψεων, στην παρακολούθηση των εξελίξεων σε διάφορους τομείς της επιστήμης, στην προώθηση του επιστημονικού διαλόγου, στην ενημέρωση για τις κατευθύνσεις της επιστημονικής έρευνας….. (Γνωρίσματα επιστημονικού κειμένου: προσεκτική τεκμηρίωση μιας άποψης με έγκυρα επιστημονικά δεδομένα, κριτική στάση απέναντι στη σχετική βιβλιογραφία, επιδίωξη αντικειμενικότητας, σαφήνεια και ακρίβεια στη διατύπωση, αυστηρή λογική οργάνωση, ειδικό λεξιλόγιο)

Άρθρο και δοκίμιο:

• Το άρθρο έχει επικαιρικό χαρακτήρα, δηλαδή αφορμάται πάντα από ένα επίκαιρο γεγονός το οποίο σχολιάζει και ερμηνεύει. Το δοκίμιο από την άλλη πλευρά δεν έχει επικαιρικό χαρακτήρα. Ακόμη και όταν αφορμάται από κάποιο σύγχρονο γεγονός, ανάγεται στο μόνιμο και γενικό (διαχρονικός χαρακτήρας).
• Είδαμε εξάλλου ότι το δοκίμιο χαρακτηρίζεται «υβρίδιο» γιατί κινείται ανάμεσα στην επιστήμη ή στη φιλοσοφία και στη λογοτεχνία. Η σύνταξή του είναι λιγότερο ελεύθερη από εκείνη του λογοτεχνήματος, αλλά πιο προσωπική από εκείνη της πληροφοριακής ανακοίνωσης. Το άρθρο αντίθετα έχει πιο ξεκάθαρο χαρακτήρα. Απέχει σαφώς από τη λογοτεχνία και κινείται στο χώρο της ερμηνευτικής δημοσιογραφίας ή της επιστήμης. Για το λόγο αυτό στο άρθρο επικρατεί η αναφορική λειτουργία της γλώσσας, κάτι που δε συμβαίνει σε όλα τα δοκίμια. Μάλιστα η οργάνωση των ιδεών είναι κυρίως λογική στο άρθρο, ενώ στο δοκίμιο μπορεί να είναι και συνειρμική.
• Επιπλέον, το άρθρο δεν έχει, συνήθως, τον προσωπικό και οικείο τόνο που χαρακτηρίζει το δοκίμιο.
• Μία ακόμη διαφορά του άρθρου από το δοκίμιο είναι η έκταση. Το άρθρο είναι συνήθως συντομότερο από το δοκίμιο.
• Τέλος, επιδίωξη του αρθρογράφου είναι κατά κύριο λόγο η πληροφόρηση και η πειθώ, ενώ επιδίωξη του δοκιμιογράφου μπορεί να είναι και η τέρψη ή η ελεύθερη περιδιάβαση στο χώρο των ιδεών και άρα ο χαρακτήρας του κειμένου του μπορεί να είναι και στοχαστικός.

Πρέπει ωστόσο να προσθέσουμε ότι η διάκριση ανάμεσα στα δύο είδη δεν είναι πάντα εύκολη. Ένα κείμενο που δημοσιεύεται ως άρθρο μπορεί κάποτε, χάρη στον εννοιολογικό εξοπλισμό του και την υφολογική επεξεργασία του και κυρίως χάρη στον πλούτο των αναφορών του που ξεπερνούν το επικαιρικό γεγονός, να θεωρηθεί δοκίμιο.

• Επιφυλλίδα: Η επιφυλλίδα είναι ένας τύπος κειμένου που αναφέρεται σε διάφορα θέματα φιλολογικά, επιστημονικά, κοινωνικά, καλλιτεχνικά…και γράφεται από πρόσωπο ειδικό στο θέμα. Δημοσιεύεται σε εφημερίδα σε ορισμένη θέση και χωρίζεται συνήθως από την υπόλοιπη ύλη με ολοσέλιδη ή μικρή γραμμή. Στο παρελθόν η θέση αυτή ήταν κατά κανόνα στο κάτω άκρο της σελίδας, αλλά στην εποχή μας η θέση της επιφυλλίδας ποικίλλει από εφημερίδα σε εφημερίδα. Ο επιφυλλιδογράφος μπορεί να ξεκινήσει από ένα επίκαιρο θέμα, αλλά δε μένει προσκολλημένος στο επίκαιρο. Προχωρεί σε σκέψεις και παρατηρήσεις διαχρονικού χαρακτήρα και γενικότερου ενδιαφέροντος. Πάντως, η επιφυλλίδα σε άλλα λεξικά χαρακτηρίζεται ως «κείμενο δοκιμιακού χαρακτήρα» και σε άλλα ως «άρθρον δημοσιεύομενον εις το κάτω άκρον των εφημερίδων…». Γενικότερα, τα όρια ανάμεσα στην επιφυλλίδα και το άρθρο – δοκίμιο δεν είναι πάντα ευδιάκριτα. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η επιφυλλίδα είναι ένα είδος σύντομου άρθρου μη ειδησεογραφικού περιεχομένου. Η ανάπτυξή της μπορεί άλλοτε να προσλάβει στοχαστικό και άλλοτε αποδεικτικό χαρακτήρα και όταν ο συντάκτης της εμμένει στο σχολιασμό της επικαιρότητας, τότε το κείμενό του προσιδιάζει σε άρθρο, ενώ, όταν απομακρύνεται από την επικαιρότητα, τότε προσομοιάζει σε δοκίμιο. Ο όρος επιφυλλίδα είχε στο παρελθόν και μια δεύτερη σημασία. Επιφυλλίδα ονομαζόταν και ένα λαικό ανάγνωσμα, συνήθως μυθιστόρημα, που δημοσιευόταν τμηματικά, σε συνέχειες στην εφημερίδα.

Έννοια Επιστημονικού λόγου:

Είναι λόγος με τον οποίο ο επιστήμονας προσπαθεί να αναφερθεί στα πράγματα (επιστημονικά ή όχι), να τα περιγράψει αντικειμενικά, να τα ερμηνεύσει, να μας πείσει ή να μας μεταπείσει ως προς την αντίληψη που έχουμε γι’ αυτά.

