Ο ρόλος της λογοτεχνίας στη διεπιστημονική προσέγγιση της γνώσης στη σχολική τάξη. Προτάσεις και παραδείγματα.
Ελένη Α. Ηλία, Δρ. Νεοελληνικής Λογοτεχνίας ΕΚΠΑ
Εισήγηση στο 5ο διεθνές επιστημονικό συνέδριο του ΙΑΚΕ, που πραγματοποιήθηκε στο Ηράκλειο, 5-7 Απριλίου 2019. Περιλαμβάνεται στον Α΄ τόμο των Πρακτικών του Συνεδρίου, Η διεπιστημονικότητα ως γνωστική, εκπαιδευτική και κοινωνική πρόκληση. https://iake.weebly.com/praktika2019.html, επιμ. Πανταζής Σπ. Χ. κ. ά., ISBN: 978-618-84507-2-1,
σσ. 541-548.
Περίληψη
Κατά τη διεπιστημονική προσέγγιση της γνώσης στην τάξη, αξιοποιούμε τη λογοτεχνία. Η απόλαυση της ανάγνωσης καθιστά αποτελεσματικότερη τη διδασκαλία. Λόγω της ταύτισης του αναγνώστη με τους λογοτεχνικούς ήρωες, πληροφορίες και γνώσεις που απορρέουν από το έργο, προσλαμβάνουν χαρακτήρα βιώματος. Για να εμπεδωθεί η συμβολή της λογοτεχνίας στη διδασκαλία, παραθέτουμε τρεις προτάσεις. Η πρώτη αναφέρεται σε έργα για την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Στη δεύτερη περιλαμβάνονται έργα όπου η υπόθεση διαδραματίζεται στη Μακεδονία σε διαφορετικές περιόδους. Στην τρίτη το φαντασιακό ταξίδι του Μικρού Πρίγκιπα του Εξυπερύ συμβάλλει στην κατανόηση της έννοιας του σύμπαντος. Η ύπαρξη άλλων πλανητών, ευαισθητοποιεί τα νήπια, να θεωρήσουν όλους τους κατοίκους της γης, συγκατοίκους τους.
Λέξεις-κλειδιά: ταύτιση, αναγνώστης, βιώματα.
- Εισαγωγή
Η δυνατότητα της λογοτεχνίας να συμβάλει στη διαπαιδαγώγηση, στη διαμόρφωση της προσωπικότητας, οφείλεται αποκλειστικά στην ευχαρίστηση που προσφέρει. Ενώ ο αναγνώστης προσεγγίζει το λογοτεχνικό έργο με βασικό κίνητρο να το απολαύσει, παράλληλα ωφελείται πολύπλευρα από αυτό. Αποκομίζει γνώσεις, εξελίσσεται νοητικά, λεκτικά, ωριμάζει συναισθηματικά, κατακτά σταδιακά την αυτογνωσία. Η αναντικατάστατη παιδαγωγική δύναμη των λογοτεχνικών έργων, είναι γνωστή και δοκιμασμένη άλλωστε από την αρχαιότητα, με την τότε κυρίαρχη μορφή της τραγωδίας, (Tompkins, 1988). Με τη συνειδητή αξιοποίηση της λογοτεχνίας στο σχολικό πλαίσιο, θα μπορούσε να διασφαλιστεί για το σύνολο των μαθητών ο στόχος της επιτυχούς εκπαίδευσής τους. Προσφέροντας πλήθος αξιόλογων λογοτεχνικών έργων, επιτυγχάνουμε με τον καλύτερο τρόπο τόσο να προωθήσουμε τη φιλαναγνωσία όσο και να εξυπηρετήσουμε γενικότερους και ειδικότερους στόχους, όπως είναι μεταξύ άλλων η μετάδοση συγκεκριμένων γνώσεων και πληροφοριών.
Το κείμενο καθίσταται αποτελεσματικό μέσο αγωγής στο βαθμό που συναρπάζει και προκαλεί συγκινησιακή φόρτιση. Η λογοτεχνική ανάγνωση είναι διαδικασία όπου εκδηλώνεται η δημιουργικότητα που χαρακτηρίζει την ανθρώπινη ύπαρξη (Κωτόπουλος, 2012), αφού καθώς ανταποκρινόμαστε στον αναγνωστικό μας ρόλο, γινόμαστε συνδημιουργοί του συγγραφέα. Η λογοτεχνική απόλαυση ως αποτέλεσμα του δημιουργικού ρόλου που επιτελεί ο αναγνώστης, συνιστά αποκλειστική συνέπεια της αφηγηματικής αρτιότητας του κειμένου. Κατά την ανάγνωση των πεζογραφημάτων ειδικότερα, ανακαλύπτουμε τα λανθάνοντα νοήματα, δημιουργούμε προσδοκίες για την εξέλιξη της υπόθεσης, διαμορφώνουμε στάσεις απέναντι στα διάφορα λογοτεχνικά πρόσωπα, οπότε αποκομίζουμε την αίσθηση ότι εμπλεκόμαστε άμεσα στα αφηγηματικά δρώμενα (Iser 1990). Ταυτιζόμαστε με τους ήρωες (Booth, 1987), οπότε βιώνουμε προσωπικά τις καταστάσεις αλλά και τα συναισθήματα που αποδίδονται στο κείμενο.
- Βασικές αρχές της διδακτικής προσέγγισης λογοτεχνικών κειμένων
Αν και είναι καθόλα θεμιτό να αξιοποιούμε σε κάθε ευκαιρία τα λογοτεχνικά κείμενα για τη διδασκαλία συγκεκριμένων γνωστικών ενοτήτων, απαιτούνται ιδιαίτερα διακριτικοί χειρισμοί από τον εκπαιδευτικό. Θα ήταν άστοχο να δίνεται στους μαθητές η εντύπωση ότι προτάσσεται ο οποιοσδήποτε διδακτικός στόχος κατά την επαφή τους με τη λογοτεχνία έναντι της αναγνωστικής απόλαυσης καθαυτής. Παροτρύνσεις οι οποίες εμφανίζουν τη λογοτεχνία ως χρησιμοθηρική ενασχόληση, κυριολεκτικά υπονομεύουν τη σχέση μαζί της.
Για να αναδειχθεί η χαρά τής αναγνωστικής δημιουργικότητας, η συγκίνηση που επιφυλάσσει η λογοτεχνική ανάγνωση, επιλέγεται η διδακτική προσέγγιση η οποία θα προσφέρει στους μαθητές την ευκαιρία ν’ αναλάβουν ρόλο πρωταγωνιστικό, να καταθέσουν την προσωπική τους αναγνωστική εμπειρία από την επαφή τους με το λογοτεχνικό κείμενο, ν’ αναφερθούν στους ήρωες, στις σχέσεις τους και στις καταστάσεις που αυτοί αντιμετωπίζουν, έτσι όπως οι ίδιοι τα αντιλαμβάνονται. Η συγκεκριμένη διδακτική αξιοποίηση που βρίσκεται σε αντιστοιχία με την ίδια τη φύση της λογοτεχνίας, προτρέπει κάθε μαθητή να ανταποκρίνεται στο κείμενο με πρωτότυπο, ιδιαίτερο, μοναδικό τρόπο. Να εκφράζει προσωπικά στοιχεία, ανακαλύπτοντας και αναδεικνύοντας νέες πτυχές τού ανεξάντλητου λογοτεχνικού έργου. Η εξασφάλιση του αναγνωστικού δικαιώματος των μαθητών να εκφράζουν ελεύθερα την ανταπόκρισή τους στα κείμενα, μπορεί να έχει ειδικότερα είτε τη μορφή της δημιουργικής μίμησης είτε της τροποποίησης είτε της ανατροπής του λογοτεχνικού προτύπου (Ματσαγγούρας, 2001).
