Άρθρο της εκπαιδευτικού και δημοσιογράφου Μαίρης Γ. Μαρκετάκη
ΝΥΝ και ΑΙΕΝ και ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ
Αιέν αιέν και νυν και νυν τα πουλιά κελαηδούν
ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ το τίμημα
Οδυσσέας Ελύτης
Το 1979 ο Ελύτης τιμήθηκε με το βραβείο Νόμπελ για την ποιητική συλλογή «Το Άξιον Εστί». Η σύντροφός του και ποιήτρια Ιουλίτα Ηλιοπούλου συγκεκριμένα ομολογεί : «Μοιάζει ο Οδυσσέας Ελύτης στο Άξιον Εστί να ξεκινά μία πορεία αυτογνωσίας, μοιάζει να ζητά να σχεδιάσει το δικό του δαχτυλικό αποτύπωμα και φτάνει να ιχνογραφεί με κάθε λεπτομέρεια το ιδεόγραμμα της χώρας του, μέσα από ένα μακρύ ταξίδι στην Ελλάδα της δική του συνείδησης, [….]».
Στο συγκεκριμένο ποίημα του Ελύτη, όπως οι περισσότεροι αναλυτές του υποστηρίζουν, η βυζαντινή φόρμα εντάσσεται οργανικά με τη στιχουργία και τη μετρική, ενώ η λατρευτική αποθέωση της Ελλάδας και η αλληγορία που κυριαρχεί μαζί με τη σύμπτυξη και συναίρεση του άπειρου χρόνου σε μία στιγμή διαρκείας, συνιστούν τα θεμελιακά χαρακτηριστικά του. Το περιεχόμενο, το νόημα ή το μήνυμα του «Άξιον Εστί» δεν είναι κάτι διαφορετικό από τη μορφή του, η γλώσσα, η αρχιτεκτονική σύνθεση, η διακειμενικότητα και το ύφος είναι ταυτόχρονα σημαίνοντα και σημαινόμενα.
Ολόκληρο το «Άξιον Εστί» διαιρείται σε τρία μέρη που τιτλοφορούνται :η «Γένεσις», «Τα Πάθη» και το «Δοξαστικόν». Αυτή ακριβώς είναι και η τριχοτόμηση των ντοκιμαντέρ της Εκπαιδευτικής Ραδιοτηλεόρασης, τα οποία επιχειρούν με ευαισθησία και σεβασμό στο μεγάλο δημιουργό να προσεγγίσουν το έργο του, μέσα από προσεγμένες και αισθητικά άψογες εικονοποιήσεις του ποιητικού λόγου, ο οποίος ακούγεται σε συνεχή αφήγηση που ακολουθεί τη ροή του φιλμικού χρόνου.
Η «Γένεσις» έχει για κύριο θέμα της τη γένεση του ποιητή και την παράλληλη γένεση του κόσμου μέσα στη συνείδηση του. Διαιρείται σε επτά «ύμνους», αντίστοιχους στις επτά ημέρες της δημιουργίας και γραμμένους σε στίχο φαινομενικά ελεύθερο, αλλά στην πραγματικότητα βαθιά ποτισμένο από την πειθαρχία της βυζαντινής προσωδίας.
Το δεύτερο και κεντρικό μέρος του «Άξιον Εστί» Τα πάθη αναπτύσσει το παράλληλο θέμα των παθών του ποιητή και του ελληνισμού ως την κάθαρσή τους, και ακολουθεί τη τριαδική διαίρεση του όλου έργου.
Το τρίτο μέρος, όπως φανερώνει και ο ίδιος του ο τίτλος το «Δοξαστικόν», έχει έντονη τη Βυζαντινή εκκλησιαστική σφραγίδα. Στο μέρος αυτό, για το οποίο μας έχει προετοιμάσει το καθαρτήριο τρίτο τμήμα των «Παθών», η πατρίδα και η πίστη των «Ελεύθερων Πολιορκημένων» ταυτίζονται δοξαστικά με την ομοούσια και αδιαίρετη τριάδα και οδηγούν την Ελλάδα τόσο στην μακροκοσμική της εμφάνιση, τη Φύση όσο και στην υπερκοσμική της τη Θεοτόκο και στη μικροκοσμική του ποιητή. Το συγκεκριμένο ντοκιμαντέρ, το τρίτο και τελευταίο της σειράς της Εκπαιδευτικής Ραδιοτηλεόρασης, θα παιχθεί το Σάββατο 9 Απριλίου από την Ε.Τ.1(9.40π.μ.)