Χαρακτήρας του επιστημονικού λόγου

Ο επιστημονικός λόγος μπορεί να είναι:

1. Περιγραφικός. Η περιγραφή είναι η αναπαράσταση με το λόγο ενός αντικειμένου, δηλαδή η έκθεση εκείνων των γνωρισμάτων του με τα οποία μπορεί κάποιος να σχηματίσει μια εικόνα γι’ αυτό, ακόμα και όταν το αντικείμενο αυτό είναι μακριά από την εποπτεία του.

Παράδειγμα:

Το οικοδόμημα έχει κατασκευασθεί κυρίως από πεντελικό μάρμαρο και χωρίζεται σε τρία τμήματα. Το κεντρικό ορθογώνιο τμήμα είναι το κυρίως πρόπυλο. Στην ανατολική και δυτική όψη έχει δύο εξάστυλες στοές δωρικού ρυθμού, μεταξύ των οποίων παρεμβάλλεται εγκάρσιος τοίχος με πέντε θύρες. Η δίοδος προς την Ακρόπολη γινόταν από την κεντρική θύρα, που πλαισιώνεται, μεταξύ της δυτικής στοάς και του εγκάρσιου τοίχου, από τρεις κίονες ιωνικού ρυθμού σε κάθε πλευρά. Το κεντρικό οικοδόμημα ακολουθούσε την ανωφέρεια του εδάφους και η ανατολική στοά βρισκόταν ψηλότερα από τη δυτική, το ίδιο και η αετωματική στέγη, ενώ τα δύο πλευρικά οικοδομήματα ήταν χαμηλότερα. Το πρόβλημα της ανωφέρειας του εδάφους αντιμετωπιζόταν και στο εσωτερικό του κτηρίου, με βαθμίδες που υπήρχαν στην πρόσοψη και στον εγκάρσιο τοίχο. Η βόρεια πτέρυγα των Προπυλαίων αποτελείται από ένα δωμάτιο, γνωστό από την περιγραφή του περιηγητή Παυσανία ως Πινακοθήκη (1.22.6), επειδή η αίθουσα ήταν κοσμημένη με ζωγραφικούς πίνακες, ανάμεσα στους οποίους και έργα των ζωγράφων Πολυγνώτου και Αγλαοφώντος. Μπροστά του έχει μία μικρή δωρική στοά από τρεις κίονες και η είσοδος σε αυτό γινόταν από πόρτα που πλαισιώνεται από δύο παράθυρα. Σύμφωνα με ορισμένους μελετητές, η αίθουσα αυτή ήταν χώρος ανάπαυσης ή εστιάσεων των επισκεπτών της Ακρόπολης και στο εσωτερικό της πιθανολογείται ότι υπήρχαν κλίνες. Η νότια πτέρυγα των Προπυλαίων αρχικά φαίνεται να σχεδιάσθηκε όμοια με τη βόρεια, η ύπαρξη, όμως, του προγενέστερου ιερού της Νίκης ανάγκασε τον αρχιτέκτονα να μην υλοποιήσει το αρχικό σχέδιο. Για το λόγο αυτό κατασκευάσθηκε μόνο μία στοά, σε αντιστοιχία με τη βόρεια, αποτελούμενη από τρεις κίονες. Από τη δυτική πλευρά της ήταν δυνατή η πρόσβαση στο ναό της Αθηνάς Νίκης. Το αρχικό σχέδιο του οικοδομήματος φαίνεται ότι προέβλεπε την κατασκευή πλευρικών δωματίων και στην ανατολική πλευρά, αυτά, όμως, δεν κατασκευάσθηκαν ποτέ.

2. Ερμηνευτικός. Ο λόγος αυτός προσπαθεί να ερμηνεύσει πώς λειτουργεί ένα μηχάνημα ή ένα αντικείμενο γενικότερα, ή ποιό είναι το περιεχόμενο μιας έννοιας, κ.τ.λ.

Παράδειγμα:

Δυσλεξία είναι με απλά λόγια μια απροσδόκητη αποτυχία ή πολύ χαμηλή επίδοση στην ανάγνωση και τη γραφή, που δε δικαιολογεί η ηλικία, οι εκπαιδευτικές ευκαιρίες και το νοητικό επίπεδο του παιδιού. Είναι μια μαθησιακή δυσκολία που εξακολουθεί να προκαλεί διαφωνίες, αμφιβολίες και σύγχυση λόγω κυρίως της ελλειπούς γνώσης των αιτιών που τη δημιουργούν. Μια δυσκολία που συνεπάγεται προβλήματα εκπαιδευτικά, ψυχολογικά και κοινωνικά που επηρεάζουν κάθε πλευρά της προσωπικότητας και της εξέλιξης του παιδιού. Είναι ένα πρόβλημα που δυσκολεύονται πολύ να κατανοήσουν και συνεπώς να δεχτούν και σωστά να το αντιμετωπίσουν οι γονείς, οι δάσκαλοι και ιδιαίτερα οι εκπαιδευτικοί της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης.

3. Αποδεικτικός. Ο λόγος αυτός αποδεικνύει  πως κάτι είναι έτσι και όχι αλλιώς. Ότι κάτι είναι σωστό ή λανθασμένο. Η πειθώ σχετίζεται κυρίως με αυτή τη μορφή του επιστημονικού λόγου.

Παράδειγμα:

Η εφηβεία χαρακτηρίζετε ως μια περίοδος αλλαγών η οποία σηματοδοτεί τη μετάβαση από την παιδική ηλικία στην ενηλικίωση. Οι εμφανείς σωματικές αλλαγές συνοδεύονται από την αναζήτηση της ταυτότητας και την ένταξη στο κοινωνικό σύνολο και τη κοινωνική πραγματικότητα. Το άγχος, η ανάγκη για κατανόηση, η δυσκολία διαμόρφωσης της ταυτότητας και η περιπλοκότητα της δημιουργίας σχέσεων δεν είναι κάτι εύκολο για τα παιδιά που περνούν την εφηβεία. Το διαδίκτυο, με τις απεριόριστες πιθανότητες, προσφέρει στους έφηβους μια διέξοδο για να καλύψουν τις όποιες δυσκολίες αντιμετωπίζουν στην καθημερινότητα. Έρευνες ανά τον κόσμο έχουν υποδείξει ότι η προσκόλληση με το διαδίκτυο αποτελεί μια υπάρχουσα πραγματικότητα, η οποία εντοπίζεται κυρίως στον εφηβικό πληθυσμό. Έρευνες στον ελληνικό εφηβικό πληθυσμό υποδεικνύουν ότι 1% από τους εφήβους της Αττικής παρουσίαζαν υπερβολική χρήση διαδικτύου («εθισμός») και 12,8% παρουσίαζαν περιοδικά ή συχνά προβλήματα σχετικά με την κατάχρηση διαδικτύου (κατάσταση πριν το «εθισμό»).

