Πρόσφυγας αντάρτης του ΕΛΑΣ Εορδαίας σε φωτογραφείο των Ιωαννίνων το Δεκέμβριο του 1944. Στην επίθεση εναντίον του ΕΔΕΣ συμμετείχαν και μονάδες ανταρτών της Δυτικής Μακεδονίας (Ιδιωτική Συλλογή οικογένειας Γαβριηλίδη)
Ανακτένιση 24/4/2021
Ανακοίνωση του Θανάση Καλλιανιώτη, ιστορικού και Δρ. Ιστορίας ΑΠΘ, στην ημερίδα Πρόγραμμα Ελπίδα, η ιστορία της ενεργούς μνήμης της Ευρώπης. Εκείνοι που αντιστάθηκαν στο Χίτλερ. Προς τιμήν και σε μνήμη των θυμάτων του Ναζισμού, οργανωμένη από το Δήμο Χαϊδαρίου την 6η Φεβρουαρίου 2014
Η σύνθεση των θυτών
Στις εκτελέσεις, δηώσεις και πυρπολήσεις των οικισμών Πύργοι κι Ερμακιά οι θύτες ήταν άνδρες πολυπολιτισμικοί, δύο θρησκειών και τεσσάρων εθνικοτήτων, όπως πιστοποιεί και η αναφορά αξιωματικού του ΕΛΑΣ για το ολοκαύτωμα του πρώτου οικισμού: «δεν έχει μείνει φυλή του Ισραήλ να μη σφάζει και να μη κατακρεουργεί έλληνες».[1] Απλούστερα αυτόπτης μάρτυρας χαρακτήρισε τα εχθρικά στρατεύματα «μαζώματα».[2]
Έτσι στο ολοκαύτωμα των Πύργων συμμετείχαν:
α) Γερμανοί άνδρες των SS και της Βέρμαχτ
β) Ιταλοί που είχαν προσχωρήσει δια της βίας ή εθελοντικά στον Άξονα μετά την συνθηκολόγηση της πατρίδας τους το φθινόπωρο του προηγούμενου έτους[3]
γ) μουσουλμάνοι εθελοντές από το Τουρκμενιστάν, αντίπαλοι των Ρώσων[4]
δ) μισθοφόροι Έλληνες του Ελληνικού Εθελοντικού Σώματος «Γεώργιος Πούλος» που έδρευε στην Πτολεμαΐδα και
ε) Έλληνες «Εθνικισταί» από τους περίγυρους οικισμούς, στα χωριά των οποίων είχαν επιτεθεί προηγουμένως οι αντάρτες του ΕΛΑΣ.[5]
Στην επιχείρηση κατά της Ερμακιάς έλαβαν μέρος Γερμανοί, Πουλικοί κι Εθνικιστές οπότε η καταγραφή πως δηώθηκε μόνον από την «Π.Α.Ο»[6] (εννοώντας τους Έλληνες αντικομουνιστές ενόπλους) είναι αναληθής. Οι δε απόψεις πως εναντίον των Πύργων συμμετείχαν «βουλγαρόφωνοι κομιτατζήδες»[7] ή ο Γερμανός επιλοχίας Φριτς Σούμπερτ με την ομάδα του[8] είναι αμάρτυρες.
Εννοείται πως τα επιτελικά σχέδια αμφοτέρων των επιδρομών είχαν εκπονηθεί από Γερμανούς. Οι Έλληνες «εθνικισταί οπλοφόροι Τουρκόφωνοι κάτοικοι» συμμετείχαν σε δευτερεύουσες εργασίες: οδηγοί, δεσμοφύλακες, συλλέκτες ζώων, πολεμοφοδίων και γεννημάτων. Παρόλο που οι γραφίδες ατονούν και τα στόματα ανοίγουν με τεράστιες δυσκολίες, στους Πύργους ασχολήθηκαν ιδιαίτερα με απαλλοτριώσεις λιρών και κοσμημάτων, τα οποία κατόπιν σωματικής έρευνας αφαιρούσαν από γυναίκες.[9] Ειδήσεις για «170» ομαδικούς βιασμούς γυναικών στην πλατεία των Πύργων από Πουλικούς, «βουλγαρόφωνους κομιτατζήδες»[10] και «τουρκόφωνους του Μιχάλ Αγά»,[11] τις οποίες προφανώς γιγάντωσαν καταθέσεις μελών του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ για ενεργή συμμετοχή των αντικομουνιστών οπλιτών στις επιχειρήσεις αυτές,[12] δεν αποδεικνύονται αξιόπιστες όχι τόσο επειδή κομιτατζήδες και εθνικιστές ήταν απίθανο να συνυπάρξουν στην ίδια επιχείρηση, αλλά διότι κανένα μάχιμο γερμανικό τμήμα δεν θα διακινδύνευε να συνεργαστεί με αλλόφωνους, φθειριώντες, πτωχά οπλισμένους κι απείθαρχους χωρικούς.
Ο χώρος
Όπως σε αρκετό τμήμα της υπόλοιπης χώρας ούτε οι Πύργοι ούτε η Ερμακιά συνδέονταν με άνετο αμαξιτό δρόμο οπότε ήταν περισσότερο προσιτοί σε πεζοπόρους αντάρτες παρά σε εποχούμενους Γερμανούς. Αμφότεροι οι οικισμοί παρουσίαζαν στρατηγικό ενδιαφέρον, διότι οι μεν Πύργοι ευρίσκονταν σε απόσταση δύο περίπου ωρών από τη σιδηροδρομική γραμμή Θεσσαλονίκης-Φλώρινας και την οδική Αμυνταίου-Έδεσσας, ενώ η Ερμακιά είχε οικοδομηθεί στο βραχύτερο πέρασμα μεταξύ των ορέων Βερμίου και Σινιάτσικου, μία δίωρη με σύντονο βήμα διαδρομή που συνήθιζαν τη νύχτα οι αντάρτες. Γι’ αυτούς τους λόγους λοιπόν και στους δύο οικισμούς η παρουσία ανταρτών του ΕΛΑΣ ήταν συχνότατη, αν όχι μόνιμη,[13] διαμονή που γνώριζαν και δεν επρόκειτο να συγχωρήσουν οι Γερμανοί.
Τους δύο οικισμούς επιβάρυναν στα μάτια των εθνικιστών οι εντός αυτών εκτελέσεις αντιπάλων του ΕΛΑΣ. Τον 26χρονο π.χ. έφεδρο ανθυπολοχαγό Ευάγγελο Τσιτλακίδη από τον Πελαργό, πρώην υπεύθυνο του ΕΑΜ στους οικισμούς Σπηλιά και Καρυοχώρι, τον απήγαγαν οι αντάρτες και τον φόνευσαν, προφανώς έπειτα από ανάκριση, στους Πύργους.[14] Η δε Ερμακιά, μάλλον η θέση της «Μάνα», θεωρούταν τόπος εκτελέσεων απαχθέντων αντικομουνιστών κι όντως: το Φεβρουάριο του 1944 είχαν εκεί ήδη χάσει τη ζωή τους 2 άνδρες από τον Βελβενδό, 5 από το γειτονικό οικισμό Αμύγδαλα (αργότερα Χαραυγή)[15] και στις 21 Απριλίου του ιδίου έτους ένας ακόμη άνδρας από την Ποντοκώμη.[16]
Ο χρόνος
Η επιχείρηση εναντίον της Ερμακιάς έλαβε χώραν το Μάρτιο του 1944, ενώ των Πύργων τον επόμενο μήνα, άνοιξη δηλαδή. Νωρίτερα δεν ήταν εύκολη η πρόσβαση καθώς οι μεν Πύργοι βρίσκονται 695 μ. πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας,[17] ενώ η Ερμακιά 1017 μ.[18] Σ’ αυτά τα υψόμετρα το χιόνι είναι συχνό (στα ψηλώματα έμενε ως το καλοκαίρι), γι’ αυτό επιχειρήσεις κατά τη διάρκεια του χειμώνα γίνονταν μόνον αν προσέφερε την αρωγή του ο καιρός.
