Αποσπάσματα από το ημερολόγιο γυρισμάτων της ταινίας «Σεφέρης – Διαμαντής: Ο κόσμος της Κύπρου»
Γράφει η Γιούλη Χρονοπούλου, Σχολική Σύμβουλος Φιλολόγων Δ’ Αθήνας
Πέμπτη 7 Απριλίου 2011, Λευκωσία (1η μέρα γυρισμάτων)
Αγωνία και προσδοκία. Πρώτος σταθμός το ιστορικό Παγκύπριο Γυμνάσιο Λευκωσίας, όπου δίδαξε για χρόνια ο ζωγράφος Αδαμάντιος Διαμαντής. Η αίθουσα τέχνης του σχολείου σε πλήρη δραστηριότητα. Οι μαθητές – κατά σύμπτωση – αντιγράφουν έργα του. Φέρνουμε μια μικρή καλοδεχούμενη αναστάτωση και αποτυπώνουμε ενδιαφέρουσες στιγμές.
Δεύτερη στάση: Μουσείο Αγώνος. Εδώ τα πρώτα λόγια της ηθοποιού που παρουσιάζει την ταινία, της Μαρκέλλας Γιαννάτου. Γυρίσματα ανάμεσα σε φωτογραφίες της Αντίστασης κατά των Άγγλων και σε αναρτημένα γράμματα μελλοθανάτων, αλλά και μαθητών. Το μάτι μου σταματά στην επιστολή ενός μαθητή προς τις Αρχές (14/9/1958): «Έντιμοι κύριοι, Εμείς που αντιπροσωπεύουμε όλα τα παιδιά της Τρυπημένης ζητούμε να μη διδαχθούμε ποτέ ούτε εμείς ούτε άλλα Ελληνόπουλα των άλλων σχολείων του νησιού μας τα Εγγλέζικα…». Σκέφτομαι πώς αλλάζουν οι καιροί…
Μετά τις 3 το μεσημέρι βρισκόμαστε στην περιοχή της Φανερωμένης σε μια παλιά πολυκατοικία. Χρησιμοποιούμε το κλιμακοστάσιο και την ταράτσα σα χώρο γυρισμάτων. Προηγείται άδεια του στρατού και συνοδεία λοχαγού λόγω γειτνίασης με την Πράσινη Γραμμή. Μας περιμένουν αναπάντεχες εικόνες. Σε κάθε όροφο, στο μικρό πλατύσκαλο 5 είσοδοι, πίσω από κάθε είσοδο ένας κόσμος, πολλοί κόσμοι. Όταν ανοίγει μια πόρτα αντικρίζουμε στο βάθος ένα εσωτερικό μπαλκόνι – μια άλλη εκδοχή της παλιάς αυλής – γύρω από το οποίο αναπτύσσονται δωμάτια και δραστηριότητες. Κόσμος πολύς πίσω από κάθε άνοιγμα, κάθε φυλής, κάθε ηλικίας. Οικογένειες ολόκληρες έμπαιναν, έβγαιναν από την ίδια πόρτα. Όλοι ξένοι. Μια Βαβέλ αρχιτεκτονική, πληθυσμιακή. Κι ακόμη μια μαρτυρία για τις αλλαγές που φέρνει ο χρόνος και οι απρόσμενες διαδρομές των ανθρώπων…
Τελειώνουμε γύρω στις 8.30 το βράδυ, πεινασμένοι και χορτασμένοι…
Κυριακή 10/4, Κύπρος (4η μέρα γυρισμάτων)
Πρωινό ξύπνημα με μεγάλη δυσκολία στις 6.15 στη μέση ενός ονείρου (για γυρίσματα). Αναχώρηση για την Αγιάναπα. Άφιξη κατά τις 9. Το αγγλοποιημένο τουριστικό θέρετρο χαρακτηρίζεται από υπερανάπτυξη, μεγάλα συγκροτήματα, ξενοδοχεία και καφετέριες. Ευτυχώς υπάρχει το Μοναστήρι: πετρόχτιστο, αψιδωτό, ιδιαίτερο, αλλά και πολυσύχναστο. Για μια ακόμη μέρα παλεύουμε με τον καιρό. Έχει κρύο, αγέρα και – δυστυχώς – συννεφιά, σήμερα που μιλάμε για το φως («Και βλέπεις το φως του ήλιου» λέει ο στίχος από την «Αγιάναπα»). Μετά από πολλές απόπειρες τα καταφέρνουμε. Κατά τις 12 αλλάζει ο καιρός και η διάθεση (αν και το κατακόρυφο φως δυσκολεύει με άλλο τρόπο τα γυρίσματα).