• Τρόποι / μέσα πειθούς στον επιστημονικό λόγο

Ο επιστημονικός λόγος, επειδή στοχεύει στην αντικειμενική αλήθεια, δηλαδή αυτή που δεν επιδέχεται αμφισβήτηση, αλλά εδραιώνεται από τους κανόνες του ορθού λόγου, δεν μπορεί παρά να απευθύνεται στη λογική. Πρόκειται για κείμενα που συντάσσονται από ειδικούς και έχουν στόχο να ερμηνεύσουν ή να περιγράψουν ή να πείσουν για ένα θέμα με βάση τη λογική.

Επίκληση στη λογική με

Επιχειρήματα : Λογικοί συλλογισμοί με βάση επιστημονική μεθοδολογία.

Τεκμήρια : Πορίσματα ερευνών, στατιστικά στοιχεία.

Επίκληση στην Αυθεντία Αυθεντία : Παραπομπές σε απόψεις ειδικών, σε βιβλιογραφία.

• Χαρακτηριστικά του επιστημονικού λόγου

1. Αντικειμενικότητα → Αποδίδεται η πραγματικότητα πιστά, χωρίς υποκειμενικές εκτιμήσεις.
2. Αποδεικτικότητα → Οι απόψεις στηρίζονται σε λογική επιχειρηματολογία. (δομικά στοιχεία αποδεικτικού συλλογισμού :οι προκείμενες οδηγούν σε βέβαιο/λογικό συμπέρασμα.
3. Αυστηρά λογική οργάνωση → Παρουσιάζεται αρχικά η βασική θέση και ύστερα αναλύεται και αιτιολογείται.
4. Αναφορική λειτουργία γλώσσας → Κυριολεξία – δήλωση με στόχο το περιεχόμενο και όχι τον εντυπωσιασμό και τη συναισθηματική φόρτιση.
5. Ειδική ορολογία → Λεξιλόγιο που συνδέεται αποκλειστικά με τη συγκεκριμένη επιστήμη.
6. Παραπομπή σε βιβλιογραφία → Αναφορά σε βιβλία, έργα ή απόψεις άλλων ειδικών σχετικών με το συγκεκριμένο θέμα.
7. Συνοχή μεταξύ των ιδεών και αλληλουχία νοημάτων.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ  6 – Από την άλωση της Κωσταντινούπολης και τις ανακαλύψεις των νέων χωρών ως την συνθήκη της Βεστφαλίας (1453-1648)

2. ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΣΜΟΣ

Αναγέννηση: Μία γενικότερη πνευματική κίνηση που κύριο χαρακτηριστικό ης είναι η αναβίωση των αξιών της κλασικής αρχαιότητας.

• Το πνεύμα των ανθρώπων απελευθερώνεται και γίνεται πιο φιλελεύθερο, δημιουργικό και ερευνητικό.
• Πολιτιστική άνοιξη: Ξεκίνησε από τις ακμαίες οικονομικά πόλεις της Ιταλίας, όπως η Φλωρεντία, η Βενετία και η Ρώμη, από τις οποίες επεκτάθηκε και στην υπόλοιπη Δυτική Ευρώπη.
• Στροφή προς τη βαθύτερη γνώση των ελληνικών και λατινικών γραμμάτων = Ανθρωπισμός.
• Τάση απομάκρυνσης από το μεσαιωνικό παρελθόν -> 3 προδρομικές μορφές του ανθρωπισμού: τον Δάντη, τον Πετράρχη και τον Βοκκάκιο.

Ανθρωπιστές: οραματίζονται να διαμορφώσουν ένα νέο τύπο ανθρώπου, τον καθολικό άνθρωπο, δημιουργό του πολιτισμού του και υπεύθυνο για τη μοίρα του.

Λόγιοι: Μανουήλ Χρυσολωράς στη Βενετία, Γεώργιος Σχολάριος ο μετέπειτα Πατριάρχης Γεννάδιος, ο Μάρκος ο Ευγενικός, ο επίσκοπος Νικαίας Βησσαρίων και ο Γεώργιος Γεμιστός ή Πλήθων.

–         Μαρκιανή Βιβλιοθήκη της Βενετίας, Λαυρεντιανή Βιβλιοθήκη της Φλωρεντίας.

–         Εφεύρεση Τυπογραφίας: Ιωάννης Γουτεμβέργιος.

3. ΟΙ ΑΝΑΚΑΛΥΨΕΙΣ

-Μάρκο Πόλο: τολμηρής εξερευνητής.

–         Μονοπωλιακός έλεγχος του εμπορίου των μπαχαρικών στη Μεσόγειο από τους Βενετούς και τους Άραβες.

–         Έλλειψη πολύτιμων μετάλλων στην Ευρώπη.

–         Αναζήτηση καινούριων δρόμων προς τις χώρες της Ανατολής.

–         Πυξίδα, αστρολάβος, πορτολάνος, ναυπήγηση καραβέλας.

–         Πορτογάλοι θαλασσοπόροι: με χρηματοδότηση του πρίγκηπα Ερρίκου του Θαλασσοπόρου, εξερευνητικά ταξίδια για την ανακάλυψη του θαλάσσιου δρόμου προς τις Ινδίες.

–         Βαρθολομαίος Ντιάζ: έφτασε στο ακρωτήριο της Καλής Ελπίδας το 1487.