Με τις πρώτες ζέστες της άνοιξης του 1944 το Γενικό Στρατηγείο του ΕΛΑΣ αποφάσισε να πλησιάσει στη Θεσσαλονίκη με πρώτη απόφαση την κυριαρχία στο όρος Βέρμιο. Από την Πίνδο λοιπόν εστάλησαν 500 άνδρες ως ενίσχυση στους αντάρτες του Βερμίου και Βρετανοί στρατιώτες.[19] Η πύκνωση των ανταρτών στην ημιορεινή ζώνη αύξησε το ενδιαφέρον τόσο των Γερμανών για την προστασία τους όσο και των αντικομουνιστών οπλιτών για εκδίκηση ή αναπλήρωση απαλλοτριωθέντων από τον ΕΛΑΣ ζώων και γεννημάτων τους.
Ποια μελλοντικά χωριά θα εμπεριέχονταν στη νέα νεκρή ζώνη;
Οι αντάρτες
Το φθινόπωρο του 1943 η βρετανική ενίσχυση προς τον ΕΛΑΣ σε λίρες και πολεμοφόδια είχε κοπεί λόγω της επίθεσης των εναντίον των (δεξιών) οργανώσεων ΠΑΟ κι ΕΔΕΣ και οι αντάρτες του Βερμίου πεινούσαν. Μην διαθέτοντας χρήματα για αγορές, έμενε η απόκτηση τροφής δια τις βίας, επειδή τα πεδινά χωριά κάτω από το βάρος των γερμανικών αντιποίνων όχι μόνον είχαν αρνηθεί την πρότερη βοήθεια προς στους αντάρτες αλλά είχαν λάβει όπλα εναντίον τους με την ανοχή ή υποστήριξη των Γερμανών.
Στην αναπόδραστη λοιπόν αναζήτηση ψωμιού και κρέατος οι αντάρτες με ορμητήρια τους Πύργους και την Ερμακιά είχαν επιτεθεί σε προσφυγικούς οικισμούς των προποδών του Βερμίου (Πελαργός, Λεύκαρα, Σκάφη, Κομνηνά, Κλείτος, Ακρινή, Ρυάκιο, Άγιος Δημήτριος) και φονεύσει κατοίκους, πυρπολήσει οικίες κι απαλλοτριώσει γεννήματα και ζώα.[20]
Οι πληγέντες χωρικοί δεν είχαν τη δύναμη να απαντήσουν μόνοι τους. Σαν από μηχανής θεοί προσφέρθηκαν τότε αρωγοί οι Γερμανοί, όχι τόσο για να υπερασπίσουν τους αντικομουνιστές χωρικούς, στους οποίους δεν είχαν καμιά εμπιστοσύνη, αλλά για να προφυλάξουν τους εαυτούς των, καθώς ο ΕΛΑΣ από το ένα μέρος φόνευε σε ορεινά ή οδικά περάσματα στρατιώτες των SS[21] ενώ από το άλλο συνεχώς πλησίαζε στις γερμανικές επισταθμίες πόλεων και κωμοπόλεων.
Άνδρες της Βέρμαχτ σε προπαγανδιστική αφίσα (Γενικά Αρχεία του Κράτους/Αρχεία Νομού Κοζάνης)
Μέρος του γερμανικού μένους οφείλεται στην ένοπλη αντίσταση που προέβαλαν οι αντάρτες στην Ερμακιά και στους Πύργους[22] για να μην τους προσεγγίσουν εύκολα οι Γερμανοί. Αν κατά τη διάρκεια αυτής φονεύτηκαν στρατιώτες του εχθρού ή ένοπλοι αντικομουνιστές, είναι αδιευκρίνιστο, όμως είναι βέβαιο πως οι συγκρούσεις αυτές εξήψαν τα πνεύματα. Γι’ αυτό οι περισσότερες δολοφονίες εκ μέρους των επιδρομέων έλαβαν χώραν στις τρεις συνοικίες των Πύργων που γειτνίαζαν με το φυλάκιο των ανταρτών το οποίο είχε προβάλει αντίσταση (ανάμεσα Πύργους και Μεσόβουνο) στον εχθρό κι όχι στον κάτω μαχαλά όπου δεν έπεσε τουφεκιά.
Το τρένο
Όπως ήδη ειπώθηκε, οι Πύργοι είχαν τη δυνατότητα να απειλήσουν (και είχαν απειλήσει) την οδική, και ιδιαιτέρως τη σιδηροδρομική, συγκοινωνία μεταξύ Άνω και Κάτω Μακεδονίας, ιδιαίτερα στη στενωπό Μουχαρέμ Χάνι,[23] η οποία βρίσκεται μεταξύ του βλάχικου οικισμού Άγιος Δημήτριος (παλαιά Κεδρώνας και παλαιότερα Κίντροβα)[24] και του μικτού αντίστοιχου (Σλαβομακεδόνες και Πρόσφυγες) Βρυττά (Γκούγκοβο).[25]
Επομένως για την ασφάλεια των μετακινήσεών τους οι Γερμανοί είχαν ήδη εκτελέσει και πυρπολήσει το 1941 τον γειτονικό των Πύργων οικισμό Μεσόβουνο, ενώ έπειτα από δύο έτη το, μερικά χιλιόμετρα δυτικότερα ευρισκόμενο, Λέχοβο Βιτσίου. Αρχάς Απριλίου είχαν πυρπολήσει κι εκτελέσει εκατοντάδες γυναικόπαιδα στην Κλεισούρα Καστοριάς. Λέχοβο και Κλεισούρα εξασφάλιζαν την απρόσκοπτη συγκοινωνία των Γερμανών της Αλβανίας με την Καστοριά και το Αμύνταιο. Μεταξύ της τελευταίας κωμόπολης και της Θεσσαλονίκης έστεκαν οι Πύργοι. Αν απειλούταν πάλι οι συγκοινωνίες, δεν ήταν δύσκολο να μαντέψει κανείς ποιο θα ήταν το επόμενο ολοκαύτωμα.
Ερμακιά
Γνωστή παλαιότερα ως Φραγκότσι η Ερμακιά είναι ορεινός οικισμός στους ανατολικούς πρόποδες του Βερμίου. Αρχαία ανάγλυφα αποδεικνύουν την ύπαρξη ελληνόφωνου οικισμού.[26] Το 1530 με το όνομα Ράντζι διέθετε 40 χριστιανικές εστίες.[27] Σε ακαθόριστο χρόνο το χωριό σλαβοφώνησε, αλλά το έτερο οικωνύμιό της «Ράντζι» δήλωνε μάλλον κατοίκηση, βοσκές ή επιρροή Βλάχων ποιμένων, αφού παρόμοιο συναντάται σήμερα στην Ιταλία.[28] Εν μέσω των αιώνων ο πληθυσμός παρέμεινε σχεδόν ο ίδιος (το 1821 είχε 46 οικογενειάρχες ραγιάδες).[29]
Τέλη του 19ου αιώνα μαζί με τις 30 χριστιανικές οικογένειες συγκατοικούσαν και 20 οθωμανικές,[30] αλλά αν αυτές μεταφέρθηκαν εκεί όταν το χωριό πωλήθηκε στον Εβραίο τραπεζίτη «Σαούλ Μοδιανό»[31] είναι άγνωστο. Στην κοινή διαβίωση προφανώς συνέτεινε κι ο τεκές των μπεκτασήδων του γειτονικού κονιάρικου οικισμού «Τζουμά», τον οποίο επισκέπτονταν οι γυναίκες της Ερμακιάς για να θεραπευτούν από τη στειρότητα,[32] μάλλον δε και οι άντρες για να μαντεύουν τα μελλούμενα.
