Η ΟΠΕΡΑ ΑΝΤΙΓΟΝΗ, Θεόδωρου Στάθη

Θεόδωρος Στάθης, Η ΟΠΕΡΑ ΑΝΤΙΓΟΝΗ

Η έμπνευση από την Αρχαία Τραγωδία.

Γράφει η Δρ. Ουρανία Μολυβιάτη

Η αρχαία τραγωδία άνθισε στην Αθήνα του 5^ο αιώνα π.Χ, αλλά τα έργα των τραγικών κατάφεραν να εμπνεύσουν δημιουργικά πολλούς μεταγενέστερους καλλιτέχνες. Από την Αναγέννηση και τη Camerata στη Φλωρεντία (τέλη 16ου αιώνα) [1] μέχρι σήμερα τα έργα των Αισχύλου, Σοφοκλή, Ευριπίδη έχουν θαυμαστεί, μελετηθεί και παρουσιασθεί σ’ όλο τον κόσμο.  Η ζωντάνια της τραγωδίας, δηλαδή ο συνδυασμός έντονα συναισθηματικού περιεχομένου και αυστηρής δομής, που οι τραγικοί ποιητές χρησιμοποίησαν, για να παρουσιάσουν στους συμπολίτες τους θέματα πολιτικού και κοινωνικού ενδιαφέροντος, έγινε για τους συνθέτες όπερας, που ήθελαν να ανανεώσουν την τέχνη τους και ταυτόχρονα να εκφράσουν τα ιδανικά τους σχετικά με τη σύγχρονή τους κοινωνία, πηγή έμπνευσης.[2]

Προς την αρχαία τραγωδία οι συνθέτες όπερας αντέδρασαν με διαφορετικούς τρόπους. Τον 17^ο και 18^ο αιώνα επικεντρώθηκαν περισσότερο στο μεγαλείο, την απλότητα και τη διαύγεια της δομής της ελληνικής τραγωδίας. Από την άλλη πλευρά, οι Cherubini, Wagner και οι συνθέτες του 20^ου αιώνα επικεντρώθηκαν στη δύναμη του συναισθήματος και το ψυχολογικό βάθος (επιρροή και από την ανάπτυξη της ψυχανάλυσης). Αυτοί οι δύο τύποι όπερας έγιναν γνωστοί με τα ονόματα Απολλώνια και Διονυσιακή όπερα (όροι δανεισμένοι από το βιβλίο του Nietzsche, The Birth of Tragedy from the Spirit of Music).[3]

Ο Θεόδωρος Στάθης έρχεται τον 21^ο αιώνα να εμπλουτίσει το ρεπερτόριο της όπερας με την όπερα Αντιγόνη που εμπνέεται από το ομώνυμο δράμα του Σοφοκλή.

Η τραγωδία του Σοφοκλή

Η τραγωδία του Σοφοκλή διδάχτηκε το 442 π.Χ. και αναφέρεται σε ένα επεισόδιο του βίου των παιδιών του Οιδίποδα, την απαγόρευση της ταφής του Πολυνείκη.  Η άρνηση της ταφής του Πολυνείκη από τον Κρέοντα πιθανότατα είναι Αττική παραλλαγή του Θηβαϊκού μύθου, ενώ η άρνηση της Αντιγόνης να υπακούσει την εντολή του Κρέοντα είναι πιθανότατα προσθήκη του ποιητή. Η εν λόγω παράδοση άνθισε στην Αττική για να αντιπαραθέσει τον Αθηναϊκό ανθρωπισμό στη Θηβαϊκή εκδικητικότητα.[4]

Μετά τον πρόλογο (1-99) και την πάροδο (100-161), σε 5 επεισόδια και 5 στάσιμα ο Σοφοκλής προβάλλει τη διαμάχη δύο αρχών που εκπροσωπούνται από τον Κρέοντα και την Αντιγόνη αντίστοιχα σαν το κεντρικό θέμα της τραγωδίας. Ο Κρέων εκπροσωπεί το καθήκον υποταγής στους νόμους του κράτους, η Αντιγόνη την υποταγή στην προσωπική συνείδηση και στην παράδοση, το μητρο-γραμμικό δίκαιο.  Και οι δύο χαρακτήρες διαπράττουν αμαρτία εξ αιτίας της μονόπλευρης αντίληψης των πραγμάτων και οι δυο χαρακτήρες υφίστανται τις συνέπειες της μονομέρειάς τους, με τον Κρέοντα να αναδεικνύεται σε τραγικότερη φιγούρα, καθώς αναγνωρίζει την αμαρτία του, όταν πια ο γιος του, Αίμων, και η γυναίκα του, Ευρυδίκη, έχουν αυτοκτονήσει.

Η όπερα Αντιγόνη

Η όπερα  Αντιγόνη ανανεώνει τον αρχαίο μύθο με μετακίνηση του ιδεολογικού υπόβαθρου από τη διαμάχη μεταξύ νόμου/δημόσιου δίκαιου και προσωπικού /μητρογραμμικού δικαίου στο θέμα της διαχείρισης της εξουσίας. Δίνει τον πρωταγωνιστικό ρόλο στον Κρέοντα, που τον παρουσιάζει αντιμέτωπο με τα διαφορετικά κατεστημένα της πόλης: το δήμο, την οικογένεια, τη θρησκευτική εξουσία. Η έμφαση δίνεται στο λόγο και η μουσική προσαρμόζεται στο λόγο. Λόγος και μουσική είναι σε άμεση διαλεκτική σχέση, εναρμονίζονται.