–         Βάσκο ντα Γκάμα, Αλβαρές Καμπράλ, Χριστόφορος Κολόμβος, ο φλωρεντινός Αμέρικο Βεσπούτσι, ο ισπανός Φερδινάνδος Μαγγελάνος.

–         Συνθήκη της Τορντεζίλα – 1494: οι Ισπανοί και οι Πορτογάλοι μοιράστηκαν μεταξύ τους τις περιοχές που ανακάλυψαν και επιδόθηκαν στην εκμετάλλευσή τους.

–         Πορτογάλοι: ίδρυσαν μια σειρά οχυρωμένων εμπορικών σταθμών από τις ακτές της Αφρικής και τον Περσικό Κόλπο μέχρι την Ιαπωνία για να επιβάλουν το εμπόριό τους στον Ινδικό.

–         Τα λιμάνια της Σεβίλλης, της Λισαβόνας και της Αμβέρσας απέκτησαν μεγαλύτερη οικονομική δραστηριότητα από εκείνα της Βενετίας και της Γένουας.

–         Το ασήμι και το χρυσάφι που έφταναν στην Ευρώπη αύξησαν την κυκλοφορία του χρήματος.

–         Βιοτεχνία: υφαντουργία, μεταξουργία, τυπογραφία.

–         Συντεχνίες.

–         Νέα κοινωνική τάξη: η αστική.

4. ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗ (1517-1555)

–         Η πλειονότητα του κλήρου ζούσε μέσα στην αμάθεια και η Εκκλησία εξακολουθούσε να ελέγχει τους πιστούς με τη διαρκή απειλή του κακού και να εφευρίσκει τρόπους άφεσης αμαρτιών -> συγχωροχάρτια.

–         Στον πληθυσμό προκαλούσε μεγάλη δυσαρέσκεια η οικονομική επιβάρυνση που υφίστατο από την Εκκλησία με σκοπό την ανέγερση μεγαλοπρεπών οικοδομημάτων στη Ρώμη.

–         1515: ο πάπας λέων Ι’ έδωσε την άδεια για μαζική έκδοση και πώληση εγγράφων άφεσης αμαρτιών= συγχωροχάρτια.

–         Εμπορευματοποιημένος τρόπος διάθεσης συγχωροχαρτιών από τον μοναχό Τέτζελ στη Γερμανία -> έντονη αντίδραση του Μαρτίνου Λουθήρου.

–         Λούθηρος: τον Οκτώβριο 1517 θυροκόλλησε σε εκκλησία της Βιτεμβέργης έναν κατάλογο από 95 θέσεις, δηλ. επιχειρήματα που καταδίκαζαν τα συγχωροχάρτια.

–         Πάπας: αφόρησε τον Λούθηρο ως αιρετικό.

–         Λούθηρος: έκαψε δημόσια το έγγραφο = βούλα του αφορισμού του.

–         Ο αυτοκράτορας Κάρολος Ε’: κάλεσε τον Λούθηρο να απολογηθεί ενώπιον της Δίαιτας στην πόλη Βορμς.

–         1529: η Δίαιτα αποκήρυξε το Λουθηρανισμό -> οι οπαδοί του Λουθήρου αντιτάχθηκαν και διαμαρτυρήθηκαν= προτεστάντες ή διαμαρτυρόμενοι.

–         Ομολογία της Αυγούστας – 1530: υπόμνημα με τις βασικές αρχές του λουθηρανισμού στη γερμανική πόλη Αυγούστα.

–         Ειρήνη της Αυγούστας – 1555: αναγνώριζε τη νομιμότητα του Λουθηρανισμού και το δικαίωμα κάθε ηγεμόνα να επιβάλλει στην περιοχή της δικαιοδοσία του το δόγμα που επιθυμούσε.

–         Καλβινισμός: Στη Γενεύη της Ελβετίας από τον Ιωάννη Καλβίνο – Οι βασιλείς της Γαλλίας στράφηκαν με ιδιαίτερη βιαιότητα εναντίον των Ουγενότων, των Γάλλων καλβινιστών, με αποκορύφωμα τη σφαγή 2 χιλιάδων ανθρώπων στο Παρίσι τη νύχτα του Αγίου Βαρθολομαίου.

–         Αγγλία: Ιωάννης Ουίκλιφ = αιρετικός – Μια διαμάχη του βασιλιά Ερρίκου του Η’ με τον πάπα για προσωπικούς λόγους -> οριστική ρήξη της εκκλησίας της Αγγλίας με τη Ρώμη – Αγγλικανική Εκκλησία.

–         Μοναχικά τάγματα: έργο τους ήταν να βοηθήσουν την πνευματική και ιδεολογική επιβολή του καθολικισμού με την άσκηση συνεχούς προπαγάνδας μέσω της ίδρυσης και διαχείρισης εκπαιδευτηρίων, νοσοκομείων και άλλων φιλανθρωπικών ιδρυμάτων και της έκδοσης βιβλίων.

–         Ιερά Εξέταση: Οι ιεροεξεταστές, προκειμένου να κάμψουν το φρόνημα των μεταρρυθμιστικών ή αιρετικών, κατά την άποψη της Καθολικής Εκκλησίας, μετέρχονταν κάθε μέσο, συμπεριλαμβανομένων παντός είδους βασανιστηρίων και της καύσης πάνω στην πυρά.

–         Λογοκρισία: Η Καθολική Εκκλησία ίδρυσε στη Ρώμη ένα Συμβούλιο Λογοκρισίας, με έργο να συντάσσει κατά διαστήματα έναν κατάλογο απαγορευμένων βιβλίων που κατά την άποψη της Εκκλησίας περιείχαν αιρετικές θέσεις.

–         Σύνοδος του Τρέντο: Ανέλαβε το έργο της ηθικοπνευματικής ανασυγκρότησης και της αποσαφήνισης του καθολικού δόγματος.

–         Μεταρρύθμιση: 1) Σήμανε το τέλος της θρησκευτικής ενότητας της Ευρώπης, 2) Ανάπτυξη του κοινοβουλευτικού πολιτεύματος και του κεφαλαιοκρατικού συστήματος.

8. Ο ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗΣ

–         Αναγέννηση: ένα γενικότερο πνευματικό κίνημα που απελευθέρωσε τη σκέψη των ανθρώπων και διεύρυνε τους ορίζοντές τους.