- Διδασκαλία ιστορικών γεγονότων με την αξιοποίηση της λογοτεχνίας
- Φύση και ιδιότητες του ιστορικού μυθιστορήματος
Τα ιστορικά λογοτεχνικά έργα, σε όποιες ηλικίες αναγνωστών κι αν απευθύνονται, θα πρέπει να διαπνέονται από σεβασμό στην ιστορική αλήθεια (Γιάκος, 1993). Ο συγγραφέας του ιστορικού μυθιστορήματος επιδιώκει να αποδώσει με λογοτεχνικό τρόπο συγκεκριμένα ιστορικά γεγονότα, χαρακτηριστικά των προσώπων που συνδέονται με αυτά, καθώς και την ατμόσφαιρα της αντίστοιχης περιόδου, ευρισκόμενος ο ίδιος σε χρονική απόσταση (Σαχίνης, 1957). Η επιτυχία του έργου του έγκειται στην πρόσμειξη του πραγματικού με το φανταστικό, προϋποθέτει αφενός την ιστορική γνώση και αφετέρου την αφηγηματική δεξιοτεχνία. Όταν η γοητεία του παραμυθιού διακατέχει το ιστορικό μυθιστόρημα, εκμηδενίζεται κάθε εσωτερική αντίσταση του αναγνώστη, καθώς αυτός μεταφέρεται στον αφηγηματικό κόσμο. (Καλλέργης, 1995). Οι αφηγηματικοί χειρισμοί που έχουν ως αποτέλεσμα την ανάπλαση μιας ολόκληρης εποχής (Νικολοπούλου, 1990), μας επιτρέπουν να μετακινηθούμε στο χρόνο και να ξεφύγουμε από τη σύγχρονη πραγματικότητα μέσα από την ταύτιση με πρόσωπα που έζησαν στο παρελθόν (Χατζηθεοδώρου,1990). Προκειμένου ο αναγνώστης να συμμετέχει με ψυχική έξαψη στην υπόθεση, το ιστορικό μυθιστόρημα πρέπει τελικά να εξαίρει την αναλλοίωτη ανθρώπινη ψυχή, τα ήθη και τα αισθήματα που είναι κοινά στις διαφορετικές εποχές (Σαχίνης, 1957). Το συγκεκριμένο λογοτεχνικό είδος, συντελεί στην πνευματική, κοινωνική και ψυχική μας ωρίμαση, παρέχοντας αλλεπάλληλες ευκαιρίες για χωροχρονικές συγκρίσεις. Καθώς διδάσκει τα δεινά του πολέμου, την ειρήνη ως μέγα αγαθό της ζωής και την ελευθερία ως λογική αναγκαιότητα για την κατάκτηση της ευτυχίας (Αναγνωστόπουλος, 1987), παράλληλα με την εθνική, καλλιεργεί και την οικουμενική συνείδηση του αναγνώστη (Καλλέργης, 1995).
- Ενδεικτικές προτάσεις για Δημοτικό και Γυμνάσιο
- Η περίοδος της Τουρκοκρατίας
Το ιστορικό μυθιστόρημα αναφέρεται ενδεικτικά ότι συνιστά το ισχυρότερο ρεύμα στην Παιδική Λογοτεχνία της δεκαετίας 1970-1980 (Αναγνωστόπουλος, 1987), ειδικότερα μάλιστα για την εποχή της Τουρκοκρατίας και την Εθνεγερσία (Καλλέργης, 1995). Έτσι ο εκπαιδευτικός έχει πλήθος επιλογών από λογοτεχνικά έργα αναφορικά με τη συγκεκριμένη ιστορική εποχή, εφόσον επιδιώκει όχι απλώς τη μετάδοση πληροφοριών αλλά την κατανόηση από τους μαθητές των συνθηκών στις οποίες τα ιστορικά γεγονότα διαδραματίστηκαν, τις συνέπειές τους στους ανθρώπους που τα βίωσαν. Προκειμένου οι μαθητές να ερμηνεύσουν τη δράση των ηρώων, να συσχετίσουν περιστατικά με ιστορικές μορφές που τα υπέστησαν ή τα δημιούργησαν ή ενεπλάκησαν σε αυτά, στη συνέχεια επικεντρωνόμαστε σε δύο κατηγορίες κειμένων. Πρόκειται αφενός για λογοτεχνικές βιογραφίες Ελλήνων ηρώων αυτής της εποχής και αφετέρου για έργα όπου πρωταγωνιστούν μυθοπλαστικά αφηγηματικά πρόσωπα, συνηθέστερα παιδικής και εφηβικής ηλικίας, με τα οποία οι μαθητές-αναγνώστες ευκολότερα θα ταυτίζονταν.
Από την πρώτη κατηγορία, θα επικεντρωθούμε σε πέντε έργα.
Το βιβλίο της Γαλάτειας Γρηγοριάδου-Σουρέλη ΣΤΙΣ ΡΙΖΕΣ ΤΗΣ ΛΕΥΤΕΡΙΑΣ (Δαμασκός, 1971) αναφέρεται σε εφτά διαφορετικές ιστορικές φυσιογνωμίες που συνετέλεσαν σημαντικά στην καλλιέργεια στους υπόδουλους Έλληνες του πόθου της απελευθέρωσης απ’ τους Τούρκους κατακτητές και συνέβαλαν με τους αγώνες τους στην προετοιμασία της επανάστασης του 1821, ανάμεσά τους τον Κοσμά τον Αιτωλό, τον Νικόλαο Σκουφά, τον Αλέξανδρο Υψηλάντη και τον Αδαμάντιο Κοραή. Καθώς γνωρίζουμε τον εσωτερικό κόσμο των κυρίων ηρώων και μοιραζόμαστε την οπτική τους στις κρίσιμες για τη ζωή τους στιγμές, βιώνουμε πλήρως την αγωνία τους. Η αφήγηση στέκεται ιδιαίτερα στο μαρτυρικό τέλος των εφτά αγωνιστών. Άλλοτε παρουσιάζει την ψυχή τους να συναναστρέφεται με τις προσωποποιημένες ιδέες τους για τις οποίες και θυσιάστηκαν. Άλλοτε πάλι ο ίδιος ο φυσικός κόσμος εμπλέκεται στο θάνατό τους, με αποτέλεσμα να προσλαμβάνουν στην αναγνωστική αντίληψη διαστάσεις μυθικών ηρώων.