Εμπορικά προσανατολισμένοι ως ποιμένες στην Κοζάνη κι εργασιακά στα ελληνόφωνα πεδινά ως κτίστες και θεριστάδες[33] οι κάτοικοι ζητούσαν στις αρχές του 20ού αιώνα Έλληνες δασκάλους από το μητροπολίτη Σερβίων και Κοζάνης.[34] Οικογένειες Προσφύγων που ήρθαν στην Ερμακιά το 1923 έφυγαν τάχιστα στον γειτονικό Κλείτο.[35]
Κανείς δεν είχε ψηφίσει ΚΚΕ στην Ερμακιά μέχρι και το 1936[36] κι όταν ήλθαν στην περιοχή οι Γερμανοί, η βουλγαρική προπαγάνδα επηρέασε βραχύχρονα ελάχιστους μόνον άνδρες του χωριού[37] προφανώς για οικονομικά οφέλη. Σύμφωνα με επίσημο έγγραφο «Έλληνες» δήλωναν όλοι οι κάτοικοι της Ερμακιάς (1050) το καλοκαίρι του 1944,[38] αλλά πόσοι ερωτήθηκαν, είναι μάλλον απίθανο να ευρεθεί. Από τις αρχές του 1943 κυριάρχησε η πολιτική επικοινωνία του ΕΑΜ/ΚΚΕ, η οποία ανεχόταν αποσχιστικά φαινόμενα σε στενά κομματικά μόνον περιθώρια, αφού οι μόνιμοι αξιωματικοί όπως και η ευρεία βάση του ΕΛΑΣ αγαπούσαν την πατρίδα τους περισσότερο από το διεθνισμό των ολίγιστων κομισαρίων. Οι κάτοικοι της Ερμακιάς προσέφεραν την αρωγή τους στους αντάρτες όσον καιρό είχαν την ισχύ οι αντάρτες. Ολίγον αργότερα ορισμένοι από αυτούς αποκήρυτταν «την αντεθνικήν δράσιν του ΚΚΕ».[39] Ακόμη και ο περιβόητος Ερμακιώτης διοικητής ανταρτών του ΔΣΕ Χρήστος Σακελλάρης, δάσκαλος στο επάγγελμα, είχε καταταχτεί στον ΕΛΑΣ την 1η Απριλίου 1944,[40] μετά δηλαδή την πυρπόληση του χωριού του.
O Φίλιππος Καπετανόπουλος από τους Πύργους, αντάρτης του Παύλου Μελά (http://florina-history.blogspot.gr/2011/03/blog-post_21.html)
Πύργοι
Οι Πύργοι (Κατράνιτσα), ημιορεινός οικισμός στις πλαγιές του ΒΔ Βερμίου, ανήκουν σήμερα όπως η Ερμακιά στο νομό Κοζάνης. Το 1530 υπαγόταν στον καζά της Φλώρινας διαθέτοντας 444 χριστιανικές εστίες.[41] Η μείωση των οικογενειών σε 130 στα τέλη του 19ου αιώνα οφείλεται στην τουρκική πίεση (κατέφευγαν στα ορεινά ή τις πόλεις) αλλά και στη μετανάστευση στο εξωτερικό.[42] Αρχαία ανάγλυφα και μνημειώδεις τάφοι φανερώνουν κι εκεί την ύπαρξη (ελληνόφωνου) οικισμού.[43] Πότε ακριβώς το χωριό σλαβοφώνησε δεν έχει ευρεθεί.
Το 1923 προσήλθαν στους Πύργους 139 οικογένειες Προσφύγων[44] από τον Πόντο, αλλά η γλώσσα, τα ήθη, τα έθιμα και οι στολές των κατοίκων ήδη έφεραν ελληνικές επιρροές είτε από το βαθύτατο παρελθόν είτε από Αρβανιτόβλαχους,[45] Βλάχους και Σαρακατσάνους περίοικους, μόνιμους και νομάδες των λιβαδιών «Μπέλο Ρέκα» και «Κατράντζα»,[46] τους οποίους οι πρώτοι εξυπηρετούσαν με ανθηρές βιοτεχνίες σαμαριών και χαλιών που πωλούνταν στη Νάουσα και στο εξωτερικό.[47]
Οι Πύργοι είχαν στενές επαφές με τη μητρόπολη Σερβίων και Κοζάνης στην οποία και ανήκαν και στη «Δημόσια Σχολή Κατρανίτσης» δίδασκαν επί Τουρκοκρατίας και Κοζανίτες.[48] Στο Μακεδονικό Αγώνα πάντως πρωτοστάτησε υπέρ του ελληνισμού ο φαρμακοποιός Φίλιππος Καπετανόπουλος, αντάρτης του Παύλου Μελά,[49] ο Πέτρος Νικολαΐδης κ.α.[50]
Ένας μόνον ψήφος υπέρ του ΚΚΕ εμφανίστηκε σε όλες τις εκλογικές αναμετρήσεις ως και το 1936 στο χωριό. Είχε δοθεί υπέρ του Γρεβενιώτη ιατρού Τηλέμαχου Ευθυμιάδη[51] κι όχι των τοπικών στελεχών του ΚΚΕ, ένδειξη που μας οδηγεί στην άποψη που ήταν ψήφος διαμαρτυρίας, πιθανώς του μαχητικού δασκάλου Αλέξανδρου Χατζητάσκου.
Επί δικτατορίας Μεταξά τους Πύργους εμψύχωνε η δασκάλα Αναστασία Σιούλη, λαμβάνοντας κι επίδομα ευδόκιμου παραμονής: «μετέχει ενεργώς εις την ΕΟΝ ως τοπική διοικήτρια και βαθμοφόρος εργάζεται μετά ζήλου»[52] έγραφαν οι διορισμένοι προϊστάμενοί της. Ήταν λοιπόν φυσικό η βουλγαρική προπαγάνδα να πέσει ως προς τους Πύργους στο κενό, ιδιαίτερα όταν στις 29 Μαρτίου του 1943 οι αντάρτες του Βερμίου έδειξαν τη θανατηφόρα πυγμή τους εκτελώντας για προσωπικούς λόγους στην πλατεία του χωριού τον 25χρονο χωροφύλακα του Σταθμού Λάζαρο Παπαγρηγορίου από τη Ροδιανή Κοζάνης.[53]
Εκτός τούτων με τόση κίνηση ανταρτών του ΕΛΑΣ στο χωριό ήταν εντελώς φυσικό οι 1302 κάτοικοί του να δηλώνουν Έλληνες κι όχι «Βούλγαροι, Μακεδόνες, Βλάχοι (Ρουμούνοι), Αλβανοί και Λοιποί».[54]
Ο συνταγματάρχης Καρλ Σύμερς, διοικητής του 7ου συντάγματος των SS. Ευθύνεται για τα ολοκαυτώματα Ερμακιάς, Πύργων, Κλεισούρας και Διστόμου (http://en.wikipedia.org/wiki/Karl_Sch%C3%BCmers)
Kuckuck: Ερμακιά 6, 8, 10, 28 Μαρτίου/22 Απριλίου 1944
Όπως ήδη έχει αναφερθεί η Ερμακιά αποτέλεσε στόχο των Γερμανών μόλις άρχισε να ανοίγει ο καιρός. Την 6η Μαρτίου σε μία αναγνωριστική μάλλον επιχείρηση, Γερμανοί και οπλίτες του Πούλου επέδραμαν για πρώτη φορά από την Πτολεμαΐδα πυρπολώντας μόνον οικίες.[55] Τη δεύτερη φορά συνέχισαν το αιματηρό έργο τους φονεύοντας μία δεκάδα κατοίκων. Την τρίτη όμως φορά, 10η Μαρτίου, δέχτηκαν πυρά από ενόπλους οχυρωμένους έμπροσθεν του χωριού κι όλοι οι κάτοικοι διέφυγαν εκτός του ομοχώριου τους Ελασίτη Ευάγγελο Μάντζιο που φονεύθηκε επί τόπου.