Συνεχίζουμε με Κάβο Γκρέκο («η μάνα των ανέμων»). Ανεμοδερνόμαστε επικίνδυνα, κινηματογραφούμε τα βράχια και τα κύματα σε δύσκολες συνθήκες. Κι άλλα τοπία στη συνέχεια. Ένα δέντρο μοναχικό και χορό στα στάχυα που καταλήγουν στη θάλασσα. Υπέροχο, ειρηνικό τοπίο.
Σκέψεις πάνω στο γύρισμα:
Είναι μια μακρόσυρτη, αργή διαδικασία που ταλαιπωρεί. Έχει μεγάλους χρόνους αναμονής για το στήσιμο των απαραίτητων, του εξοπλισμού, για το ξεστήσιμο, το κυνήγι του φωτός, του ήλιου, της ώρας, της συγκεκριμένης γωνίας, των ειδικών συνθηκών, των πολλαπλών λήψεων. Δεκάδες εξαρτήματα, κάμερες, φώτα, τρίποδα, ρεφλεκτέρ, φίλτρα, σκάλες, και άλλα, που κουβαλιούνται, πακετάροντα, στήνονται, μαζεύονται εξακολουθητικά, ώστε τελικά κάθε πλάνο να απαιτεί πάρα πολύ χρόνο. Μου θυμίζει τα δευτερόπλεπτα στο μπάσκετ, όπου – όπως όλοι ξέρουμε – διαρκούν αρκετά λεπτά. Εκεί που νομίζεις πως τέλειωσε ο αγώνας ξαφνικά αποκτά νέα διάρκεια και παράλληλα νέα αγωνία. Το ίδιο και στο γύρισμα. Νομίζεις ότι τελειώνει, γιατί έχει μείνει μόνον ένα πλάνο, αλλά πρόκειται για αυταπάτη…
Κατόπιν αυτών, αξίζει άραγε τον κόπο ή ακόμη και την εξόντωση; Η απάντηση είναι πως ναι. Αυτό που μένει μετά την κούραση είναι θετικό, είναι η δημιουργία. Σήμερα ήταν η τέταρτη μέρα γυρισμάτων στην Κύπρο. Σ’ όλη αυτή τη διάρκεια δεν πήραμε άνάσα. Κι όμως αξίζει. Δεν είναι μόνο το αναμφισβήτητο γεγονός της δημιουργίας, η μετατροπή μιας αόρατης σύλληψης σε εικόνα πραγματική, αλλά και το γύρισμα με την έννοια και τη μορφή της περιπλάνησης, που το καθιστά μαγικό. Ζεις μια περιπέτεια, βλέπεις πράγματα, τοπία και ανθρώπους που δεν θα έβλεπες διαφορετικά και τόσα απρόβλεπτα επεισόδια, όσο καλά κι αν έχεις οργανώσει και υπολογίσει τα δεδομένα…
Από την άλλη, ομολογώ πως νιώθω την ανάγκη να ξεκουραστώ, να κάνω μιαν ανέμελη βόλτα στην πόλη…
Μετά από 12 ώρες επιστρέφω στο δωμάτιο. Μόνη προοπτική ο ύπνος. Υπολείπονται άλλωστε δυο ακόμη μέρες γυρισμάτων και το αυριανό ξύπνημα στις 6.15!
