- Ο λόγος πειθούς σε αντιδιαστολή με τον επιστημονικό λόγο διακρίνεται για την επιδίωξη της αληθοφάνειας – και όχι απαραίτητα της αλήθειας – την όχι εξαντλητική έρευνα των τεκμηρίων, τη «χαλαρή» χρήση συλλογιστικών εργαλείων, το αυξημένο ενδιαφέρον για την πρόσληψή του από τον αποδέκτη και γενικά το πρακτικό του πνεύμα. Όλα αυτά, και ιδιαίτερα το τελευταίο, κάνουν ορισμένους μελετητές να μιλούν για ηθική της πειθούς και να ψέγουν ένα λόγο/κείμενο που επιδιώκει στόχους αμφίβολης ηθικής αξίας. Λαμβάνοντας προφανώς υπόψη αυτή την παράμετρο το κεφάλαιο «Δίκαιος και άδικος λόγος», ενταγμένο στο αναθεωρημένο βιβλίο Έκφρασης-Έκθεσης της Γ΄ Λυκείου, εξετάζει το λόγο πειθούς μέσα από μια άλλη οπτική, αυτή της ηθικής δεοντολογίας.
- Ο τίτλος του κεφαλαίου είναι δάνειος από τον αντιπαραθετικό διάλογο του Δίκαιου και του Άδικου λόγου μέσα από τις Νεφέλες του Αριστοφάνη. Σύμφωνα με το έργο του μεγάλου κωμικού ποιητή ο δίκαιος και ο άδικος λόγος αντιμάχονται σχετικά με το ποιος από τους δύο θα διδάξει την τέχνη του λόγου στο νεαρό Φειδιππίδη.
Πρόκειται για ένα κεφάλαιο που δεν είναι ειδολογικό, όπως τα προηγούμενα του τεύχους, αλλά θεματικό, με πυρήνα του το δίκαιο λόγο, το λόγο δηλαδή που εμπεριέχει την ηθική δεοντολογία και που εκφράζεται αντιθετικά με τον άδικο λόγο, δηλαδή το λόγο της αυταρχικής εξουσίας, ο οποίος ούτως ή άλλως στερείται ηθικής, αλλά και κάθε λόγο που απεκδύεται την ηθική του υπόσταση.
Η γλώσσα, όπως γνωρίζουμε, είναι ένα όργανο που πρέπει να υπηρετεί την προσέγγιση της αλήθειας και όχι πρώτιστα να στοχεύει στην απόκτηση εξουσίας, όπως θεωρούσαν και υποστήριζαν οι σοφιστές. Είναι το αναγκαίο εργαλείο της σκέψης που διευκολύνει την αφαιρετική διαδικασία και μας βοηθά να σκεφτόμαστε βαθύτερα και πιο αποτελεσματικά. Μας επιτρέπει να προσεγγίζουμε και να κατανοούμε έννοιες, επισημαίνοντας την ταυτοσημία ή την αντίθεσή τους. Απαραίτητη προϋπόθεση η ακριβολογία και η σαφήνεια στη χρήση της καθώς και η γνώση του δέοντος. Αυτό θα μας αφοπλίσει από το άλλοθι της άγνοιας ή από την λανθάνουσα ιδιοτέλεια κάθε φορά που η γλώσσα μετατρέπεται σε ένα επικίνδυνο προπαγανδιστικό όργανο και μετατρέπεται έτσι σε φορέα αδικίας. Η ικανότητα, εξάλλου, της ορθής χρήσης της γλώσσας εξοπλίζει τον ομιλούντα/πομπό με τη δυνατότητα της αυτοβελτίωσης και τους συνομιλητές/δέκτες με τη δυνατότητα να ελέγχουν κάποιον που ενδεχομένως δεν χρησιμοποιεί δίκαια το λόγο του.
O δίκαιος και ο άδικος λόγος δεν πρέπει να ταυτίζονται πάντα με την αυθεντία του λέγοντος ή του γράφοντος. Πολλές φορές επιχειρείται η κατάταξη του προσώπου με κριτήρια συνολικής αποδοχής ή απόρριψης και αυτό συχνά ακολουθείται και στο λόγο του. Εξάλλου, μέσα στο κείμενο του ίδιου μπορούν να ανιχνευτούν στοιχεία και δίκαιου αλλά και άδικου λόγου. Συχνά, παρατηρούνται ψήγματα δίκαιου λόγου σε κείμενο, όπου υπερτερεί ο άδικος, προκειμένου να στηριχτεί ο τελευταίος. Η κατηγοριοποίηση αυτού του προσώπου, που για διάφορους λόγους λειτουργεί στον αναγνώστη ή τον ακροατή, δεν πρέπει να συνοδεύει άκριτα και τον ίδιο το λόγο του.
Στη θεματική αυτή ενότητα περιλαμβάνονται:
- άρθρα
- συνεντεύξεις
- αποσπάσματα από αρχαίες τραγωδίες και κωμωδίες (θυμηθείτε το διάλογο Κρέοντα-Αντιγόνης)
- πανηγυρικοί λόγοι
- εισηγήσεις συνεδρίων
- ποιήματα κ.τ.λ
τα οποία υποστηρίζουν αντίθετες θέσεις αναφορικά με το δίκαιο και το άδικο και τα συναφή επιμέρους θέματα.
Ως παράδειγμα του αντιθετικού διδύμου «Δίκαιος και Άδικος Λόγος» εξετάζεται η γλώσσα της παιδείας και η γλώσσα της εξουσίας.
Γλώσσα της εξουσίας:
- παραμορφώνει τη γλώσσα με σκοπό να υπηρετήσει τις επιδιώξεις και τα συμφέροντά της.