Στα δύο επόμενα έργα η αφήγηση επικεντρώνεται στο πρόσωπο του Πατριάρχη Γρηγορίου του Ε΄. Το μυθιστόρημα ΘΥΣΙΑ ΚΑΙ ΔΟΞΑ της Γιολάντας Πατεράκη (Δαμασκός, 1981) ξεκινά από τα παιδικά του χρόνια στη Δημητσάνα, συνεχίζεται με την περίοδο των σπουδών του στη Σμύρνη και στην Πατμιάδα Σχολή, τη θητεία του στη μητρόπολη Σμύρνης και στο πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης, τα διαστήματα που εξορίστηκε και καταλήγει με τον απαγχονισμό του. Οι ιστορικές εξελίξεις, η θέση και η στάση του Πατριάρχη απέναντι σε αυτές, ο τρόπος που ο ίδιος την ερμηνεύει, επιχειρείται να αποδοθούν μέσα από τη συναναστροφή του με ένα συνομήλικό του μυθοπλαστικό πρόσωπο. Οι μεταξύ τους διάλογοι από τα παιδικά του χρόνια στην αρκαδική ύπαιθρο, καθώς και η αλληλογραφία τους σε κατοπινές φάσεις της ζωής του Γρηγορίου, είναι το άκρως επιτυχημένο αφηγηματικό τέχνασμα, ώστε ο αναγνώστης να ταυτιστεί μαζί του.
ΣΤΟ ΤΣΟΠΑΝΟΠΟΥΛΟ ΤΗΣ ΔΗΜΗΤΣΑΝΑΣ του Ζήσιμου Βιρβίλη (Παιδικοί Ορίζοντες, 1981), η υπόθεση ολοκληρώνεται με τη μεταφορά του λειψάνου του στην Οδησσό και αργότερα στο μητροπολιτικό ναό της Αθήνας και τα αποκαλυπτήρια του αδριάντα του μπροστά στο Πανεπιστήμιο. Στα τελευταία λεπτά της ζωής του Γρηγορίου η αφήγηση εστιάζεται στον εσωτερικό του κόσμο. Ο αναγνώστης μοιράζεται τη δική του οπτική, καθώς συσχετίζει τη θηλιά που ο δήμιος ετοιμάζεται να περάσει στο λαιμό του με το φωτοστέφανο που είχε ονειρευτεί όταν ήταν μικρό αγόρι. Αυτό αιτιολογεί τη γαλήνη στην έκφρασή του, που αποδίδεται σε αντίθεση με το μίσος και το φανατισμό των Τούρκων διωκτών του. Η αναγνώριση του πτώματος του Πατριάρχη που επιπλέει στη θάλασσα, αποδίδεται με ανάλογη αφηγηματική δεξιοτεχνία, καθώς προηγείται η περιγραφή του μέσα από την οπτική των επιβατών του κεφαλλονίτικου πλοίου που το περισυνέλεξε. Ακολουθεί η αποκάλυψη της ταυτότητάς του, ταυτόχρονα για αφηγηματικά πρόσωπα και αναγνώστες, από τον αρχιμανδρίτη Σωφρόνιο που επέβαινε στο πλοίο.
Τα δύο τελευταία έργα της κατηγορίας αναφέρονται στο Θεόδωρο Κολοκοτρώνη στην παιδική του ηλικία. ΣΤΟ ΛΙΟΝΤΑΡΟΠΟΥΛΟ της Καλλιόπης Σφαέλλου (Εστία, 1965), ο μικρός Θοδωράκης συνιστά ένα εξαιρετικά ελκυστικό αφηγηματικό πρόσωπο, που διακρίνεται για τη γενναιότητα, τη λογική του, το σταθερό προσανατολισμό του στην αξία της ελευθερίας και τη συστηματική προετοιμασία του, ώστε να πολεμήσει για την απελευθέρωση του γένους. Η αναγνωστική συμπάθεια στο πρόσωπό του απορρέει τόσο από το θαυμασμό και την εμπιστοσύνη των λογοτεχνικών προσώπων κάθε ηλικίας που τον περιστοιχίζουν όσο και από την εστίαση της αφήγησης στον εσωτερικό του κόσμο σε κάθε περίπτωση που η ζωή του κινδυνεύει. Η τελευταία αυτή τεχνική που επιτρέπει στο παιδί-αναγνώστη να ταυτιστεί με το συνομήλικό του πρωταγωνιστικό πρόσωπο και να βιώσει τα συναρπαστικά περιστατικά, κυριαρχεί και στον ΑΝΤΡΕΙΩΜΕΝΟ του Νίκου Αρβανίτη (Παιδικοί Ορίζοντες, 1973). Εδώ εμφανίζεται για παράδειγμα ο μικρός λογοτεχνικός ήρωας να προσεύχεται στο εικόνισμα των Αγίων Θεοδώρων στο ομώνυμο μοναστήρι ή να ορκίζεται στον Αϊ-Θανάση ότι θα ξαναπάει στην Τρίπολη για να την απελευθερώσει, πληγωμένος από τη στάση Τούρκου που τον είχε χτυπήσει, επειδή πέρασε με το γάιδαρό του στην κεντρική πλατεία.
Και περνάμε στα επόμενα έξι μυθιστορήματα όπου πρωταγωνιστούν τα μυθοπλαστικά πρόσωπα. ΣΤΟ ΜΥΣΤΙΚΟ ΤΩΝ ΦΙΛΙΚΩΝ της Νίτσας Τζώρτζογλου (Ψυχογιός, 1989) η ίδρυση της Φιλικής Εταιρείας και η εξέλιξή της μέχρι την έναρξη της ελληνικής επανάστασης στη Μολδοβλαχία παρουσιάζεται μέσα από την οπτική του έφηβου Παντελή, ο οποίος εγκαθίσταται στο σπίτι του συγγενή του Τσακάλωφ στην Οδησσό. Εκεί, ο αναγνώστης τον παρακολουθεί μαζί με την ενδεκάχρονη κόρη του Τσακάλωφ Μαρούσκα, να ανακαλύπτουν τη συνωμοτική δράση της οργάνωσης και τους στόχους της, καθώς και να συνειδητοποιούν τον άμεσο κίνδυνο που διατρέχουν τα μέλη της. Ο Παντελής βρίσκεται πάντα στο επίκεντρο των εξελίξεων, στην Οδησσό, στην Πόλη, στο Δραγατσάνι και συχνά απειλείται η ζωή του, καθώς αναλαμβάνει διάφορες αποστολές, όπως την παράδοση στον Υψηλάντη του γράμματος που θα σημάνει την έναρξη του αγώνα.
Στο έργο ΙΕΡΟΣ ΛΟΧΟΣ της Βάσας Σολωμού (Εστία, 1968) παρακολουθούμε ένα μικρό αγόρι να ταξιδεύει με τον παππού του στις παραδουνάβιες ηγεμονίες. Εκεί κατοικεί και μια έφηβη ελληνίδα αφότου διέφυγε από την Πάργα, που με τον αρραβωνιαστικό της εργάζονται επίσης για τους σκοπούς της Φιλικής Εταιρείας. Όταν ξεκινά η επανάσταση, οι δύο νεαροί στρατεύονται στον Ιερό Λόχο και σκοτώνονται στη μάχη στο Δραγατσάνι ενώ η κοπέλα επιστρέφει στην Ελλάδα, για να συνεχίσει την επαναστατική δράση της.