Η απρόβλεπτη αντίσταση συνετέλεσε ώστε την 28η Μαρτίου οι επιδρομείς να οργανωθούν καλά. Προσήλθαν στην Ερμακιά από τρία μέρη, Πτολεμαΐδα, Κλείτος κι Ακρινή, έχοντας την αρωγή εθνικιστών από τα περίγυρα προσφυγικά χωριά. Πυρπολήθηκαν τότε στην Ερμακιά όσες οικίες είχαν μείνει, διερπάγησαν ζώα και γεννήματα και φονεύθηκαν άλλες πέντε δεκάδες κάτοικοι. Στην τελευταία του επιχείρηση την 22η Απριλίου 1944 ο εχθρός βρήκε μόνο δύο γυναίκες στο χωριό, τις οποίες δεν χάρισε τη ζωή.[56] Οι 250 οικογένειες της Ερμακιάς[57] διεσκορπίστηκαν σε γειτονικούς οικισμούς και ορισμένοι πέρασαν τα σύνορα κι έφθασαν μέχρι το Μοναστήρι (Μπίτολα).[58]
Φονευθέντες Ερμακιάς
Κατά τη διάρκεια των επιδρομών αυτών φονεύθηκαν κατά τη διαφυγή, κάηκαν εντός των οικιών, εκτελέστηκαν αιχμαλωτισθέντες, υπέκυψαν σε βασανιστήρια ή πέθαναν από υποθερμία εξαιτίας του χιονιού και του κρύου άνδρες, γυναίκες και παιδιά. Η αρίθμηση των θυμάτων σε 44[59] είναι αμάρτυρη, ενώ η αντίστοιχη των 90 που προβλήθηκε σε προπαγανδιστικό μετακατοχικό έντυπο[60] είναι αναληθής. Υπερβολική επίσης είναι η καταγραφή 120 ανδρών ως θυμάτων.[61] Πλησιέστατη είναι η καταγραφή 60 θυμάτων «παρ’ αρχών Κατοχής» και «Ταγμάτων Ασφαλείας».[62]
Σύμφωνα με στοιχεία του γράφοντος στις επιδρομές αυτές έχασαν τη ζωή τους 2 παιδιά, 13 γυναίκες και 48 άνδρες, 4 εκ των οποίων εκτελέστηκαν τον επόμενο μήνα στο στρατόπεδο Κοζάνης, συνολικά 63 θύματα.[63] Εκτός του ενός εθελοντή Ελασίτη όλοι οι υπόλοιποι ήταν άμαχοι, οι οποίοι πλήρωσαν με τη ζωή τους τη συγκυρία, αφού το χωριό τους ανήκε στην ανταρτοκρατούμενη ζώνη, ή τον εθελοντισμό στην προσπάθειά τους να βοηθήσουν τον αγώνα των ανταρτών του ΕΛΑΣ.
Οι τραυματισθέντες, η αγωνία των ομήρων και ειδικότερα οι υλικές ζημίες σε οικίες, οικοσκευές, αποθήκες, μαντριά, ζώα και μαγειρειά είναι δύσκολο να υπολογιστούν επακριβώς. Μία καταγραφή ομιλεί για 240 ολοσχερώς κατεστραμμένες οικίες κι 60 μερικώς,[64] ενώ έτερη για 285 συνολικώς.[65] Στις δηλώσεις ζημιών που υπέβαλαν 133 λεηλατηθέντες της Ερμακιάς το 1946[66] προφανώς δεν προστέθηκαν οι αντίστοιχες όσων παρέμειναν από το 1944 στο Μοναστήρι και δεν επέστρεψαν στη γενέθλια γη τους.
Πόσοι κατέφυγαν στα περίγυρα και το εξωτερικό είναι άγνωστο. Από τους 13 έγγαμους άνδρες της Ερμακιάς που είχαν εγκαταλείψει στην Ελλάδα συζύγους και παιδιά,[67] οι 6 είχαν ίσως φύγει επί Κατοχής.[68] Αν η καταγραφή 1050 κάτοικοι του καλοκαιριού του 1944[69] συγκριθεί με αντίστοιχη αχρονολόγητη, ίσως του 1945 ή 1946 που δίνει 1980[70] και εκληφθούν αμφότερες ως πιστευτές, τότε το χωριό είχε ελαττωθεί κατά 930 ανθρώπους.
Maigewitter: Πύργοι 22 Απριλίου 2014
Οι Πύργοι επρόκειτο να πληρώσουν πανάκριβα την πυκνή ροή των ανταρτών, τη συμμετοχή ή ανοχή προς το ΕΑΜ και τα πυρά του ΕΛΑΣ εναντίον των αφικνούμενων επιδρομέων.[71] Τα πρόσφατα σκληρά αντίποινα των Γερμανών στον ορεινό οικισμό Κλεισούρα που απείχε λίγες μόνον ώρες προς τα δυτικά, για τα οποία δεν είχε τιμωρηθεί κανείς Γερμανός, Πουλικός ή Κομιτατζής, έπαιξαν ενισχυτικό ρόλο σε εγκληματικά εκ γενετής ή στην πορεία γινόμενα άτομα. Το μένος των Γερμανών ενίσχυσε όπως ειπώθηκε η αντίσταση που πρόβαλαν έξω από το χωριό οι αντάρτες του ΕΛΑΣ, ανάμεσά τους και Ρώσοι στρατιώτες, πρώην αιχμάλωτοι των Γερμανών όπως ένας με επίθετο ή ψευδώνυμο όνομα Αυγούστωφ.
Ήταν πρωτότυπη η επιχείρηση «καταιγίδα του Μάη», διότι εκτός των βαρέων όπλων συμμετείχε και η αεροπορία, από τα πυρά της οποίας εφονεύθησαν και παιδιά, εις εκ των οποίων ο 5χρονος Νικόλαος Τριανταφυλλίδης από το Μεσόβουνο.[72] Τα εχθρικά στρατεύματα δεν αποσύρθηκαν ως συνήθως αυθημερόν, αλλά παρέμειναν στην περιοχή επί δεκαήμερο[73] ως την τελική βιολογική εξόντωση των ανταρτών και την δήλωση της επιμελητείας των (όπλα, πυρομαχικά, γεννήματα και ζώα, μικρά και μεγάλα). Κινούμενος λοιπόν από τέσσερις κατευθύνσεις ο εχθρός έφθασε από την πλευρά του Αμυνταίου και της Πτολεμαΐδας μέσα στους Πύργους. Ένα μέρος του (συνεπικουρούμενο από αντικομουνιστές οπλίτες) παρέμεινε μέσα στο χωριό, ενώ το κύριο αναπτύχθηκε προς το όρος Βέρμιο.
Maigewitter: Πύργοι –Μεσόβουνο: εκτελεσμένοι 22 -26 Απριλίου 1944
Όσοι δεν είχαν προνοήσει να κατασκευάσουν καλούς κρυψώνες στις αυλές των οικιών τους[74] και προσπάθησαν να διαφύγουν πυροβολήθηκαν χωρίς προειδοποίηση, το ίδιο κι αυτοί που ευρέθησαν κρυμμένοι σε οικίες, στο ρέμα Μπέλα Ρέκα, καλλιέργειες της θέσης Πόλιτσα ή στα πρανή της θέσης Σιαβαρίκα προς το Βέρμιο. Αρκετοί από τους συλληφθέντες χωρίς να ρωτηθούν σε ποια γλωσσική κοινότητα ανήκαν, αν ήταν άνδρες, γυναίκες ή παιδιά, εκτελέστηκαν μαζικά ή πυρπολήθηκαν μέσα σε αχυρώνες.[75] Παιδιά και βρέφη φονεύθηκαν με ξιφολόγχες,[76] ενώ κατά μία πηγή κρεμάστηκαν και δύο άτομα.[77]
Η ειρηθείσα δασκάλα Σιούλη, η οποία διατελούσε «διαφωτίστρια του ΕΑΜ»,[78] συνελήφθη μαζί με άλλους 1400 ομήρους κι οδηγήθηκε στην Πτολεμαΐδα. Αναγνωρισθείσα όμως ή καταδοθείσα εφονεύθη, πιθανώς από αντικομουνιστές οπλίτες, μαζί με άλλους πέντε ομοϊδεάτες της έξωθεν της κωμοπόλεως.[79]
Οι καταθέσεις της εποχής πως από τα θύματα οι 360 ήταν αντάρτες και οι 200 φορούσαν πολιτικά είναι αναληθής[80] όχι εξαιτίας της στράτευσης των πηγών αλλά χάριν της λογικής: είναι πολλοί 360 ένοπλοι νεκροί σε έδαφος που γνώριζαν τέλεια. Ο τελικός αριθμός των απριλιανών θυμάτων στους Πύργους λόγω της επαίσχυντης αυτής τραγωδίας είναι φυσικό να ποικίλει: «300» σε εφημερίδα της Θεσσαλονίκης,[81] «318» σε δημόσιο έγγραφο της εποχής,[82] «328» κατά το δήμαρχο Πτολεμαΐδας,[83] «περίπου 340» σύμφωνα με φιλίστορα,[84] «350» κατά την άποψη ενός δασκάλου,[85] «368» σύμφωνα με κρατικό δημοσιογράφο.[86]
Όμως τα στοιχεία του γράφοντος δείχνουν πως οι Πύργοι έδωσαν ονομαστικώς καταγεγραμμένα 327 θύματα, εκ των οποίων τα 173 ήταν γυναίκες και κορίτσια (53%) ενώ τα 154 άνδρες και αγόρια. Αν δεχθούμε την άποψη του κατοχικού δημάρχου Εορδαίας πως τον Οκτώβριο του 1941 στο Μεσόβουνο εκτελέστηκαν 143 έφηβοι κι άνδρες,[87] τότε σύμφωνα με τα στοιχεία μας έχασαν τη ζωή τους στην «καταιγίδα του Μάη» 145 Μεσοβουνιώτες (68 άνδρες και 77 γυναίκες).[88] Οπότε τα ονομαστικώς καταμετρημένα θύματα της άνοιξης του 1944 στους Πύργους και το Μεσόβουνο μετρούνται 250 θήλεις και 298 άρρενες, σύνολο 548 άτομα. Αν επιπλέον συνυπολογιστούν και τρεις φονευθέντων προς το Μεσόβουνο Ρώσοι αντάρτες[89] τα θύματα της περιοχής ανέρχονται σε 551.