–         Σπουδαίοι συγγραφείς: Στην Ιταλία: Μακιαβέλι, Αριόστο, Τορκουάτο Τάσσο – Στη Γαλλία: Γουλιέλμος Μπυντέ, Φραγκίσκος Ραμπελαί, Μιχαήλ Μονταίνι – Στην Ισπανία: Μιχαήλ Θερβάντες, Καλντερόν, Λόπε ντε Βέγκα – Στη Πορτογαλία: Λουδοβίκος Καμόενς – Στην Αγγλία: Ουίλιαμ Σαίξπηρ – Στην Ολλανδία: Έρασμος.

–         Λεονάρντο Ντα Βίντσι: ένας από τους σημαντικότερους καλλιτέχνες και ταυτόχρονα αξιόλογος επιστήμονας.

–         3 κορυφαίοι αναγεννησιακοί επιστήμονες: Νικόλαος Κοπέρνικος, Θεόφραστος Παράκελσος, Αντρέ Βεζάλ.

–         Ιωάννης Κέπλερ, Φραγκίσκος Βάκων.

–         Αρχιτεκτονική: Ιταλοί – Μπρουνελέσκι, Αλμπέρι.

–         Γλύπτες: Λορέντσο Γκιμπέρτι, Ντονατέλλο.

–         Ζωγραφική: Φρα Αντζέλικο, Μποτιτσέλι.

–         Αρχιτεκτονική: Μπραμάντε, Μιχαήλ Άγγελος, Ανδρέας Παλλάντιο.

–         Γλυπτική-Ζωγραφική: Λεονάρντο Ντα Βίντσι, Μιχαήλ Άγγελος, Ραφαήλ Σάντι, Τιτσιάνο.

–         Ρεύμα του Μανιερισμού: Δομήνικος θεοτοκόπουλος ή EL GRECO.

–         Ζωγραφική: Άλμπρεχτ Ντύρερ, Ιερώνυμος Μπος, Πήτερ Μπρέγκελ.

–         Μουσική: Πρώτο μελόδραμα: λυρικό μουσικό θέατρο.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ  7 – Από τη συνθήκη της Βεστφαλίας (1648) έως το συνέδριο της Βιέννης (1815)

1. Ο ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ

–         Αγγλία: Η αστική τάξη κατορθώνει να επικρατήσει στην πολιτική σκηνή επιβάλλοντας τη συνταγματική μοναρχία και τον κοινοβουλευτισμό με την Ένδοξη Επανάσταση.

–         Γαλλία: Απόλυτη Μοναρχία.

–         Διαφωτισμός ή Αιώνας των Φώτων: Η τάση για πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές μεταβολές, η ανάπτυξη της κριτικής σκέψης και της επιστήμης, η πίστη στην πρόοδο του ανθρώπου, αποτελούν μερικές από τις πιο σημαντικές εκφράσεις ενός γενικότερου ιδεολογικού κινήματος της εποχής.

–         Φιλόσοφοι: Βασιζόμενοι στον ορθό λόγο προτείνουν λύσεις για τη βελτίωση του ανθρώπου και την ανάπλαση της κοινωνίας.

–         Βολταίρος.

–         Τζον Λοκ: Αρχή του κοινωνικού συμβολαίου, δηλ. οι κυβερνήσεις συγκροτούνται βάσει συμφωνίας με το λαό.

–         Μοντεσκιέ.

–         Ρουσσό: Δέχεται ως κυρίαρχη μόνο τη γενική βούληση – Διακήρυξε το σεβασμό της προσωπικότητας του παιδιού και καθόρισε τις αρχές μιας παιδαγωγικής μεθόδου που βασίζεται στη φυσική διδασκαλία.

–         Μπεκαρία.

–         Φωτισμένη δεσποτεία.

–         Ντιντερό: συμβολή των λεξικών.

–         Ο Διαφωτισμός μεταδόθηκε μέσω των παροικιών και στον υπόδουλο Ελληνισμό με κάποια όμως καθυστέρηση.

–         Νεοελληνικός Διαφωτισμός: Η μεταβολή των οικονομικών και κοινωνικών συνθηκών επέτρεψε τη δημιουργία στον ελληνικό χώρο, την περίοδο 1750-1821, ενός πνευματικού  κινήματος ανάλογου του Ευρωπαϊκού.

–         Σημαντικοί εκπρόσωποι του Νεοελληνικού Διαφωτισμού: Ευγένιος Βούλγαρις, Ιώσηπος Μοισιόδακας, Δημήτριος Καταρτζής, Δανιήλ Φιλιππίδης, Γρηγόριος Κωνσταντάς, Ρήγας Βελεστινλής, Αδαμάντιος Κοραής.

–         Ρήγας Βελεστινλής ή Φεραίος: Επιδιώκει να καταστήσει τους Έλληνες κοινωνούς της δυτικής σκέψης και να τους προετοιμάσει για τη διεκδίκηση της ελευθερίας τους.

–         Ίδρυση μιας παμβαλκανικής Ελληνικής Δημοκρατίας.

–         Αδαμάντιος Κοραής: Υπέρμαχος της εξέλιξης και της προόδου – Υποστηρίζει τη μετακένωση, δηλ. τη μετάδοση στους Έλληνες των αξιών και γενικότερα της παιδείας την οποία οι δυτικοευρωπαίοι δέχθηκαν από την ελληνική κλασική Αρχαιότητα.

2. ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ: ΟΙ ΑΠΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ, ΟΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ

–         Ριζικές μεταβολές με κύρια χαρακτηριστικά την αύξηση της νομισματικής κυκλοφορίας, την αλματώδη ανάπτυξη του τραπεζικού συστήματος, του εμπορίου και της βιοτεχνίας.

–         Δημογραφική έκρηξη και αυξημένη ζήτηση αγαθών λόγω της βελτίωσης.

–         Τελειοποίηση της ατμομηχανής από τον Βατ -> ο ρυθμός και η ποσότητα της παραγωγής αυξήθηκε κατακόρυφα.

–         Βιομηχανική επανάσταση.