Στο βιβλίο της Αγγελικής Νικολοπούλου ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΄Η ΘΑΝΑΤΟΣ : (Άγκυρα, 1971) ο μικρός Φώτης φεύγει από το χωριό του στην Αρκαδία, για να συνεχίσει τις σπουδές του. Ο δάσκαλός του, τού αναθέτει να οδηγήσει έναν άγνωστο στο μοναστήρι του Φιλοσόφου στη Δημητσάνα. Στη διαδρομή ο άγνωστος σκοτώνει έναν Τούρκο. Μετά την άφιξή τους στο μοναστήρι, καταφτάνουν εκεί Τούρκοι στρατιώτες, για να τους συλλάβουν. Ο Φώτης κατορθώνει να διαφύγει με τη βοήθεια των μοναχών. Ζει πλέον κυνηγημένος, αναλαμβάνοντας αλλεπάλληλες αποστολές της Φιλικής Εταιρείας σε Πελοπόννησο και Εφτάνησα. Η αφήγηση ολοκληρώνεται με την παρουσία του στο μοναστήρι της Αγίας Λαύρας κατά την κήρυξη της επανάστασης.
Στο έργο της Γαλάτειας Σαράντη ΟΙ ΜΠΑΡΟΥΤΟΜΥΛΟΙ ΤΗΣ ΔΗΜΗΤΣΑΝΑΣ (Εστία, 1971) ένα δωδεκάχρονο, ορφανό αγόρι, στις αρχές του 1821 συμβάλλει καθοριστικά στην αποτροπή της καταστροφής της Δημητσάνας που σχεδιάζουν οι Τούρκοι μετά την πληροφορία ότι οι κάτοικοι της φυλάσσουν μπαρούτη, για να επαναστατήσουν. Το αγόρι ενεργώντας με γενναιότητα, ειδοποιεί τους κατοίκους πριν από την άφιξη των Τούρκων. Οι κάτοικοι τους παραπλανούν και τους παρασύρουν σε γλέντι, οπότε η καταστροφή ματαιώνεται.
Στο βιβλίο Ο ΜΙΚΡΟΣ ΜΠΟΥΡΛΟΤΙΕΡΗΣ της Γαλάτειας Γρηγοριάδου-Σουρέλη (Εστία, 1963) κύριος ήρωας είναι ένα αγόρι με το συμβολικό όνομα Λευτέρης, ο οποίος συμμετέχει αρχικά ως μούτσος στον υδραίικο στόλο, για να καταλήξει στην εφηβεία του κυβερνήτης σε μπουρλότο. Η απελευθέρωση τον βρίσκει ανάπηρο. Σπουδάζει στην Ευρώπη και όταν επιστρέφει στην Ύδρα, εργάζεται ως δάσκαλος. Η αφήγηση εστιάζεται στον εσωτερικό κόσμο του ήρωα όταν συγκλονίζεται από την είδηση για τον απαγχονισμό του Πατριάρχη κι αποφασίζει να αγωνιστεί για την ελευθερία ή όταν συγκινείται διαβάζοντας σε τυπογραφείο στο Μεσολόγγι τον «Ύμνο εις την Ελευθερία». Η ταύτιση του αναγνώστη μαζί του προκύπτει και ως αποτέλεσμα της κοινής οπτικής τους κατά τη μάχη για την ανακατάληψη των κατεστραμμένων Ψαρών. Εδώ ο ήρωας από τη ναυαρχίδα προβαίνει σε συνεχείς εικασίες για την έκβαση, μέχρι που αντικρίζει την ψαριανή σημαία να υψώνεται στη θέση της τουρκικής. Αλλού, ο τραυματισμένος σε ναυμαχία Λευτέρης, όταν ανακτά τις αισθήσεις του, αναρωτιέται αν βρίσκεται αιχμάλωτος. Οι ομιλίες στα ελληνικά που ακούει, μας φανερώνουν ότι παραμένει ελεύθερος.
Ολοκληρώνουμε αυτήν την ενότητα με Το βιβλίο ΔΟΞΑΣΜΕΝΗ ΕΞΟΔΟΣ του Τάκη Λάππα (Ατλαντίς, 1966). Αναφέρεται στην πολιορκία του Μεσολογγίου από τους Τούρκους και στην ηρωική έξοδο των κατοίκων του. Η αφήγηση επικεντρώνεται σε μια μεσολογγίτικη οικογένεια της οποίας ο μεγαλύτερος αδερφός εγκαταλείπει τις σπουδές του στην Ιταλία, για να προσφέρει τις υπηρεσίες του στη γενέτειρά του, που πολιορκείται από τον Κιουταχή και παράλληλα βοηθά στο τυπογραφείο του Μάγερ. Ο δεύτερος αδερφός σκοτώνεται σε γιουρούσι των Μεσολογγιτών ενώ ο τρίτος χάνεται στη μάχη στο νησάκι Κλείσοβα. Όταν τα στρατεύματα του Ιμπραήμ εισβάλουν στην πόλη μετά την έξοδο, δύο ακόμη μέλη της οικογένειας, ανατινάζονται σπίτι τους, για να μην αιχμαλωτιστούν.
- Η ιστορία της Μακεδονίας
Ο μακεδονικός χώρος έχει εμπνεύσει πολλούς Έλληνες συγγραφείς, παλαιότερους, όπως η Πηνελόπη Δέλτα αλλά και σύγχρονους, ώστε θα μπορούσε να επιχειρηθεί μία αναδρομή σε ολόκληρη την ιστορία της Μακεδονίας από την αρχαιότητα μέχρι και τη νεότερη εποχή, μέσα από λογοτεχνικά κείμενα.
Ξεκινάμε την αναφορά μας με το έργο της Ελένης Δικαίου, με τίτλο Οι Θεοί δεν πεθαίνουνε στην Πέλλα (Πατάκης, 2003), όπου βασικός ήρωας είναι ο Μέγας Αλέξανδρος. Παρακολουθούμε τη ζωή του από την ημέρα που δολοφόνησαν τον Ξεκινάμε την αναφορά μας με το έργο της Ελένης Δικαίου, με τίτλο Οι Θεοί δεν πεθαίνουνε στην Πέλλα (Πατάκης, 2003), όπου βασικός ήρωας είναι ο Μέγας Αλέξανδρος. Παρακολουθούμε τη ζωή του από την ημέρα που δολοφόνησαν τον πατέρα του και ανέλαβε ο ίδιος το βασίλειο της Μακεδονίας έως το θάνατό του στη Βαβυλώνα. Υπάρχουν αρκετές αναδρομές στα παιδικά του χρόνια. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στα αισθήματα του ήρωα. Ανάμεσά τους κυριαρχεί η αγάπη για τον Ηφαιστίωνα, που ενώ στη διάρκεια της ζωής τους εκδηλώνεται ως έμπνευση, αγαλλίαση και ευφορία, γίνεται βασανιστική όταν τους χωρίζει ο θάνατος. Επίσης, ο άρρηκτος δεσμός του με το άλογό του Βουκεφάλα, που υπερβαίνει μια συνηθισμένη σχέση ανθρώπου με ζώο. Η αναγνωστική ταύτιση, που προκύπτει καθώς εισερχόμαστε στον εσωτερικό του κόσμο του ήρωα, συνδυάζεται με τις ενδείξεις που οδηγούν στη δημιουργία προσδοκιών για την αφηγηματική έκβαση και ειδικότερα για το τέλος του Αλέξανδρου. Τέτοιες περιπτώσεις συνιστούν οι παραινέσεις των Χαλδαίων ιερέων ν’ αποφευχθεί η είσοδος του στη Βαβυλώνα απ’ τ’ ανατολικά ή το πέσιμο της κορδέλας απ’ το βασιλικό διάδημα.