Στους Πύργους πυρπολήθηκαν οι 365 από τις 385 οικίες[90] (έμειναν μάλλον άθικτες όσες έμεναν μέσα οι επιδρομείς), παραπήγματά, στάβλοι, δημόσια κτήρια και εκκλησίες (εκτός τριών)[91] κι απαλλοτριώθηκαν οικοσκευές, ζώα[92] και γεννήματα -τουλάχιστον 10 τόνοι σιτάρι,[93] 12.000 γιδοπρόβατα, 3.500 ιπποειδή και βοοειδή.[94] Οι αναφερθέντες βιασμοί μέσα στον πανοραμικής θέσης ναό της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος,[95] σίγουρα δεν έγιναν από (τουρκόφωνους) αντικομουνιστές οπλίτες λόγω της βαθιάς θρησκευτικότητάς των τελευταίων. Εκατοντάδες πάντως όμηροι οδηγήθηκαν πεζή και κλείστηκαν σε χάνι της Πτολεμαΐδας.[96]
Δεν είναι εύκολο να διακριβωθεί συνεισφορά των «εθνικιστικών ομάδων» της περιοχής στους φόνους.[97] Τα γειτονικά χωριά Πελαργός και Κομνηνά είχαν κτυπηθεί νωρίτερα από τον ΕΛΑΣ, ενώ κάτοικοι του τελευταίου οικισμού μεταφέρονταν νωρίτερα από τους αντάρτες για αναγκαστική δουλειά σε αγρούς των Πύργων,[98] μία πρακτική συνήθης όταν υπήρχε έλλειψη εργατικών χεριών.
Σύγχρονος Χάρτης γεωπολιτικός χάρτης του νομού Κοζάνης. Επάνω δεξιά έχουν σημειωθεί με κόκκινο πλαίσιο οι οικισμοί Ερμακιά και Κλεισούρα
Εκτελεσθέντες από Γερμανούς 1941 -1944
Σε όλο το διάστημα της Κατοχής στη ΒΑ Εορδαία όπου ανήκουν οι οικισμοί Ερμακιά και Πύργοι φονεύθηκαν (στη συντριπτική τους πλειοψηφία εκτελέστηκαν) από τη Βέρμαχτ και τα SS 786 άνδρες, γυναίκες και παιδιά σε σύνολο 2380 ονομαστικά καταμετρημένων θυμάτων από τους Γερμανούς σε όλη τη Δυτική Μακεδονία. Είχαν πυρποληθεί εκατοντάδες οικίες κι αφεθεί 33 ορφανά στην Ερμακιά κι 435 στο Μεσόβουνο -δυστυχώς οι Πύργοι λησμονήθηκαν να καταγραφούν.[99]
Γιατί το 1/3 λοιπόν των θυμάτων της περιοχής να αριθμείται στη ΒΑ Εορδαία; Κατά την άποψη του γράφοντος οι λόγοι ήταν στρατηγικής και επισιτιστικής φύσεως: οι Γερμανοί χρειάζονταν απαραίτητα το χρώμιο του όρους Μπούρινος (Ροδιανή, Χρώμιο, Έξαρχος, Ξηρολίβαδο), το οποίο με φορτηγά που διέσχιζαν την Εορδαία φόρτωναν σε βαγόνια στο σταθμό του Αμυνταίου. Επιπλέον η ασφάλεια της σιδηροδρομικής γραμμής ήταν ζωτική και για την γερμανική επικοινωνία Άνω και Κάτω Μακεδονίας, αφού τις οδικές διαβάσεις απειλούσαν συχνές ενέδρες ανταρτών της ΙΧ μεραρχίας τους ΕΛΑΣ, η οποία κατάφορτη μονίμων αξιωματικών του στρατού απολάμβανε αφειδή βρετανική υλική και ηθική υποστήριξη. Ταυτοχρόνως η Εορδαία ήταν σημαντική και για τους αντάρτες όντας ο σιτοβολώνας της Δυτικής Μακεδονίας.
Προφανώς στα σκληρότατα γερμανικά αντίποινα έπαιξαν ρόλο και πρόσωπα όπως ο διοικητής του 7ου συντάγματος των SS, συνταγματάρχη Καρλ Σύμερς, υπεύθυνος και των ολοκαυτωμάτων νωρίτερα στην Κλεισούρα Καστοριάς κι αργότερα στο Δίστομο Βοιωτίας. Τον σταυρό των ιπποτών που έφερε ο ειρημένος Γερμανός ως αναγνώριση εξαιρετικής γενναιότητας σε μάχες[100] αποδεικνύεται τελικά πως τον είχε αποκτήσει με μαζικές εκτελέσεις αμάχων, τους οποίους βάφτιζε ένοπλους αντάρτες.
Φονευθέντες Δυτικής Μακεδονίας 1940 -1946
Η Δυτική Μακεδονία πλήρωσε βαρύ φόρο αίματος στα πολεμικά γεγονότα των μέσω του 20ού αιώνα. Στον πόλεμο του 1940-41 εφονεύθησαν 1233 Έλληνες στρατιώτες, ενώ στη διάρκεια της ιταλογερμανικής Κατοχής άλλοι 5435 άνδρες και γυναίκες και παιδιά, ένα σύνολο 6668 ονομαστικά καταμετρημένων ατόμων, στο οποίο δεν συμπεριλαμβάνονται όσοι κατάγονταν από άλλες περιοχές. Οπωσδήποτε τα θύματα στη Δυτική Μακεδονία ήταν περισσότερα και μάλλον ξεπερνούν τον αριθμό των 7000.
Με γνώμονα τα παραπάνω, προβαλλόμενοι αριθμοί απωλειών 20.000 έως 35.000 στρατιωτών και 300.000 έως 770.000 αμάχων κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου[101] φαντάζουν πλήρως εξωπραγματικοί. Αν χωρίσουμε την Ελλάδα σε 13 περιφέρειες και δεχθούμε πως εκάστη πλήρωσε κατά προσέγγιση με 10.000 θύματα την περίοδο της Κατοχής, τότε όλοι οι φονευθέντες της χώρας, μάχιμοι κι άμαχοι, υπολογίζονται έως 130.000 άτομα. Κάθε άλλος αριθμός προς τα πάνω είναι απλώς αμάρτυρος.