Δευτέρα 11/4, Κύπρος (5η μέρα γυρισμάτων)
Άγιος Σωζόμενος. Ερείπια τουρκοκυπριακού χωριού, ερείπια Αββαείου από τον καιρό της Ενετοκρατίας. Εκεί κοντά και τα απομεινάρια του θερινού ανακτόρου της Κατερίνας Κορνάρο, τελευταίας Ενετής βασίλισσας. Τοπίο μαγικό, σχεδόν μυθικό, τοπίο σκηνικό. Εκτεταμένα χωράφια, απλωσιές, φοίνικες, βράχια, χαράδρες. Αν δεν ήταν άνοιξη, θα ήταν έρημος, θα ήταν Αφρική. Τώρα είναι αλλιώς μαγικό: πράσινα στάχυα, κίτρινες μαργαρίτες, απέραντα πλάτη, ανοιχτοί ορίζοντες, κάποιοι ευκάλυπτοι, πουλιά, κι ένα πρώην ποτάμι.
Άγιος Μάμας, Δάλι:
Ωραία, παλιά, πέτρινη εκκλησιά με το κοιμητήριο στο προαύλιο και την κουκουβάγια – ανοιχτάρι στην πόρτα. Κινηματογραφούμε όλες τις «Λεπτομέρειες στην Κύπρο» από το ομώνυμο ποίημα του Σεφέρη ακολουθώντας πιστά τα βήματά του. Υπάρχει μια παράξενη συγκίνηση.
Στο διπλανό Δημοτικό σχολείο τα παιδιά μαθαίνουν κρίκετ – απομεινάρι της Αγγλοκρατίας.
Κάνουμε στάση σ’ έναν παραδοσιακό καφενέ στο Πέρα Χωριό, όπου μας περιποιούνται κυπριακά. Καθόμαστε στη βεράντα του με τα μεγάλα τασάκια για όσους καπνίζουν (χαρακτηριστική η επιγραφή στην πόρτα: «Όταν θα πιης τσιγάρο, σε παρακαλώ έξω στη βεράντα») και τα φλυτζάνια του καφέ στα πεζούλια. Δεν υπάρχουν τραπέζια αλλά για μας φέρνει δυο σκαμπώ. Παραγγέλνουμε καφέδες και ποτό τριαντάφυλλο (!). Μας φέρνουν ακόμη παξιμάδια και φρέσκο χαλούμι, ντομάτες και σπιτικές ελιές. Απολαμβάνουμε τα εδέσματα και τη φιλοξενία. Αισθανόμαστε την επαφή με τον αληθινό «Κόσμο της Κύπρου», με την εποχή του Σεφέρη και του Διαμαντή.
Κατευθυνόμαστε στην άκρη του χωριού, στο εγκαταλειμμένο εκκλησάκι των Αγίων Αποστόλων, στο κοιμητήριο. Εδώ ο Σεφέρης με τον Διαμαντή συνάντησαν τον Παπακωνστάντινο. Αναγνωρίζουμε τις φωτογραφίες του Σεφέρη. Βλέπουμε το πεζούλι όπου σκάλιζε την «κολόκα» (κολοκύθα) ο παπάς. Βλέπουμε και τον τάφο του εκεί δίπλα. Και την ίδια στιγμή βλέπουμε όλες τις «Λεπτομέρειες στην Κύπρο» να ανασταίνονται. Τα πλάνα που τραβάμε είναι ένα ταξίδι στο χρόνο, μια αντεστραμμένη πορεία πάνω σε χνάρια μισοσβησμένα, που παίρνουν ζωή.