Στο βιβλίο της Θέτης Χορτιάτη, Στη Βέροια στη Βεργίνα (Κέδρος, 1998), το παρελθόν αποδίδεται μέσα από τη δράση μιας εφηβικής συντροφιάς στο παρόν. Οι ιστορικές γνώσεις που οι ήρωες αποκομίζουν, μελετώντας τον οδηγό του αρχαιολογικού μουσείου της Θεσσαλονίκης για τα ευρήματα από τους τρεις τάφους που ανακαλύφθηκαν στη Βεργίνα, εμπνέουν το «θεατροπαίχνιδό» τους και τους προξενούν την κοινή επιθυμία να σπουδάσουν αρχαιολογία, για να συνεχίσουν τις ανασκαφές στην περιοχή.
Αντίστοιχη είναι και η αφηγηματική προσέγγιση της Κίρας Σίνου στο βιβλίο Στην πόλη του Αϊ-Αημήτρη (Κέδρος, 2000) για τη βυζαντινή περίοδο. Η ιστορία της Θεσσαλονίκης, από την ίδρυση της έως την απελευθέρωση της απ’ τους Τούρκους το 1917, παρουσιάζεται στις σελίδες του μέσα από τις παραδόσεις στη Σχολή Ξεναγών της πόλης, τις οποίες παρακολουθεί μια νεανική συντροφιά. Κατά την παράθεση των ιστορικών στοιχείων η ηρωίδα ζει με τη φαντασία της συναρπαστικές σκηνές, όπως η μονομαχία του Νέστορα με το Λυαίο, η άλωση και λεηλασία της Θεσσαλονίκης από τους Σαρακηνούς, η επανάσταση των Ζηλωτών και η καταστροφική πυρκαγιά του 1917. Τα παραπάνω γεγονότα εναλλάσσονται με τις εικόνες της σύγχρονης πόλης, τους πολυσύχναστους κεντρικούς δρόμους, τα στέκια των νέων ή τα ειδυλλιακά φυσικά τοπία της.
Περνώντας στη νεότερη ιστορία, στεκόμαστε στο βιβλίο της Θάλειας Σαμαρά …Και αλέκτωρ δεν ελάλησε (ιδιωτική έκδοση, χ.χ.), όπου παρουσιάζεται η ζωή στην τουρκοκρατούμενη Νάουσα από το 1803 μέχρι το 1832. Η πολιορκία της Νάουσας, η παράδοση της, η επανάσταση των Ναουσαίων, η ολοσχερής καταστροφή της πόλης και η ανοικοδόμηση της από τους ελάχιστους επιβιώσαντες κατοίκους της, αποδίδονται στο κείμενο μέσα από την προσωπική δράση μιας οικογένειας.
Ο αναγνώστης, αν και συγκλονίζεται από το βίαιο θάνατο όλων σχεδόν των μελών της, δεν παύει να αισιοδοξεί, καθώς στις τελευταίες σελίδες εμφανίζονται τα παιδιά του μοναδικού επιζώντα, που φέρουν τα ονόματα των νεκρών θείων τους.
Το μυθιστόρημα της Νένας Πάτρα, Χρόνια του χαλασμού και της φωτιάς (ιδιωτική έκδοση, 2005) καλύπτει τις ιστορικές περιόδους του μακεδονικού αγώνα και των βαλκανικών πολέμων. Βασικοί ήρωες τα πρόσωπα μιας οικογένειας της Στρώμνιτσας, που δραστηριοποιούνται ποικιλότροπα ενάντια στις απόπειρες εκβουλγαρισμού της περιοχής τους και πληρώνουν βαρύτατο τίμημα για αυτή τους τη στάση. Στο έργο συναντάμε την εναλλαγή δυο αφηγητριών, μιας νεαρής κοπέλας, όποτε η συγγραφέας αναφέρεται στη σύγχρονη εποχή, και της ηλικιωμένης θείας της, Βάγιας, η οποία αποδίδει τα ιστορικά γεγονότα απευθυνόμενη στην αγαπημένη ανιψιά της που παρακολουθεί με έντονο ενδιαφέρον. Έτσι ο αναγνώστης αποκομίζει την εντύπωση ότι παρίσταται φυσικά στη ζωντανή διήγηση που διαρκεί μια ολόκληρη χειμωνιάτικη νύχτα.
Σε σχέση με το μακεδονικό αγώνα, θα επικεντρωθούμε επίσης στο μυθιστόρημά της Πηνελόπης Δέλτα, Στα μυστικά του Βάλτου (Μεταίχμιο, 2013), καθώς συνιστά σημείο αναφοράς για τα κατοπινά έργα. Στο έργο συνυπάρχουν πρόσωπα ιστορικά και μυθοπλαστικά. Στα τελευταία ανήκουν οι δύο βασικοί ήρωες, Αποστόλης και Γιοβάν που βρίσκονται σε εφηβική και παιδική ηλικία αντίστοιχα. Ο πρώτος συμμετέχει στον αγώνα ως οδηγός των Ελλήνων ανταρτών. Ο δεύτερος, αν και τον έχουν αναθρέψει βούλγαροι κάτοικοι της περιοχής, προσφέρει ανεκτίμητη βοήθεια στον εντοπισμό κομιτατζήδων και στη μεταφορά πληροφοριών. Τα δύο ορφανά παιδιά συνδέονται στενά μεταξύ τους, καθώς και με τη νεαρή Ηλέκτρα, ηρωική δασκάλα του χωριού Ζορμπάς. Στην υπόθεση εμπλέκονται οι λογοτεχνικοί ήρωες του βιβλίου Μάγκας. Ο Βασίλης φτάνει από την Αλεξάνδρεια, προκειμένου να αναζητήσει το μικρό γιο του, που την τύχη του αγνοεί, ύστερα από επίθεση κομιτατζήδων στο χωριό του. Ο Γιοβάν τραυματίζεται θανάσιμα ενώ μετά το θάνατό του, αποκαλύπτεται ότι αυτός ήταν ο αγνοούμενος γιος του Βασίλη. Ο αναγνώστης, βασιζόμενος στις ενδείξεις που παρέχονται στην αφήγηση, σταδιακά οδηγείται στη γνώση ότι ο μικρός Γιοβάν είναι γιος του Βασίλη. Ο τελευταίος όμως, αγνοώντας την πραγματικότητα, καθίσταται θύμα τραγικής ειρωνείας. Η αποκάλυψης της αλήθειας στο Βασίλη συμπίπτει με το θάνατο του μικρού αγοριού.