Ακολουθεί συνοπτική περιγραφή του περιεχομένου

1^η ΠΡΑΞΗ

Η 1^η σκηνή της όπερας ανοίγει με μουσική ήρεμη και ταυτόχρονα μεγαλοπρεπή.

Στη 2^η σκηνή που έχει θέση προλόγου 2 κήρυκες του Κρέοντα ανακοινώνουν σε έναν Χορό που αντιπροσωπεύει τους πολίτες της Θήβας την απόφαση του Κρέοντα να τιμήσει τον Ετεοκλή με ταφικές τελετές και να αφήσει άταφο τον Πολυνείκη. Ακολουθεί σχολιασμός από  τους πολίτες και ανησυχία, ενώ οι κήρυκες θέλουν να σιγουρευτούν ότι ο κόσμος κατανοεί την απόφαση του βασιλιά.

Σκηνή 3^η. Εμφανίζονται η Αντιγόνη και η Ισμήνη σε διάλογο όπου η Αντιγόνη ανακοινώνει την απόφασή της  να θάψει τον Πολυνείκη και η Ισμήνη προσπαθεί να την μεταπείσει.

Σκηνή 4^η Ο Χορός σε σύσκεψη με τον Κρέοντα. Ο Κρέοντας παρουσιάζεται σαν δημοκράτης ηγέτης και όχι τυραννικός. Κάνει τις προγραμματικές δηλώσεις της κυβέρνησής του στο λαό και ανακοινώνει την απόφασή του για τους γιους του Οιδίποδα. Η σκηνή κλείνει με την εικόνα της εξουσίας που επευφημείται από το λαό.

Σκηνή 5^η Ο φύλακας ανακοινώνει την ταφή του Πολυνείκη. Ο Κρέων οργίζεται και ακολουθεί σόλο φωνητικό για τη δύναμη του χρήματος (υπόνοια για εξαγορά). Η σκηνή κλείνει με την εντολή του βασιλιά στο φύλακα να συλληφθεί ο ένοχος.

Σκηνή 6^η Ωδή στον άνθρωπο

Σκηνή 7^η Ο Χορός υποδέχεται το φύλακα που φέρνει την Αντιγόνη αλυσοδεμένη. Ο Χορός ζητά εξηγήσεις και ακολουθούν ντουέτα Κρέοντα Αντιγόνης αντιστικτικά. Ο Κρέων υπερασπίζεται τον νόμο και η Αντιγόνη το οικογενειακό δίκαιο. Έρχεται η Ισμήνη, που τώρα ζητά να θεωρηθεί συνένοχη της Αντιγόνης αλλά η Αντιγόνη το αρνείται. Η σκηνή κλείνει με τη συνεργασία Χορού και Κρέοντα.

Σκηνή 8^η Ωδή στο Δία

2^η ΠΡΑΞΗ

Σκηνή 9^η Ντουέτο Κρέοντα και Αίμονα, που αρχίζει ήρεμα και τελειώνει με σύγκρουση. Ο χορός εμφανίζεται τώρα διστακτικός ως προς την απόφαση του Κρέοντα. Η σκηνή κλείνει με διάλογο Χορού και Κρέοντα που ανακοινώνει την απόφασή του να θανατώσει την Αντιγόνη.

Σκηνή 10^η Ωδή στον Έρωτα

Σκηνή 11^η κομμός (θρήνος). Ο Χορός και η αλυσοδεμένη Αντιγόνη. Διάλογος Χορού και Αντιγόνης που θέτει το θέμα της αμαρτίας και ολοκληρώνει με συγχώρεση του Κρέοντα.

Σκηνή 12^η Τειρεσίας, Κρέων, Χορός. Ο Τειρεσίας επιπλήττει τον Κρέοντα και προφητεύει κακό. Ο Χορός προειδοποιεί τον Κρέοντα για τη δύναμη του λόγου του Τειρεσία. Η σκηνή κλείνει με αλλαγή γνώμης του Κρέοντα.

Σκηνή 13^η Η Αντιγόνη αναπολεί τη ζωή της. Ο Χορός την αποχαιρετά με τιμές. Η σκηνή κλείνει με μουσική και το Χορό να τραγουδά τις συμφορές του οίκου των Λαβδακιδών.

Σκηνή 14^η Ο Αγγελιοφόρος ανακοινώνει το θάνατο του Αίμονα και της Αντιγόνης. Ακολουθεί σε έντονο τέμπο η κραυγή της μητέρας, της Ευρυδίκης,  που έχει ακούσει τον Αγγελιοφόρο. Η Ευρυδίκη αποχωρεί σιωπηλά. Είσοδος του Κρέοντα με τον Αίμονα νεκρό. Ένας Εξάγγελος ανακοινώνει την αυτοκτονία της Ευρυδίκης.

Το φινάλε

Εμφανίζονται όλοι, χορός και ηθοποιοί, και τραγουδούν τον ύμνο στη φρόνηση.

[1] Οι δημιουργοί της όπερας, μια ομάδα διανοουμένων που είχαν ενδιαφέρον στην αρχαία ελληνική μουσική και τη σχέση μεταξύ λόγου και μουσικής της αρχαίας τραγωδίας. P. Brown & S. Ograjensek (eds.). 2010. Ancient Drama in Music for the Modern Stage. Oxford. vi.

[2] Michael Ewans. 2007. Opera from the Greek: Studies in the Poetics of Appropriation. Hampshire. England. 4.

[3] Ewans. 2007. 4.

[4] Project Perseus