Ολοκαυτώματα Πύργων κι Ερμακιάς Εορδαίας
Στην εξαιρετική βία εναντίον γυναικοπαίδων που επέδειξαν οι επιδρομείς μέσα στα φώτα των ημερών στην Ερμακιά και τους Πύργους υπάρχουν όπως πάντα και φωτεινές εξαιρέσεις, ελάχιστες εκ των οποίων έγιναν γνωστές: γενειοφόρος αξιωματικός, ίσως Ιταλός, λυπόταν που δεν εδυνήθη να σώσει από την εκτέλεση αιχμάλωτα γυναικόπαιδα.[102] Γερμανός ταγματάρχης, ο οποίος φονεύθηκε αργότερα στη Ρούμελη, ένιωθε τύψεις για τα γεγονότα των Πύργων. Μία εσπέρα μπροστά στο δήμαρχο Πτολεμαΐδας: με σκυφτόν κεφάλι ήρχισεν… απολογίαν! Ότι ο πόλεμος έχει τας φρικαλεότητάς του, ότι δεν φταίει αυτός…[103]
Σε μιαν άλλη περίπτωση Γερμανός στρατιώτης ευρίσκοντας στους Πύργους κρυψώνα με εξαμελή οικογένεια αντί να πυροβολήσει τους συνέστησε να προσέχουν να μην τους ανακαλύψει άλλος και τους φονεύσει.[104] Άλλοι στρατιώτες «απομάκρυναν νεαρή μητέρα για να μην αντικρύσει το νεκρό κορμί του παιδιού της».[105] Δυστυχώς οι ειρημένοι ήταν και λίγοι και ασύνδετοι, ωστόσο πολλοί δυνατοί ώστε να μην παρασυρθούν από το συρμό των στιγμών.
Κανείς Γερμανός, Ιταλός, Τουρκμένος ή Έλληνας (με μία μόνον εξαίρεση, τον αντισυνταγματάρχη Γεώργιο Πούλο) δεν τιμωρήθηκε για τις σφαγές των πάνω από 600 κι άνω αμάχων ανδρών, γυναικών και παιδιών την άνοιξη του 1944 στη ΒΑ Εορδαία.
Για να δείτε τη συνοδευτική οπτική παρουσίαση της ανακοίνωσης πατήστε εδώ.
Υ.Γ. Το κείμενο γράφτηκε 17.02.2014. Χτενίστηκε ελάχιστα την 19.02.2014
Σημειώσεις
[1] Βαφειάδης Μάρκος, Απομνημονεύματα (1944 –1946), τ. Γ΄, Νέα Σύνορα, Αθήνα 1985, σ. 155
[2] Σαμαράς Τρύφων, «Τα εγκλήματα στο χωριό μας Πύργοι», Το Φανάρι 6 (Μάρτης –Απρίλης 1980) 15
[3] Δορδανάς Στράτος, Το αίμα των αθώων: αντίποινα των γερμανικών αρχών Κατοχής στη Μακεδονία, 1941 -1944, Εστία, Αθήνα 2007, σ. 457
[4] Για τους εθελοντές αυτούς βλ. HALiL BURAK SAKAL, Germany and Turkestanis During the Course of the World War II (1941-1945), THE DEPARTMENT OF INTERNATIONAL RELATIONS BiLKENT UNIVERSITY, ANKARA July 2010, https://www.academia.edu/2346778/Germany_and_Turkestanis_During_the_Course_of_the_World_War_II_1941-1945_
[5] Καλλιανιώτης Αθανάσιος, Οι Πρόσφυγες στη Δυτική Μακεδονία κατά την περίοδο 1941 -1946, ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2007 (ανέκδοτη διδακτορική διατριβή στο Τμήμα Ιστορίας ΑΠΘ), σ. 387, http://greg61.gr/History/prosf_dyt_maked.pdf
[6] Γενικά Αρχεία του Κράτους (ΓΑΚ), Λυτά Έγγραφα, [Κατάσταση δηωθέντων επί Κατοχής οικισμών κι αριθμός ορφανών ν. Κοζάνης, 1944-46;], αρ. 150
[7] Δημοτική Βιβλιοθήκη Θεσσαλονίκης (ΔΒΘ), Θεσσαλονίκη (25.3.65) 1 όπου η συνέχεια του άρθρου «Η Μακεδονία στις φλόγες 1941 -1949»
[8] Τρύπτσας Φωκίων, Οι αναμνήσεις μου από την Ελλάδα 1929 -1955, 2001, σ. 36 http://medusa.libver.gr/handle/123456789/4727
[9] Αρχείο Υπουργείου των Εξωτερικών (ΑΥΕ), Κατοχική κυβέρνηση 1943 –44, Ωμότητες γερμανικού στρατού, Φ.2.4, ΔΧ Κοζάνης προς ΥΠΕΣ 3.5.44 α.π.57/116/67
[10] Κυρατζόπουλος Δημήτριος, Δυτική Μακεδονία, η Ελεύθερη Ελλάδα της Κατοχής, απομνημονεύματα Εθνικής Αντίστασης 1940 -1944, επιμ: Χρήστος Παπαδημητρίου, Κώδικας, Θεσσαλονίκη 2004, σ. 531
[11] ΔΒΘ, Θεσσαλονίκη (25.3.65) 1
[12] ΔΒΘ, Ελευθερία (27.4.45) 1. Επίσης Ιωακειμίδης Αλέξανδρος, «Η μάχη του Κάτω Γραμματικού», Εθνική Αντίσταση 107 (2000) 77 και Τάκης Βαγγέλης, «40 χρόνια από το ολοκαύτωμα της Κατράνιτσας», Εθνική Αντίσταση 42 (1984) 122-7, 126
[13] Ιδιωτική Συλλογή Αθανασίου Καλλιανιώτη (ΙΣΑΚ), Γέρτζας Ευάγγελος, παλαιός κοινοτάρχης, συνέντευξη στους Πύργους 17.12.00
[14] ΙΣΑΚ, Τ. Αλέξανδρος, αντάρτης ΕΛΑΣ, γενν. 1925, συνέντευξη στον Πελαργό 15.12.2002 και Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού, Φ.909/Δ/7, ΕΑΟ ΕΕΣ 1941 -1945, 5ο ανεξάρτητο τάγμα Πελαργού Εορδαίας, Αλέξης Τσακίρογλου, Πελαργός 03.06.71
[15] Ειρηνοδικείο Εορδαίας (ΕΕ), Εκθέσεις και πράξεις έτους 1944 -1945, αρ. 268/45, 270/45, 272/45, 273/45, 271/45 και Ειρηνοδικείο Σερβίων, Πολιτικαί εκθέσεις έτους 1946, αρ. 20/27.2.46 και 27/6.3.44 [1946 το ορθόν]
[16] ΕΕ, ό.π., αρ. 249/45
[17] Πύργοι, http://buk.gr/el/poli-perioxi/pyrgoi-0
[18] Ερμακιά, http://buk.gr/el/poli-perioxi/ermakia
[19] Κυρατζόπουλος, Δυτική Μακεδονία, ό.π., σ. 527
[20] Καλλιανιώτης, Οι Πρόσφυγες, ό.π., σ. 380 κ.ε.
[21] Δορδανάς, Το αίμα, ό.π., σ. 451
[22] Τά αἴσχη τῶν γερμανῶν στούς Πύργους Ἑορδαίας, http://averoph.wordpress.com/2013/04/23/%CF%84%CF%8C-%CE%BF%CE%BB%CE%BF%CE%BA%CE%B1%CF%85%CF%84%CF%89%CE%BC%CE%B1-%CF%83%CF%84%CE%BF%CF%8D%CF%82-%CF%80%CF%8D%CF%81%CE%B3%CE%BF%CF%85%CF%82-%E1%BC%91%CE%BF%CF%81%CE%B4%CE%B1%CE%AF%CE%B1%CF%82
[23] Για το χάνι βλ. Σχινάς Νικόλαος, Οδοιπορικαί σημειώσεις Μακεδονίας, Ηπείρου, νέας οροθετικής γραμμής και Θεσσαλίας, τ. Α΄, Messager d` Athenes, Αθήναι 1886, σ. 161. Για τις μάχες εκεί βλ. Ιωακειμίδης Βασίλης, http://www.snhell.gr/testimonies/content.asp?id=388&author_id=129 και 6/8/1944 Μάχη στο Μουχαρεμ Χάνι – Θάνατος του Μάρκος Αλμπέρτο Κορασσό, http://almanak.pblogs.gr/2010/08/662294.html. Η αναγραφή της θέσης ως «Μουχαρέμ Χαν», βλ. Η ανατομία μιας σφαγής, http://www.iospress.gr/ios2002/ios20021027a.htm, είναι λανθασμένη
[24] Οι βλάχικοι οικισμού και εγκαταστάσεις στις πλαγιές του Βορρά και του βορείου Βερμίου, http://www.vlachs.gr/articles/contents-d-2.htm
[25] Δημοτική Βιβλιοθήκη Κοζάνης (ΔΒΚ), Έδεσσα, ελληνικός επιτελικός χάρτης, κλίμαξ 1:100.000, ΓΥΣ, Αθήναι χ.χ.