Στο έργο της Λότης ΙΙέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου Ο μικρός αδελφός (Πατάκης, 2007), παρακολουθούμε το δεκαεξάχρονο Άγγελος που ζει στη Μακεδονία, όταν ξεσπά ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, να οδηγείται όμηρος στη Βουλγαρία, που έχει ταχθεί με το μέρος των Κεντρικών Δυνάμεων. Ο ήρωας, παρά τις κακουχίες που υφίσταται, υπερασπίζεται πάντα με αυταπάρνηση το μικρότερο αδερφό του αλλά και κάθε μικρό παιδί άλλης εθνικότητας, που κινδυνεύει. Ο αναγνώστης αγωνιά μαζί με τους νεαρούς ήρωες, για την έκβαση της απόπειρας τους να ξεγελάσουν τους Βούλγαρους φρουρούς τους, ώστε να μην χωριστούν ξανά τα δύο αδέρφια. Με την άφιξη του προδότη συντοπίτη τους στο στρατόπεδο, που καθιστά πιθανή την αποκάλυψη του σχεδίου τους, η αγωνία μας κορυφώνεται, όπως και όταν αποκρύπτουν τηλεγράφημα, όπου δίνεται εντολή να παραταθεί η παραμονή του προδότη εκεί. Το συγκεκριμένο έργο με την έκβαση του αποπνέει αισιοδοξία, στοιχείο εξαιρετικά πολύτιμο για το παιδί και έφηβο αναγνώστη, όταν συνδυάζεται με την αγωνιστικότητα, όπως η ίδια η συγγραφέας του έχει τονίσει σε θεωρητική τοποθέτηση της (Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου, 2001).
- Η μύηση των νηπίων στην έννοια του σύμπαντος με τη συμβολή της λογοτεχνίας
Πέρα από την ιστορία, από τα ποικίλα γνωστικά αντικείμενα, σε σχέση με τα οποία θα μπορούσαμε επίσης να καταφύγουμε στη λογοτεχνία, επιλέγουμε τη διδασκαλία στο νηπιαγωγείο βασικών στοιχείων αναφορικά με το σύμπαν. Επιδιώκοντας την κοινωνική ευαισθητοποίηση για τους πρόσφυγες, την καλλιέργεια θετικού κλίματος απέναντί τους, ανεξάρτητα από χώρα προέλευσης, χρονική συγκυρία, ιστορική εποχή, αξιοποιήθηκε το έργο του Εξυπερύ, ο «Μικρός Πρίγκιπας». Καθώς σε αυτό η αφήγηση αναφέρεται στη ζωή του ήρωα στο δικό του πλανήτη και στη συνέχεια στο ταξίδι του στη Γη, μέσα από μια διαδρομή που περνά από έξι ακόμη πλανήτες, τα νήπια κατανοούν αποτελεσματικότερα την έννοια του σύμπαντος.
Η αντιδιαστολή της Γης με τους υπόλοιπους πλανήτες, επιτρέπει τελικά στα νήπια να την αντιληφθούν ως το κοινό «σπίτι» όλων των ανθρώπων, να νιώσουν τους κατοίκους της, ως «συγκατοίκους». Αν συνειδητοποιήσουν πως τα κοινά στοιχεία των ανθρώπων είναι σημαντικότερα από τις διαφορές τους, προκύπτει αβίαστα, χωρίς διδακτισμό η επιλογή της αρμονικής συμβίωσης και της αλληλοβοήθειας προς εκείνους τους συνανθρώπους τους που εξαναγκάζονται να εγκαταλείψουν τον τόπο που έμεναν, αναζητώντας ασφαλέστερες συνθήκες και ευνοϊκότερες προοπτικές διαβίωσης.
- Συμπεράσματα
Προσφέροντας στους μαθητές πλήθος αξιόλογων λογοτεχνικών έργων, επιτυγχάνεται με τον καλύτερο τρόπο τόσο η εξυπηρέτηση γενικότερων και ειδικότερων εκπαιδευτικών στόχων, όπως είναι μεταξύ άλλων η μετάδοση συγκεκριμένων γνώσεων και πληροφοριών όσο και η ανάπτυξη της φιλαναγνωσίας.
Όταν καταφύγουμε σε κάποιο λογοτεχνικό βιβλίο, με αφορμή ή ερέθισμα από τα άμεσο φυσικό ή κοινωνικό περιβάλλον των παιδιών αλλά και από τα διάφορα γνωστικά αντικείμενα του εκπαιδευτικού προγράμματος, αξιοποιείται αβίαστα η παιδαγωγική δύναμη της λογοτεχνίας.
Σε αυτό συμβάλλει η επιλογή μιας διδακτικής προσέγγισης του λογοτεχνικού κειμένου που να βρίσκεται σε πλήρη αντιστοιχία με τη φύση της λογοτεχνίας, να επιτρέπει δηλαδή στους μαθητές ν’ αναλάβουν ρόλο πρωταγωνιστικό, να καταθέσουν την προσωπική τους αναγνωστική εμπειρία από την επαφή τους με το έργο, ν’ αναφερθούν στους ήρωες, στις σχέσεις τους και στις καταστάσεις που αυτοί αντιμετωπίζουν, έτσι όπως οι ίδιοι τα αντιλαμβάνονται. Η κάθε ατομική ανάγνωση είναι διαφορετική, μοναδική, πρωτότυπη, ανεπανάληπτη και αξίζει να εκφραστεί, καθώς απορρέει από την ιδιαιτερότητα, τη μοναδικότητα του κάθε αναγνώστη.
Οι μαθητές-αναγνώστες διατυπώνοντας ελεύθερα την ταύτισή τους με συγκεκριμένα αφηγηματικά πρόσωπα, ιστορικά ή μυθοπλαστικά, υπερβαίνουν τα δεσμά του χρόνου και του τόπου, εξοικειώνονται με διάφορες ιστορικές εποχές αλλά και με το μακρινό σύμπαν. Αντιπαραβάλλοντας τη γη σε σχέση με αυτό, τα νήπια την αντιλαμβάνονται τελικά ως κοινό σημείο αναφοράς για όλους ανεξαιρέτως τους κατοίκους της, ως το στοιχείο που ενώνει τους ανθρώπους διαφορετικών φυλών και πολιτισμών.
Βιβλιογραφία
Ελληνόγλωσση
Αναγνωστόπουλος, Β. Δ. (1987). Τάσεις και Εξελίξεις της Παιδικής Λογοτεχνίας στη δεκαετία 1970-1980. Αθήνα: Οι Εκδόσεις των Φίλων.
Γιάκος, Δ. (1993). Ιστορία της Ελληνικής Παιδικής Λογοτεχνίας. Αθήνα: Παπαδήμας.