Παρά το συνεχές παιχνίδι με τα σύννεφα, τον ήλιο και τον άνεμο, σήμερα είναι μια καλή μέρα. Οδεύουμε προς Ασίνου. Στο δρόμο συναντούμε υπέροχα τοπία, κάμπους, ανοιχτωσιές, λιβάδια, χαμηλά βουνά στο βάθος, αραιά δέντρα, ελιές, εικόνες άλλης εποχής, ένα κοπάδι κατσίκες με το βοσκό να τις καταριέται επειδή έτρωγαν ελιές: «Που να σε φάσιν οι σκύλοι», «Που να σου βγκει το μάτι σου». Και δίπλα το ποτάμι της Κακαρίσκας με νερό τρεχούμενο, καθαρό. Μια σκηνή βουκολική, ειδυλλιακή, που έρχεται από τα Αναγνωστικά του Δημοτικού, παγώνει το χρόνο και ζεσταίνει την καρδιά.
Συνεχίζουμε το δρόμο προς Ασίνου. Ανηφορίζουμε στο βουνό ανάμεσα στα πεύκα. Φτάνουμε σ’ ένα τοπίο μαγευτικό με δασωμένες πλαγιές και στη μέση η εκκλησιά της Παναγιάς Ασίνου, χτισμένη από τους Ενετούς στα τέλη του 11ου αιώνα – αρχές 12ου, τοιχογραφημένη την ίδια εποχή με ελάχιστες νεότερες προσθήκες. Το κτίσμα και οι τοιχογραφίες εξαιρετικά. Εδώ βλέπουμε έναν μοναδικό Αη Γιώργη πάνω σε άσπρο άλογο, αλλά και τις περίφημες εικόνες της κόλασης με τους αμαρτωλούς, που αναφέρει ο Σεφέρης στο ποίημά του (που σήμερα εικονογραφούμε). Εδώ και «οι άγγελοι που ξετυλίγουνε τον ουρανό».
Ήταν πράγματι μια καλή μέρα, που έμελλε να επιβεβαιώσει με τον πιο θετικό τρόπο τις χθεσινές σκέψεις μου.
Όταν γυρίσαμε στο ξενοδοχείο άνοιξα την τηλεόραση. Τι σύμπτωση! Πρόβαλλε την ταινία «Θεόφιλος – Κκάσιαλος: δυο λαϊκοί ζωγράφοι» (με γαλλικούς μάλιστα υπότιτλους), την πρώτη ταινία ελληνοκυπριακής συμπαραγωγής, που είχαμε γυρίσει – το ίδιο συνεργείο – πριν 3 χρόνια!
Παρασκευή 13 Μαΐου, Αθήνα (τελευταία μέρα γυρισμάτων)
Η υποτιθέμενη (για τους δυτικούς) αποφράς ημέρα στάθηκε για μας ιδιαίτερα τυχερή και ευτυχής. Ο καιρός ήταν επιτέλους ανοιξιάτικος. Αλλά δεν ήταν αυτό το σημαντικό. Άλλωστε σήμερα είχαμε εσωτερικό γύρισμα. Όμως ιδιαίτερα δελεαστικό: στο σπίτι του Σεφέρη. Προσωπικά είχα ξαναδεί το σπίτι άλλες δυο φορές – στο αρχικό ρεπεράζ με τους σκηνοθέτες και στην επίσκεψη με τον οπερατέρ. Ωστόσο, ήταν ξανά μια εμπειρία. Εξωτερικά μοντερνισμός του ’50. Αρχιτεκτονική ενδιαφέρουσα: μεγάλο σαλόνι, εσωτερικά σκαλοπάτια – επίπεδα στο χώρο, κήπος εξαιρετικός στο πίσω μέρος. Νόμιζες ότι δεν είσαι στην Αθήνα. Και πόσα αντικείμενα! Τι ατμόσφαιρα! Τι ζεστασιά! Το σπίτι διατηρείται όπως ήταν επί Σεφέρη από την προγονή του, Άννα Λόντου (διαχειρίστρια και των πνευματικών δικαιωμάτων του ποιητή), μια υπέροχη κυρία, αριστοκρατικής εμφάνισης και τρόπων, που θυμίζει πολύ τη μητέρα της, σύζυγο του Σεφέρη, Μαρώ. Μας καλοδέχτηκε και μας εμπιστεύτηκε το σπίτι της για τα μακρόσυρτα γυρίσματά μας, μας περιποιήθηκε, φωτογραφήθηκε μαζί μας και μας διηγήθηκε πολλές ενδιαφέρουσες ιστορίες από τη ζωή του Σεφέρη. Μάθαμε, για παράδειγμα, ότι εκείνος αποφάσισε να φωνάζει τη γυναίκα του Μαρώ, ενώ την έλεγαν Μαρίκα, αλλά τη φώναζε επίσης και Ματζουράνα.