[26] Ριζάκης Θανάσης –Τουράτσογλου Γ., Επιγραφές Άνω Μακεδονίας: Ελίμεια, Εορδαία, Νότια Λυγκηστίς, Ορεστίς: τόμος Αʼ κατάλογος επιγραφών, Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων, Αθήνα 1985, σ. 123, http://helios-eie.ekt.gr/EIE/bitstream/10442/148/1/A02.001.0.pdf
[27] Η Μακεδονία το 1530 με βάση το συνοπτικό οθωμανικό φορολογικό κατάστιχο ΤΤ 167 του οθωμανικού πρωθυπουργικού αρχείου Κωνσταντινούπολης, ΕΜΣ, Θεσσαλονίκη (υπό έκδοσιν), λήμμα Razdi.
[28] Ranzi, http://it.wikipedia.org/wiki/Ranzi
[29] Σεζέρ Χαμιγιέτ, Μια έρευνα σχετικά με τα τσιφλίκια του Τεπελενλή Αλή Πασά, μετάφραση Ειρήνη Καλογεροπούλου, λήμμα «Χωριό Χράτκοτζα», http://www.eie.gr/nhrf/institutes/inr/instr-studiorumbalk/tsiflikia.htm
[30] Σχινάς, σημειώσεις, ό.π., σ. 154
[31] Μάντζου Ελένη, «Ερμακιά», Η έκφραση 1 (Μάρτιος 2001) 8-10, σ. 8
[32] Hasluck F., Christianity And Islam Under The Sultans, Vol II, Oxford at the Clarenton Press, 1929, , σ. 529, https://archive.org/details/chrstianityandis032586mbp
[33] Τρύπτσας, αναμνήσεις, ό.π., σ. 7-8
[34] ΔΒΚ, Έγγραφο του Κοσμά Μάντσιου από το χωριό Φραγκότς με αποδέκτη τον Μητροπολίτη Σερβίων και Κοζάνης Κωνστάντιο, http://www.kozlib.gr/collections/view.php?id=L8578
[35] ΙΣΑΚ, Μ. Μιχάλης, τροφοδότης ανταρτών ΕΛΑΣ, κάτοικος Ερμακιάς, συνέντευξη 22.12.1996
[36] ΔΒΚ, Βόρειος Ελλάς (09.02.36) 4
[37] ΙΣΑΚ, Μ. Μιχάλης, συνέντευξη, ό.π.
[38] ΔΒΚ, Φ.150Β, Α.104/33, Κατάστασις εμφαίνουσα το σύνολον των κατοίκων της Επαρχίας Εορδαίας, Πτολεμαΐς 10.7.44, αρ. 13
[39] Ιδιωτική Συλλογή Κοσμά Πουγαρίδη, Ακριτική Φωνή (31.08.47) 2, υπεύθυνος δήλωσις Τρύφωνος Τ.
[40] ΔΒΚ, Φ22/Α/9, ΓΔΔΜ προς Διοικητήν 10ης Ταξιαρχίας, α.π. Ε.Π. 80, κοινοποίησις αναφοράς Επιθεωρητού Δημοτικών Σχολείων Εορδαίας, Κοζάνη 07.06.45
[41] ΔΒΘ, Η Μακεδονία, ό.π., λήμματα Katraniça και Razdi.
[42] Σχινάς, σημειώσεις, ό.π., σ. 154, 160
[43] Ριζάκης –Τουράτσογλου, Επιγραφές ό.π., σ. 124
[44] Λιθοξόου Δημήτρης, Εγκατάσταση προσφύγων – Γραφείο Φλωρίνης, http://www.lithoksou.net/p/egkatastasi-prosfygon-grafeio-florinis
[45] ΓΑΚ/ΑΝΚ, Φ.988, Αίτησις Επιτροπής Άνω Γραμματικού προς νομάρχην Πέλλης, Άνω Γραμματικώ 08.04.32
[46] Κατσαρός Νίκος, Τα σαρακατσιάνικα τσελιγγάτα του Βερμίου και η ζωή στις στάνες τους, Σύλλογος Σαρακατσαναίων νομού Ημαθίας «Οι Σταυραετοί», Τερζίδης, Λάρισα 2009, σ. 406 κ.ε.
[47] Τσοκτουρίδου Παρθένα, Η προγονική ιστορία του δήμου Βερμίου, Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Κοζάνης, Κοζάνη 2002, σ. 162 και Παγιάντζας Νικόλαος –Καπετανόπουλος Κωνστνατίνος, Οι Πύργοι (Κατράνιτσα) της επαρχίας Εορδαίας νομού Κοζάνης, Θεσσαλονίη 2003 , σ. 77
[48] Παγιάντζας –Καπετανόπουλος, Οι Πύργοι, ό.π., σ. 185
[49] Καπετανόπουλος Φίλιππος, http://openarchives.gr/view/595439
[50] Καλλιανιώτης Αθανάσιος -Παπανικολάου Κωνσταντίνος -Σπυριδόπουλος Αριστοτέλης, Το Μεγάλο Συναξάρι: Αφανείς Γηγενείς Μακεδονομάχοι (1903 -1913), Πρόλογοι Ιωάννη Κολιόπουλου και Νικολάου Μέρτζου, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2011, λήμμα Πύργοι Κοζάνης
[51] ΔΒΚ, Βόρειος Ελλάς (09.02.36) 4
[52] Αρχείο Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης Ν. Κοζάνης, Πράξεις Εποπτικού Συμβουλίου Στοιχειώδους Εκπαιδεύσεως, Πράξις 20/23.12.40
[53] ΑΥΕ, Φ.2.4, ό.π., Συμπληρωματικαί πληροφορίαι περί των εν Επαρχία Εορδαίας γεγονότων, 28.6.43, α.π. ΕΠ 1828 και Πετρίδης Γεώργιος, «Στοιχεία από το κίνημα Εθνικής Αντίστασης στην περιοχή Πτολεμαΐδας», Εθνική Αντίσταση, 75 (1992) 72. Επίσης ΙΣΑΚ, Γέρτζας Ευάγγελος, συνέντευξη, ό.π.
[54] ΔΒΚ, Φ.150Β, Α.104/33, Κατάστασις, ό.π., αρ. 29
[55] Δορδανάς, Το αίμα, ό.π., σ. 375 και ΙΣΑΚ, Μ. Μιχάλης, συνέντευξη, ό.π. Η επιδρομή αυτή περιέργως δεν μνημονεύεται σε ύστερο καλογραμμένο έργο βλ. Σάκκος Γιώργος, Ερμακιά, Το ολοκαύτωμα του χωριού με τα ντοκουμέντα, Φωτόγραμμα, Αθήνα 1986, σ. 9
[56] Σάκκος, Ερμακιά, ό.π., σ. 9 κ.ε. Επίσης Καλλιανιώτης, Πρόσφυγες, ό.π., σ. 387 και Δορδανάς, Το αίμα, ό.π., σ. 375 κ.ε.