Ηλία, Ε.Α. και Ματσαγγούρας Η. Γ. (2006). Από το παιχνίδι στο λόγο: Παραγωγή παιδικών κειμένων μέσα από παιγνιώδεις δραστηριότητες. Στο Π. Παπούλια-Τζελέπη, Α. Φτερνιάτη, Κ. Θηβαίος (Επιμ), Έρευνα και Πρακτική του Γραμματισμού στην Ελληνική Κοινωνία. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, σσ. 307-317.
Καλλέργης, Η.Ε. (1995). Προσεγγίσεις στην Παιδική Λογοτεχνία. Αθήνα: Καστανιώτης.
Κωτόπουλος, Τ. (2012, Ιούλιος). Η «νομιμοποίηση» της δημιουργικής γραφής, ΚΕΙΜΕΝΑ 15, http://keimena.ece.uth.gr
Ματσαγγούρας, Η. Γ. (2001). Η Σχολική Τάξη, τ. Β΄ : Κειμενοκεντρική Προσέγγιση του γραπτού λόγου. Αθήνα.
Νικολοπούλου, Α. (1990). Γράφοντας παιδικό ιστορικό βιβλίο, Διαδρομές, τ. 18, 102-105.
Pascucci, M. και Rossi, F. (2002). ΄Oχι μόνο γραφέας, Γέφυρες, τ. 6, 16-23.
Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου, Λ. (2001). Το μικρόβιο της ευεξίας, Ο κόσμος της Παιδικής/Νεανικής Λογοτεχνίας, τ. Α’, Η Συγγραφή και η Εικονογράφηση. Αθήνα: Καστανιώτης, 141-149.
Ποσλανιέκ, Κ. (1992). Να δώσουμε στα παιδιά την όρεξη για διάβασμα (Στ. Αθήνη, μτφρ.) Αθήνα: Καστανιώτης.
Riffaterre, Μ. (1985). Η εξήγηση των λογοτεχνικών φαινομένων. Η Διδασκαλία της Λογοτεχνίας (Ι. Ν. Βασιλαράκης, μτφρ). Αθήνα: Επικαιρότητα, 135-164.
Σαχίνης, Α. (1957). Το Ιστορικό Μυθιστόρημα. Αθήνα: Δίφρος.
Τζιόβας, Δ. (1987). Μετά την αισθητική. Θεωρητικές δοκιμές κι ερμηνευτικές αναγνώσεις της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Αθήνα: Γνώση
Χατζηθεοδώρου, Α. (1990). Οι διαγωνισμοί της Γυναικείας Λογοτεχνικής Συντροφιάς και το ιστορικό μυθιστόρημα, Διαδρομές, τ. 18, 106-109.
Χουιζίνγκα, Γ. (1989). Ο άνθρωπος και το παιχνίδι (Σ. Ροζάκης – Γ. Λυκιαρδόπουλος, μτφρ.) Αθήνα: Γνώση.
Ξενόγλωσση
Booth, W.C. (1987). The Rhetoric of Fiction. Middlesex: Penguin Books.
Huck, C., Hepler, S. και Hickman, J. (1979). Children’s Literature in the Elementary School: Holt Rinehart And Winston.
Iser, W. (1990). The Implied Reader. Patterns of Communication in Prose Fiction from Bunyan to Beckett. Baltimore and London: The Johns Hopkins University Press.
Tompkins, J. P. (1988). The reader in history: The changing shape of literary-response στο J. P. Tompkins ( Επιμ.), Reader-response criticism. From Formalism to Post-Structuralism, Baltimore and London: The Johns Hopkins University Press, 201-232.
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
200 χρόνια από το 1821…
12 Λογοτεχνικά έργα για την επαναστατική δράση των Ελλήνων κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας
Άρθρο μου στο
Εισαγωγή
Τα ιστορικά λογοτεχνικά έργα, σε όποιες ηλικίες αναγνωστών κι αν απευθύνονται, θα πρέπει να διαπνέονται από σεβασμό στην ιστορική αλήθεια (Γιάκος, 1993). Ο συγγραφέας του ιστορικού μυθιστορήματος επιδιώκει να αποδώσει με λογοτεχνικό τρόπο συγκεκριμένα ιστορικά γεγονότα, χαρακτηριστικά των προσώπων που συνδέονται με αυτά, καθώς και την ατμόσφαιρα της αντίστοιχης περιόδου, ευρισκόμενος ο ίδιος σε χρονική απόσταση (Σαχίνης, 1957). Η επιτυχία του έργου του έγκειται στην πρόσμειξη του πραγματικού με το φανταστικό, προϋποθέτει αφενός την ιστορική γνώση και αφετέρου την αφηγηματική δεξιοτεχνία. Όταν η γοητεία του παραμυθιού διακατέχει το ιστορικό μυθιστόρημα, εκμηδενίζεται κάθε εσωτερική αντίσταση του αναγνώστη, καθώς αυτός μεταφέρεται στον αφηγηματικό κόσμο. (Καλλέργης, 1995). Οι αφηγηματικοί χειρισμοί που έχουν ως αποτέλεσμα την ανάπλαση μιας ολόκληρης εποχής (Νικολοπούλου, 1990), μας επιτρέπουν να μετακινηθούμε στο χρόνο και να ξεφύγουμε από τη σύγχρονη πραγματικότητα μέσα από την ταύτιση με πρόσωπα που έζησαν στο παρελθόν (Χατζηθεοδώρου,1990). Προκειμένου ο αναγνώστης να συμμετέχει με ψυχική έξαψη στην υπόθεση, το ιστορικό μυθιστόρημα πρέπει τελικά να εξαίρει την αναλλοίωτη ανθρώπινη ψυχή, τα ήθη και τα αισθήματα που είναι κοινά στις διαφορετικές εποχές (Σαχίνης, 1957). Το συγκεκριμένο λογοτεχνικό είδος, συντελεί στην πνευματική, κοινωνική και ψυχική μας ωρίμαση, παρέχοντας αλλεπάλληλες ευκαιρίες για χωροχρονικές συγκρίσεις. Καθώς διδάσκει τα δεινά του πολέμου, την ειρήνη ως μέγα αγαθό της ζωής και την ελευθερία ως λογική αναγκαιότητα για την κατάκτηση της ευτυχίας (Αναγνωστόπουλος, 1987), παράλληλα με την εθνική, καλλιεργεί και την οικουμενική συνείδηση του αναγνώστη (Καλλέργης, 1995).
Το ιστορικό μυθιστόρημα αναφέρεται ενδεικτικά ότι συνιστά το ισχυρότερο ρεύμα στην Παιδική Λογοτεχνία της δεκαετίας 1970-1980 (Αναγνωστόπουλος, 1987), ειδικότερα μάλιστα για την εποχή της Τουρκοκρατίας και την Εθνεγερσία (Καλλέργης, 1995). Έτσι ο εκπαιδευτικός έχει πλήθος επιλογών από λογοτεχνικά έργα αναφορικά με τη συγκεκριμένη ιστορική εποχή, εφόσον επιδιώκει όχι απλώς τη μετάδοση πληροφοριών αλλά την κατανόηση από τους μαθητές των συνθηκών στις οποίες τα ιστορικά γεγονότα διαδραματίστηκαν, τις συνέπειές τους στους ανθρώπους που τα βίωσαν. Προκειμένου οι μαθητές να ερμηνεύσουν τη δράση των ηρώων, να συσχετίσουν περιστατικά με ιστορικές μορφές που τα υπέστησαν ή τα δημιούργησαν ή ενεπλάκησαν σε αυτά, στη συνέχεια επικεντρωνόμαστε σε δύο κατηγορίες κειμένων. Πρόκειται αφενός για λογοτεχνικές βιογραφίες Ελλήνων ηρώων αυτής της εποχής και αφετέρου για έργα όπου πρωταγωνιστούν μυθοπλαστικά αφηγηματικά πρόσωπα, συνηθέστερα παιδικής και εφηβικής ηλικίας, με τα οποία οι μαθητές-αναγνώστες ευκολότερα θα ταυτίζονταν.