Εκεί και οι δυο πίνακες που χάρισε ο Διαμαντής στον Σεφέρη, «Τα φουντούκια» («Λεπτοκάρυα») και το πορτρέτο του Παπακωνστάντινου. Εκεί και ολόκληρη συλλογή από κυπριακές κολόκες (εγχάρακτες κολοκύθες), εκεί και οι δυο γοργόνες στην ξύλινη βιβλιοθήκη του, ζωγραφισμένες από τον ίδιον. Η γοργόνα είναι το σήμα κατατεθέν του, όλα τα βιβλία του έφεραν αυτή τη βινιέτα. Όλα τα εξωτερικά φωτιστικά του σπιτιού έχουν χαραγμένη μια γοργόνα. Εκεί κι οι φωτογραφίες του ποιητή με τη γυναίκα του, με όλη την οικογένεια, αλλά και με γνωστούς ανθρώπους του πνεύματος, και τόσα άλλα πράγματα, όπως το τραπέζι του σαλονιού, ένα μονοκόμματο, ακατέργαστο και ασύμμετρο, μεγάλο – σχεδόν 2 μέτρων – κομμάτι ξύλου, από ένα δέντρο που φύεται στην Αγγλία, και του το έστειλε ο ξυλουργός ως δώρο – έκπληξη, όταν ο Σεφέρης βρισκόμενος στο μαγαζί του στο Λονδίνο εξέφρασε το θαυμασμό του γι’ αυτό, η δε γυναίκα του το μετέτρεψε σε τραπέζι.
Καθήσαμε πάνω από 4 ώρες. Φύγαμε γεμάτοι κι ευχαριστημένοι.
Κατευθυνθήκαμε προς το Μοναστηράκι, όπου είχαμε ραντεβού με τον υπεύθυνο του ΗΣΑΠ για γύρισμα στο τρένο. Μας συνόδευσαν διαδοχικά δυο ευγενικοί υπάλληλοι, που διευκόλυναν τα γυρίσματα. Αρχικά επιβιβάστηκαν στο πίσω κουβούκλιο ο σκηνοθέτης και ο οπερατέρ, για να κινηματογραφήσουν τις ράγες και τα περάσματα από τα τούνελ σε όλη τη διαδρομή προς Πειραιά. Στον Πειραιά γύρισμα της αποβίβασης του κόσμου. Ανάμεσά τους η Μαρκέλλα κι εγώ. Δυο φορές πήγαμε στο Φάληρο και επιστρέψαμε για να γίνει το γύρισμα. Τέλος, κάναμε γύρισμα στο βαγόνι με τη Μαρκέλλα να κοιτά έξω σ’ όλη τη διαδρομή Πειραιά – Μοναστηράκι. Είχαμε καταλάβει το μισό βαγόνι, οι επιβάτες κοιτούσαν έκπληκτοι και γενικα το διασκεδάσαμε όλοι. Ήταν μια καλή και δημιουργική μέρα. Τα γυρίσματα είχαν τελειώσει. Έμεναν όμως πολλά για να γίνει η ταινία…
Για την καταγραφή
Γιούλη Χρονοπούλου
Υπεύθυνη ταινίας – Έρευνα – Κείμενα – Σκριπτ
Δείτε την ταινία «Σεφέρης – Διαμαντής: Ο κόσμος της Κύπρου» στον ιστότοπο της Εκπαιδευτικής Ραδιοτηλεόρασης