–         Βιομηχανική επανάσταση στην ηπειρωτική Ευρώπη: άρχισε λίγο αργότερα σε σχέση με την Αγγλία, τις πρώτες δεκαετίες του 19^ου αι., με την ανάπτυξη βιομηχανικών υφαντουργίας στη Γαλλία, στο Βέλγιο και στη Γερμανία.

–         Διαφωτισμός: αποδέσμευση της οικονομικής ζωής από τον μερκαντιλισμό= τον κρατικό παρεμβατισμό που περιόριζε την ελεύθερη οικονομική δραστηριότητα.

–         Φυσιοκράτες = οικονομολόγοι: έπρεπε να εφαρμοστούν και στην οικονομία οι νόμοι της φύσης.

–         Σπουδαιότεροι φυσιοκράτες: Κεναί, Γουρναί, Τυργκό.

–         Άνταμ Σμιθ: θεμελιωτής του οικονομικού φιλελευθερισμού.

–         Κεφαλαιοκρατικό ή καπιταλιστικό σύστημα: συνέβαλε στην οικονομική ανάπτυξη, αλλά προκάλεσε κοινωνικά αδιέξοδα και νέες ιδεολογικές αναζητήσεις.

–         Συνέπειες της βιομηχανικής επανάστασης και της εφαρμογής του οικονομικού φιλελευθερισμού: η ανάπτυξη των χερσαίων συγκοινωνιών και η δημιουργία νέων οικονομικών δραστηριοτήτων.

3. Η ΑΜΕΡΙΚΑΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

–         Αγγλία – 18^ος αι.: κατείχε 14 αποικίες στη βόρεια Αμερική.

–         1763: Μετά τη λήξη του Επταετούς Πολέμου μεταξύ Γαλλίας και Αγγλίας, ο Καναδάς και η Λουιζιάνα που ανήκαν στη Γαλλία και την Ισπανία, περιήλθαν στην Αγγλία.

–         Η μητρόπολη, για την κάλυψη των δαπανών του πολέμου, επέβαλε στις αποικίες αφενός πρόσθετη φορολογία σε μια σειρά από προϊόντα, αφετέρου ειδικό φόρο χαρτοσήμου στις εφημερίδες και στα εμπορικά έγγραφα.

–         Σεπτέμβριος 1774: συνήλθαν στη Φιλαδέλφεια για πρώτη φορά οι αντιπρόσωποι των δεκατριών αποικιών.

–         Διακήρυξη της Ανεξαρτησία που ψήφισε η Συνέλευση της Φιλαδέλφειας στις 4 Ιουλίου 1776: αποτελεί την πρώτη πρακτική εφαρμογή των πολιτικών ιδεών του Διαφωτισμού.

–         Γεώργιος Ουάσινγκτον.

–         Γαλλία: πόλεμο εναντίον της Αγγλίας.

–         Η Αγγλία μετά τη διπλωματική της απομόνωση και την ήττα στο Γιορκτάουν, αναγνώρισε την ανεξαρτησία των 13 αποικιών -> Συνθήκη των Βερσαλλιών 1783.

–         Συντακτικό Κογκρέσο – 1787 Φιλαδέλφεια: κατόρθωσε να συγκεράσει τις δυο επικρατούσες αντίθετες τάσεις, τη μια που επιθυμούσε ισχυρή κεντρική εξουσία και την άλλη που επιδίωκε διατήρηση της αυτονομίας κάθε πολιτείας, και να ψηφιστεί το Σύνταγμα των Ηνωμένων Πολιτειών.

–         Το Σύνταγμα αυτό στηρίζεται στην αρχή της διάκρισης των εξουσιών και προβλέπει μια ομοσπονδιακή κεντρική κυβέρνηση. Κάθε Πολιτεία όμως διατηρεί τη νομοθετική και την εκτελεστική εξουσία σε θέματα της τοπικής αυτοδιοίκησης, της αστυνομίας, της δικαιοσύνης και της εκπαίδευσης.

–         Νομοθετικής εξουσία: ανήκει στο Κογκρέσο που αποτελείται από τη Βουλή και τη Γερουσία.

–         Εκτελεστική εξουσία: ασκείται από τον Πρόεδρο που εκλέγεται από εκλέκτορες για 4 χρόνια.

–         Δικαστική εξουσία: Ανώτατο Δικαστήριο. Πρώτος πρόεδρος= Γεώργιος Ουάσιγκτον.

–         Θεσμός ομοσπονδίας και αβασίλευτης δημοκρατίας.

–         Συνθήκη Γάνδης – 1814: οι Ηνωμένες Πολιτείες επέβαλαν στην Αγγλία την οριστική απομάκρυνσή της από την Αμερική.

–         Δόγμα Μονρόε – 1823: εγκαταλείφθηκαν οριστικά οι αποικιακές βλέψεις των Ευρωπαίων στην ήπειρο αυτή.

4. Η ΓΑΛΛΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ Η ΝΑΠΟΛΕΟΝΤΑΙΑ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (1789- 1815)

–         Γαλλική κοινωνία: αριστοκρατική και φεουδαρχική – Χωρισμένη σε 3 τάξεις: τον Κλήρο, τους Ευγενείς και την Τρίτη Τάξη.

–         Κύριο χαρακτηριστικό της γαλλικής κοινωνίας – 18^ος αι.: ύπαρξη σοβαρών αντινομιών.

–         Γαλλία: αγροτική χώρα, ενώ στο δευτερογενή τομέα καθηλώθηκε στη βιοτεχνική δραστηριότητα χωρίς να προχωρήσει στην εκβιομηχάνισή της.

–         Η οικονομική κρίση υποχρέωσε τον βασιλιά Λουδοβίκο να επαναφέρει ως υπουργό οικονομικών το Νεκέρ, ο οποίο πρότεινε τη συνέλευση των αντιπροσωπειών και των τριών τάξεων για να εγκρίνουν νέους φόρους.

–         Εθνική Συνέλευση.

–         20 Ιουνίου – Όρκος του Σφαιριστηρίου: δεσμεύτηκαν να μην αποχωρήσουν αν δεν δώσουν σύνταγμα στη Γαλλία.

–         Η Συνέλευση μετατράπηκε σε Συντακτική.