[57] ΑΥΕ, Έτος 1945, Φ.25/8, [Πίναξ] εμφαίνων τα πυρποληθέντα χωριά επαρχίας Κοζάνης, [Απρ. 1944]
[58] ΙΣΑΚ, Μ. Μιχάλης, συνέντευξη, ό.π. και Τρύπτσας, αναμνήσεις, ό.π., σ. 37
[59] Μάντζου, «Ερμακιά», ό.π., σ. 9
[60] Αρχίβ να Μακεντόνια, ΕΜ βο. ΝΟΒ 1.995.3.93/148-161, Δελτίο 5 (03.10.43 [μάλλον 1946]) 154
[61] Τρύπτσας, αναμνήσεις, ό.π., σ. 36
[62] ΔΒΚ, Φ22/Α/4, Κατάστασις εμφαίνουσα πυρποληθέντα ή λεηλατηθέντα …χωρία ή πόλεις του ν. Κοζάνης, Κοζάνη [1945], αρ.215
[63] Ο συνολικός αριθμός των θυμάτων προκύπτει από τις αναφερόμενες πηγές, συνεντεύξεις αλλά κι έγγραφα όπως το ΙΣΑΚ, ΥΧ Εορδαίας, Κατάστασις Ονομαστική Εμφαίνουσα τους εκτελεσθέντες υπό του εχθρού κατά το διάστημα της κατοχής, Πτολεμαΐς 07.10.45.
[64] Καταστραφείσαι πόλεις και χωρία συνεπεία του πολέμου 1940 -1945, Υπουργείον Κοινωνικής Προνοίας, επιμ: Δ. Καραδήμας, Αθήναι 1946, σ. 60
[65] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ό.π., [Κατάσταση[, ό.π., αρ. 150
[66] ΔΒΚ, [Δηλώσεις Ζημιών Κατοχής στην Κοινότητα Ερμακιάς από τους Γερμανούς με αποδέκτη τη Γενική Διεύθυνση Λογιστικού του Υπουργείου Οικονομικών], έγγραφα Λ41535 έως Λ41667
[67] Ιερά Μητρόπολις Σερβίων και Κοζάνης (ΙΜΣΚ), Φ23, Ενορία Ερμακιάς, Κατάστασις Εμφαίνουσα τους εις το εξωτερικόν «Παραπέτασμα» ευρισκομένων εγγάμων…, Ερμακιά 06.12.59
[68] ΙΜΣΚ, Φ23, ό.π., Ενορία Αγίου Αθανασίου Ερμακιάς προς ΙΜΣΚ, Ερμακιά 16.02.72
[69] ΔΒΚ, Φ.150Β, Α.104/33, Κατάστασις εμφαίνουσα το σύνολον των κατοίκων της Επαρχίας Εορδαίας, Πτολεμαΐς 10.7.44, αρ. 13
[70] ΓΑΚ, Λυτά Έγγραφα, [Κατάσταση], ό.π., αρ. 150
[71] ΔΒΚ, Πατρίς 1 (21.05.44) 4
[72] Ληξιαρχείο Μεσόβουνου, ΛΠΘ 112/62
[73] Κυρατζόπουλος, Δυτική Μακεδονία,ό.π., σ. 533
[74] ΙΣΑΚ, Γέρτζας Ευάγγελος, συνέντευξη, ό.π.
[75] Ασλανίδης Νικόλαος, Πύργοι Κοζάνης (Κατράνιτσα) 1944 – Oλοκαύτωμα, 17:25 όπου η μαρτυρία της Σοφίας Σταμπουλή, http://www.youtube.com/watch?v=ZJXS09QDLmA
[76] Παγιάντζας –Καπετανόπουλος, Οι Πύργοι, ό.π., σ. 298-9
[77] Ασλανίδης, Πύργοι Κοζάνης, ό.π., 14:50 όπου η μαρτυρία της Αθηνάς Τσιλογιάννη
[78] Παγιάντζας –Καπετανόπουλος, Οι Πύργοι, ό.π., σ. 319, 325
[79] ΕΕ, ό.π., αρ. 21/17.04.45
[80] ΥΠΕΞ, ό.π. και ΔΒΚ, Πατρίς 1 (21.05.44) 4
[81] ΔΒΘ, Μακεδονία (10.4.45) 2
[82] ΔΒΚ, Φ22/Α/4, Κατάστασις, ό.π., αρ.220 και Χατζόγλου Γιάννης, Ομιλία …που εκφωνήθηκε στην επέτειο του ολοκαυτώματος των Πύργων, 29.04.13, http://www.eleysis-ellinwn.gr/el/articles/istoria/epos_40/olokautoma_ton_purgon_2441944_318_nekroi_188_kaikan_zontanoi_apo_tous_nazi.html#.UuUXRtJYldg
[83] Μελανοφρύδης Παντελής, «Κατράνιτσα (Πύργοι)», Επαρχιακή Φωνή (24.12.50) 1, 4
[84] Τοκατλίδης Στέφανος, Ντοκιμαντέρ για το ολοκαύτωμα των Πύργων απ’τους Γερμανούς, http://bolko.wordpress.com/2013/09/10/%CE%BD%CF%84%CE%BF%CE%BA%CE%B9%CE%BC%CE%B1%CE%BD%CF%84%CE%AD%CF%81-%CE%B3%CE%B9%CE%B1-%CF%84%CE%BF-%CE%BF%CE%BB%CE%BF%CE%BA%CE%B1%CF%8D%CF%84%CF%89%CE%BC%CE%B1-%CF%84%CF%89%CE%BD-%CF%80%CF%8D%CF%81
[85] Ταξίδης Στάθης, 65 χρόνια από την αποφράδα εκείνη µέρα…, http://www.omikron.tv/magazine/index.php/afieromata/285-2008-09-08-18-56-55
[86] Ασλανίδης, Πύργοι, ό.π
[87] Μελανοφρύδης, «Κατράνιτσα», ό.π.
[88] Ο αριθμός 185 των γυναικοπαίδων σε Πύργους και Μεσόβουνο, βλ. Δορδανάς, Το αίμα, ό.π., σ. 472, είναι ολιγότερος από την αρίθμηση του γράφοντος, η οποία φθάνει ακριβώς στο 250. Ο δε αριθμός 290 θυμάτων του Μεσόβουνου την ίδια άνοιξη, βλ. , είναι υπερβολικός
[89] Πετρίδης, «Στοιχεία», ό.π., σ. 73
[90] Καταστραφείσαι πόλεις, ό.π., σ. 60
[91] Φουστέρης Γιάννης, Πύργοι Εορδαίας, Κατράνιτσα, «ιστορίας ψηλάφηση», Πτολεμαΐδα 2000, σ. 19
[92] ΙΣΑΚ, Γέρτζας Ευάγγελος, συνέντευξη, ό.π.
[93] ΔΒΚ, Πατρίς 1 (21.05.44) 4
[94] Βαφειάδης, Απομνημονεύματα, ό.π., σ. 155
[95] Ασλανίδης, Πύργοι, ό.π. 12:04
[96] Χρυσοχόου Αθανάσιος, Η κατοχή εν Μακεδονία, η δράσις του ΚΚΕ, βιβλίον Α΄, Εταιρία Μακεδονικών σπουδών, Θεσσαλονίκη 1949, σ. 129
[97] Πρωτοδικείο Κοζάνης, Βούλευμα 5/29.06.1949,τ. Γ΄
[98] Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας, Γενική Διοίκηση Δυτικής Μακεδονίας, Φ. 1/4, Δημήτριος Λ. από Κομνηνά, Κομνηνά 30.04.45
[99] ΓΑΚ/ΑΝΚ, [Κατάσταση[, ό.π., αρ. 150, 158, 167
[100] Karl Schümers, http://en.wikipedia.org/wiki/Karl_Sch%C3%BCmers
[101] Κατοχή της Ελλάδας 1941-1944, http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9A%CE%B1%CF%84%CE%BF%CF%87%CE%AE_%CF%84%CE%B7%CF%82_%CE%95%CE%BB%CE%BB%CE%AC%CE%B4%CE%B1%CF%82_1941-1944
[102] Παγιάντζας –Καπετανόπουλος, Οι Πύργοι, ό.π., σ. 324
[103] Μελανοφρύδης, «Κατράνιτσα», ό.π.
[104] Παγιάντζας –Καπετανόπουλος, Οι Πύργοι, ό.π., σ. 324
[105] Κεσκιλίδου Μαίρη, «Προσωπικές μαρτυρίες από το ολοκαύτωμα των Πύργων», http://www.prlogos.gr/index.php?option=com_content&view=article&id=618:2009-08-17-20-27-02&catid=25:2008-12-16-10-41-44&Itemid=57