- χρησιμοποιεί τον αυθαίρετο λόγο.
- επιδιώκει την υποταγή.
- παραπληροφορεί και παραπλανά.
- εξωραΐζει την πραγματικότητα.
- χρησιμοποιεί έννοιες με φορτισμένο (ιδεολογικά εθνικά, ηθικά, πολιτικά) περιεχόμενο, όπως πατρίδα, λαός, έθνος, αριστερά, δεξιά, συντηρητικός, προοδευτικός, προδότης, πατριώτης, κ.τ.λ.
- κινδυνολογεί και εκφοβίζει.
- μεγεθύνει τη σημασία μιας κατάστασης για να προκληθεί τεχνητή ένταση ή υποβαθμίζει μια άλλη για να αποπροσανατολίσει τον πολίτη.
- χρησιμοποιεί τη λαϊκιστική και μεσσιανική ρητορεία για να μεταβάλλει σε αγέλες τα ανθρώπινα πλάσματα.
- χρωματίζει και προσφέρει στην κοινή γνώμη ό,τι συμφέρει στην εξουσία.
- φορτισμένη ιδεολογικά δεν αντανακλά απλώς, αλλά συμμετέχει στην πάλη των τάξεων.
- από συντακτικής πλευράς χρησιμοποιεί λανθάνοντα διδακτικό χαρακτήρα (ευρύτατη χρήση ουσιαστικών συνοδευόμενων από προσδιορισμούς που υπογραμμίζουν δογματικά και απόλυτα αυταπόδεικτες αλήθειες).
- κυριαρχεί ο ονοματικός λόγος, ενώ περιορίζεται ο ρηματικός.
- χρησιμοποιεί τους εξακολουθητικούς χρόνους των ρημάτων.
- προτιμά το λεκτικό συμβολισμό που καλλιεργεί την αοριστία, τη γενικότητα και τον
- ημι-καταληπτό λόγο
- επιδιώκει έντεχνα τη δημιουργία αποστάσεων ανάμεσα στο «σοφό» πομπό και στον «ασήμαντο» δέκτη.
- μηδενίζει τη σκέψη και την κριτική.
- προβάλλει δομικά ανακριτικά στοιχεία.
- επιβάλλει με δογματικότητα και απολυτότητα τα μηνύματα του πομπού.
- είναι γλώσσα αποστεωμένη και μουσειακή, γιατί δεν ερευνά, δεν κρίνει, δε συσχετίζει, δε διαλέγεται.
- είναι αυταρχική (δεν αφήνει περιθώρια διαλόγου).
- με την υπέρβαση της πραγματικότητας και τη γενίκευση του λεκτικού συμβολισμού υποβάλλει τα περιεχόμενα των μηνυμάτων της στεγαζόμενα σε αποδεκτές και μεγάλες αξίες (πατρίδα, θρησκεία, οικογένεια, έθνος).
- είναι γλώσσα της φθοράς και της διαφθοράς (διασαλεύει αυθαίρετα τη σχέση συμβόλων και συμβολιζομένων, σημαινόντων και σημαινομένων).
- η στρέβλωση και η αυθαιρεσία θριαμβεύουν σε βάρος της γλώσσας.
Γλώσσα της Παιδείας
- έχει ως κύριο γνώμονα την ελευθερία.
- αναδεικνύει την ανώτερη φύση του ανθρώπου, την πνευματική του ουσία.
- αντιπροσωπεύει τον αντιεξουσιαστικό λόγο.
- εκφράζει τη δίκαιη και ελεύθερη συνείδηση.
- αποσκοπεί στη διασφάλιση της ανθρώπινης ευτυχίας βασιζόμενη στην παιδεία και στις δυναμικές της.
- σβήνει τη διαφορά του ατομικού και του ενικού «εγώ» και «εσύ» από την ταυτότητα της ζωής.
- αναδύει τη φωνή ης ηθικής.
- καλλιεργεί τον ορθολογισμό για την επίλυση των προβλημάτων του ως αντίποδα του μεσσιανισμού.
- επιδρά θετικά στη διαμόρφωση του χαρακτήρα της νεοελληνικής πολιτισμικής πραγματικότητας.
- απελευθερώνει το νέο από το δογματισμό, τις προκαταλήψεις, τις δεισιδαιμονίες, κ.τ.λ.
- εκφράζει τον ανθρωπισμό και την ανθρωποκεντρική φιλοσοφία.
- διατυπώνει τις δημοκρατικές αρχές και αξίες.
- βοηθά τον άνθρωπο να φτάσει στην αυτογνωσία.
Άσκηση – εφαρμογή: Τα παρακάτω κείμενα υποστηρίζουν αντίθετες απόψεις για την παγκοσμιοποίηση (το περιεχόμενο, τους στόχους και τις αντιδράσεις που εκδηλώνουν τα κοινωνικά και πολιτικά κινήματα εναντίον της). Μπορεί, επομένως, να ενταχθούν στο ευρύτερο πλαίσιο του αντιθετικού διδύμου «Δίκαιος και Άδικος Λόγος». Αν λάβουμε υπόψη το χαρακτήρα της επιχειρούμενης παγκοσμιοποίησης, ποιό κείμενο εκπροσωπεί το Δίκαιο Λόγο και ποιό την Άδικο; Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας με συγκεκριμένες αναφορές στο περιεχόμενο, τη γλώσσα και τα ιδεολογικά στοιχεία του καθενός.
Αυτή η εργασία έχει άδεια χρήσης Creative Commons -Αναφορά Δημιουργού – Μη Εμπορική Χρήση – Παρόμοια Διανομή4.0.