–         Προσπάθεια Συντακτικής Συνέλευσης να ψηφίσει Σύνταγμα συνάντησε την αντίδραση του βασιλιά.

–         14 Ιουλίου: με το σύνθημα ελευθερία, ισότητα, αδελφοσύνη ο λαός κατέλαβε τη Βαστίλη, σύμβολο της απολυταρχικής καταπίεσης, αφού χρησίμευε ως φυλακή για τους αντιφρονούντες.

–         Συντακτική Συνέλευση – 4 Αυγούστου 1789: κατάργηση των προνομίων.

–         26 Αυγούστου: Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη.

–         3 ιδεολογικές τάσεις: η δεξιά, η αριστερά και το κέντρο.

–         Λέσχες: ασκούσαν πιέσεις για ριζοσπαστικότερες λύσεις, οι οποίες δεν δόθηκαν με το Σύνταγμα του 1791.

–         Σύνταγμα 1791: Καθιερωνόταν η συνταγματική μοναρχία, η οποία στηρίζεται στη διάκριση των εξουσιών.

–         Νομοθετική: είχε αριστερότερη σύνθεση με κυρίαρχη ομάδα τους Ζιρονδίνους.

–         Αβράκωτοι: ζητούσαν την καθαίρεση του βασιλιά.

–         Εξέγερση του λαού του Παρισιού που ανάγκασε τη Νομοθετική να λάβει δραστικά μέτρα: 1) έθεσε σε αργία και κήρυξε έκπτωτο τον βασιλιά, 2) ανέθεσε στον Δαντόν την εκτελεστική εξουσία, 3) θέσπισε την καθολική ψηφοφορία για τις εκλογές και κήρυξε την πατρίδα σε κίνδυνο.

–         Η Συμβατική: κατάργησε τη μοναρχία και εγκαθίδρυσε τη δημοκρατία.

–         Συγκρότηση Επιτροπών και τη λήψη οικονομικών μέτρων προς όφελος των λαϊκών τάξεων.

–         Ορεινοί: με αρχηγό το Ροβεσπιέρο= επικεφαλής της Επιτροπής Δημόσιας Σωτηρίας, σχημάτισαν Επαναστατική Κυβέρνηση με σκοπό να επιβάλουν τη ριζοσπαστική επανάσταση.

–         Περίοδος Τρομοκρατίας.

–         Κατάργηση χριστιανικής θρησκείας και καθιέρωση της λατρείας του Ανωτάτου Όντος.

–         1794 – Συμβατική Συνέλευση: ψήφησε τη σύλληψη του Ροβεσπιέρου και οδηγήθηκε στη λαιμητόμο.

–         1789: Επιστροφή του φιλελευθερισμού.

–         Νομοθετική εξουσία: 1) Βουλή -> 500 άτομα, 2) η Γερουσία -> 250 μέλη.

–         Εκτελεστική  εξουσία: 5μελές Διευθυντήριο.

–         Συνθήκη του Καμποφόρμιο – 1797: οι Αυστριακοί αναγνώρισαν στη Γαλλία την κυριαρχία των περισσότερων εδαφών που κατέλαβαν τα γαλλικά στρατεύματα.

–         Ναπολέων Βοναπάρτης: εκστρατεία στην Αίγυπτο – συγκρότησε τριμελή Υπατεία με Πρώτο Ύπατο τον ίδιο και διακήρυξε το τέλος της Επανάστασης – στην αρχή ως ύπατος και μετά ως αυτοκράτορας κατέλαβε μεγάλο μέρος της Ευρώπης από την Ιταλία μέχρι την Ισπανία και την Πορτογαλία, ενώ ετοίμαζε απόβαση και στην Αγγλία.

–         Μάχες στη Λειψία και στο Βατερλό: ο Ναπολέων ηττήθηκε και εξορίστηκε από τους συμμάχους σε ένα νησί του Ατλαντικού, την Αγία Ελένη.

–         Δίνεται στην έννοια πολίτης η σημασία του υπεύθυνου ατόμου με συνείδηση των υποχρεώσεων και των δικαιωμάτων του.

–         Σημασία της κοινής γνώμης στις εξελίξεις.

–         Δημιουργείται στρατός εθνικός.

–         Καθιερώνεται η δωρεάν και υποχρεωτική παιδεία και ιδρύονται ανώτερα πνευματικά ιδρύματα και επιστημονικά ινστιτούτα.

–         Λαμβάνεται μέριμνα για τη συγκέντρωση και διαφύλαξη της πολιτιστικής κληρονομιάς σε μουσεία.

–         Ρωσοτουρκικοί πόλεμοι.

Κεφάλαιο 6ο

6. 2. ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΣΜΟΣ

Αναγέννηση: γενικότερη πνευματική κίνηση, κύριο χαρακτηριστικό της η αναβίωση των αξιών της κλασικής αρχαιότητας, που είχαν παραμεριστεί το Μεσαίωνα
Χαρακτηριστικά
• Το πνεύμα των ανθρώπων απελευθερώνεται, γίνεται φιλελεύθερο, ερευνητικό.
• Ο αναγεννησιακός άνθρωπος εμπνέεται από τον αρχαίο κόσμο, θέτει ως στόχο το μέλλον.
• Πραγματοποιούνται επαναστατικές ανακαλύψεις σε όλους τους τομείς της επιστήμης, της τέχνης και της λογοτεχνίας.

Κοιτίδες αναγέννησης: οι ακμαίες οικονομικά πόλεις της Ιταλίας (Φλωρεντία, Βενετία, Ρώμη), αργότερα επεκτάθηκε στη Δυτ. Ευρώπη.
Συνθήκες:
• οικονομική άνθηση
• υποστήριξη φιλόδοξων εκπροσώπων της αστικής τάξης και φιλόμουσων ηγεμόνων
• πανεπιστήμια:φιλοσοφικές αναζητήσεις, προσέγγιση στην οικονομική, κοινωνική και πνευματική ζωή
• νέα αντίληψη για τον άνθρωπο, απελευθέρωση από τον μεσαιωνικό σκοταδισμό

Το κίνημα του ανθρωπισμού
Ανθρωπισμός = στροφή προς τη βαθύτερη γνώση των ελληνικών και λατινικών Γραμμάτων, αλλά και της αρχαιότητας γενικότερα. Η μελέτη δε γίνεται σε θεωρητικό επίπεδο, αλλά με στόχο να θεμελιωθεί ο σύγχρονος κόσμος στις αξίες του αρχαίου.
(Είχε προηγηθεί το ενδιαφέρον των Βυζαντινών κατά τον 10ο έως το 15ο αι. και η μελέτη αρχαίων συγγραμμάτων στα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια του 12ου αι.)