Η ιδιαιτερότητα του «Άξιον Εστί» συνίσταται στο γεγονός, ότι ένας ποιητής που είναι βυθισμένος στη λυρική του προσωπική μυθολογία, παρουσιάζεται σαν εθνικός μάρτυρας και μετατρέπει την ατομική του μυθολογία σε συλλογική, παράγοντας και αναμορφώνοντας σύμβολα εθνικού περιεχομένου. Η ρητορική του ποιήματος μετουσιώνεται έτσι σε ρητορική μνημείου, υποτάσσει δηλαδή την ιστορία στο μέγεθος του λόγου του. Ο Ανδρέας Καραντώνης παρά τους δισταγμούς και τις επιφυλάξεις του, διαπιστώνει ότι «ο Ελύτης στο “Άξιον Εστί” παραμένοντας πάντα ποιητής, όπως τον πρωτογνωρίσαμε, επωμίζεται ένα πολύπλοκο ρόλο εθνικού ποιητή». Ο Δ.Ν. Μαρωνίτης χαρακτηρίζει το όλο ποίημα «πολιτική – εθνική τοιχογραφία» ενώ τον «εθνικό χαρακτήρα του ποιήματος» εξήρε και ο Γ. Π. Σαββίδης,μεταξύ πολλών άλλων.
Η πρόσληψη και η κατανόηση του ποιήματος βοηθιέται σημαντικά από τα συγκεκριμένα τρία ντοκιμαντέρ της Εκπαιδευτικής Ραδιοτηλεόρασης, τα οποία είναι προσαρμοσμένα ακριβώς στα τρία μέρη του έργου, το οποίο με ειδικότερη ευαισθησία αναλύουν.(ο κάθε εκπαιδευτικός μπορεί να έχει πρόσβαση σε όποιο από τα τρία ντοκιμαντέρ επιθυμεί μέσω του ιστότοπου edutv.gr) Η μελοποιημένη από το Θεοδωράκη και τραγουδισμένη από το Μπιθικώτση μορφή του «Άξιον Εστί» μπορεί επίσης επικουρικά να βοηθήσει τους μαθητές να προσεγγίσουν το σύνθετο και απαιτητικό αυτό ποίημα συναισθηματικά, διαισθητικά,και βιωματικά Διευκολύνεται έτσι ιδιαίτερα το διδακτικό μας έργο.
Το Παιδαγωγικό διακύβευμα: Το «Άξιον Εστί» είναι ένα ιστορικό και επομένως μεταβλητό ή τουλάχιστον άξιο συζήτησης έργο. Το Εστί ως ευρηματική διατύπωση είναι κατά συνθήκη ρητορικό και επομένως νοηματικά πολύμορφο. Αν εκπαιδευτικά μεταφράσουμε τα παραπάνω στη διάλεκτο του ποιήματος θα μπορούσαν να σημαίνουν:
ανατρέπω στη τάξη κι εναντίον τα βάζω[….]
Οι μαθητές δηλαδή με την αρωγή του εκπαιδευτικού θα μπορέσουν μέσα από τη σωστή διδακτική προσέγγιση να πλησιάσουν νοηματικά -λογικά αλλά και αισθητικά -συναισθηματικά το ποιητικό έργο του Ελύτη και να οδηγηθούν αυτόνομα και βιωματικά σε προσωπικά αλλά και συλλογικά συμπεράσματα, ακολουθώντας όμως τα ίχνη του μεγάλου Έλληνα ποιητή, γιατί όπως και η κ.Ηλιοπούλου ομολογεί : Ο Ελύτης προτείνει μόνο μία αλήθεια που όμως λίγο θέλει να αληθέψει.