Προδρομικές μορφές ανθρωπισμού: Δάντης – Πετράρχης – Βοκκάκιος

Καθολικός άνθρωπος (homo universalis)
Οι φορείς του ανθρωπισμού οραματίζονται να διαμορφώσουν έναν νέο τύπο ανθρώπου, δημιουργό του πολιτισμού και υπεύθυνο για τη μοίρα του.
Χαρακτηριστικά:
• Πολύπλευρη προσωπικότητα με ποικίλα ενδιαφέροντα
• Αγάπη για τη δημιουργική και δραστήρια ζωή
• Πίστη στις δυνάμεις του ανθρώπου, πνευματικές και σωματικές

Η συμβολή των Ελλήνων Λογίων στο κίνημα του Ανθρωπισμού
Καθοριστική η συμβολή τους για την ανανέωση των ελληνικών Γραμμάτων στη Δύση.
Κατέφυγαν στην Ιταλική χερσόνηση πριν και μετά την Άλωση
• Μανουήλ Χρυσολωράς: τέλος 14ου αι. απεσταλμένος στη Βενετία
• Γεώργιος Σχολάριος, Μάρκος Ευγενικός, Βησσαρίων (επίσκοπος Νικαίας),
• Γεώργιος Γεμιστός ή Πλήθων: εξέχοντες λόγιοι, συνοδεία του αυτοκράτορα Ιωάννη Η΄ Παλαιολόγου στη Σύνοδο της Φλωρεντίας
Έμμεσα αποτελέσματα της επιρροής τους
 Εκδηλώθηκε έντονο ενδιαφέρον για την έκδοση αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων
 Συλλογή αρχαίων χειρογράφων από βιβλιοθήκες και ηγεμόνες
 Πολλά ελληνικά χειρόγραφα μεταφέρθηκαν στη Μαρκιανή Βιβλιοθήκη της Βενετίας και τη Λαυρεντιανή Βιβλιοθήκη της Φλωρεντίας
Νέα αντίληψη για την αγωγή και την επιστήμη
Έρασμος: «Οι άνθρωποι δε γεννιούνται, αλλά γίνονται»
Η επιστήμη εξελίσσεται με την παρατήρηση, την εμπειρία και το πείραμα

Η εφεύρεση της τυπογραφίας και η διάδοσή της
1450: Ο Ιωάννης Γουτεμβέργιος από τη Μαγεντία της Γερμανίας χρησιμοποίησε κινητά μεταλλικά στοιχεία για την εκτύπωση βιβλίων.
16ος αι. : έκδοση 150-200.000 βιβλίων. Όμως η φιλομάθεια περιορίστηκε στις πόλεις. Σημαντικά εκδοτικά κέντρα: Αμβέρσα, Παρίσι, Στρασβούργο, Μιλάνο, Βενετία

6.3. Οι ανακαλύψεις
Αίτια
1. Οι ευρωπαίοι έμποροι ακολουθουν ήδη από το Μεσαίωνα το δρόμο του μεταξιού προς την Κίνα, θεωρώντας την Ασία μυστηριώδη και πλουσιότατη περιοχή
2. Μάρκο Πόλο, «Βιβλίο των θαυμάτων»:ο τολμηρός εξερευνητής αφηγείται τις εντυπώσεις του από το εικοσαετές ταξίδι σε χώρες της Ανατολής – εξάπτει τη φαντασία των Ευρωπαίων
3. Η κυριαρχία των Οθωμανών στη Δ.Ασία και την Ανατ. Μεσόγειο απέκλεισε τους εμπορικούς δρόμους προς και από την Ασία
4. Μονοπωλιακός έλεγχος του εμπορίου στη Μεσόγειο από Βενετούς και Άραβες
5. Έλλειψη πολύτιμων μετάλλων στην Ευρώπη
6. Έντονος ανταγωνισμός μεταξύ των Ευρωπαίων μοναρχών για την ενίσχυση του εμπορίου και της οικονομικής τους δύναμης στην πορεία διαμόρφωσης εθνικών κρατών (κυρίως Ισπανία & Πορτογαλία, εκμεταλλευόμενες την πλεονεκτική γεωγραφική τους θέση)

Παράγοντες που συνέβαλαν:
Τελειοποίηση των τεχνικών μέσων πλεύσης και προσανατολισμού (πυξίδα, αστρολάβος, πορτολάνοι)
Ναυπήγηση ενός νέου τύπου πλοίου, της καραβέλας: μεγαλύτερη χωρητικότητας και ταχύτητας, κατάλληλο για ανοικτές θάλασσες και ωκεανούς

Η πορεία των Ευρωπαίων προς τις Ανακαλύψεις
Πορτογάλοι και Ισπανοί ακολούθησαν διαφορετικούς δρόμους για να φτάσουν στην Ανατολική Ασία.

Προς τις Ινδίες
Πορτογάλοι θαλασσοπόροι: χρηματοδότηση του πρίγκηπα Ερρίκου του Θαλασσοπόρου, εξευρευνητικά ταξίδια παραπλέοντας την Αφρική
Βαρθολομαίος Ντιάζ – 1487: ακρωτήριο Καλής Ελπίδας
Βάσκο ντε Γκάμα – 1498: Καλικούτ Ινδιών, νέος εμπορικός δρόμος προς Ινδία
Αλβαρέζ Καμπράλ – 1500: πλέοντας προς τις Ινδίες, παρασύρθηκε ως τη Βραζιλία, την κατέλαβε

Προς την Αμερική
Χριστόφορος Κολόμβος (γενουάτης θαλασσοπόρος στην υπηρεσία του βασιλιά της Ισπανίας) : ακολούθησε δυτικ