Λογοτεχνικές βιογραφίες Ελλήνων ηρώων
ΣΤΙΣ ΡΙΖΕΣ ΤΗΣ ΛΕΥΤΕΡΙΑΣ : Το βιβλίο της Γαλάτειας Γρηγοριάδου-Σουρέλη (εικ.: Άννας Μενδρινού, εκδ. Δαμασκός, 1971) αναφέρεται σε εφτά ιστορικές προσωπικότητες που συνετέλεσαν σημαντικά στην καλλιέργεια στους υπόδουλους Έλληνες του πόθου της απελευθέρωσης απ’ τους Τούρκους κατακτητές και συνέβαλαν με τους αγώνες τους στην προετοιμασία της επανάστασης του 1821. Πρόκειται για τον Κοσμά τον Αιτωλό, καλόγερο, γιατρό και κήρυκα, τον Νικόλαο Σκουφά, συνιδρυτή της Φιλικής Εταιρείας, τον οπλαρχηγό Νικοτσάρα, που πρωτοστάτησε στο συμμαχικό αγώνα Ελλήνων και Ρώσων κατά της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, τον Αλέξανδρο Υψηλάντη, ο οποίος ηγήθηκε της επανάστασης στη Μολδοβλαχία, την ηρωική Σουλιώτισσα Μόσχω, τον Ελβετό φιλέλληνα Ιωάννη-Ιάκωβο Μάγερ, που σκοτώθηκε κατά την έξοδο του Μεσολογγίου και τον λόγιο Αδαμάντιο Κοραή. Σε κάθε κεφάλαιο περιλαμβάνονται ενότητες που αντιστοιχούν στις πλέον χαρακτηριστικές στιγμές της ζωής των ηρώων. Οι δραματουργικές εξελίξεις που αφορούν στα ιστορικά αυτά πρόσωπα εκτός από την τριτοπρόσωπη αφήγηση, συχνά παρουσιάζονται μέσα από διαλόγους αλλά και από την παράθεση δημοτικών στίχων όπου εξυμνούνται τα χαρακτηριστικά και η δράση τους. Ο αφηγητής εστιάζεται συχνά στον εσωτερικό κόσμο των κυρίων ηρώων και η δική τους οπτική ταυτίζεται με των αναγνωστών σε κρίσιμες για τη ζωή των ηρώων στιγμές, με αποτέλεσμα να βιώνουμε πλήρως την αγωνία τους. Στο βιβλίο παρέχονται τέλος διάφορες ενδείξεις για την έκβαση της αφηγηματικής υπόθεσης, οξύνοντας το αναγνωστικό ενδιαφέρον και ενισχύοντας την εμπλοκή μας. Η αφήγηση στέκεται ιδιαίτερα στο μαρτυρικό τέλος των εφτά αγωνιστών. Άλλοτε παρουσιάζει την ψυχή τους να συναναστρέφεται με τις προσωποποιημένες ιδέες τους για τις οποίες και θυσιάστηκαν. Άλλοτε πάλι ο ίδιος ο φυσικός κόσμος εμπλέκεται στο θάνατό τους, με αποτέλεσμα να προσλαμβάνουν στην αφήγηση διαστάσεις μυθικών ηρώων.
ΘΥΣΙΑ ΚΑΙ ΔΟΞΑ : Το βιβλίο της Γιολάντας Πατεράκη (εικ. Άννας μενδρινού, εκδ. Δαμασκός, 1981) αναφέρεται στη ζωή του Πατριάρχη Γρηγορίου του Ε΄, ξεκινώντας από τα παιδικά του χρόνια στη Δημητσάνα συνεχίζοντας με την περίοδο των σπουδών του στη Σμύρνη και στην Πατμιάδα Σχολή, τη θητεία του στη μητρόπολη Σμύρνης και αυτήν στο πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης, καθώς και τα διαστήματα που εξορίστηκε κατά τη διάρκειά της και καταλήγοντας με τον απαγχονισμό του από τους Τούρκους. Η αφήγηση γίνεται σε τρίτο ενικό πρόσωπο, συχνά δε εστιάζεται στον εσωτερικό κόσμο του κύριου ήρωα, προκειμένου να αναδειχθούν τα κίνητρα και τα αίτια που υπαγορεύουν την επιφυλακτικότητά του απέναντι σε κάθε μορφή ένοπλου αγώνα των υπόδουλων Ελλήνων κατά της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Οι ιστορικές εξελίξεις, η θέση και η στάση του Πατριάρχη απέναντι σε αυτές και ο τρόπος που ο ίδιος ως αφηγηματικό πρόσωπο την ερμηνεύει, αποδίδονται μέσα από τη συναναστροφή του με ένα συνομήλικό του μυθοπλαστικό πρόσωπο. Οι μεταξύ τους διάλογοι από τα παιδικά του χρόνια στην αρκαδική ύπαιθρο, καθώς και η αλληλογραφία τους σε κατοπινές φάσεις της ζωής του Γρηγορίου, είναι το άκρως επιτυχημένο αφηγηματικό τέχνασμα, ώστε ο αναγνώστης να ταυτιστεί μαζί του. Η αφήγηση ολοκληρώνεται αισιόδοξα, αφού παρά την οδυνηρή θυσία του Πατριάρχη και τη βάναυση κακοποίηση του νεκρού του σώματος, επικεντρώνεται στη σημαντική επίδραση του θανάτου του στην απελευθέρωση του γένους, καθώς αφενός ευαισθητοποίησε την ευρωπαϊκή κοινή γνώμη και αφετέρου τόνωσε το αγωνιστικό φρόνημα των υπόδουλων Ελλήνων.
ΤΟ ΤΣΟΠΑΝΟΠΟΥΛΟ ΤΗΣ ΔΗΜΗΤΣΑΝΑΣ : Το κείμενο του Ζήσιμου Βιρβίλη (εικ. Ελευθ. Λουκουκουδάκης, εκδ. Παιδικοί Ορίζοντες, 1981) αναφέρεται στο Γιώργη Αγγελόπουλο ή Πατριάρχη Γρηγόριο τον Ε΄ , ξεκινώντας από τα παιδικά του χρόνια στη Δημητσάνα και τα νεανικά στη Σμύρνη και συνεχίζοντας με τη θητεία του ως κληρικού, με αποκορύφωμα τη μαρτυρική θυσία του ως Πατριάρχη, τη μεταφορά του λειψάνου του στην Οδησσό και αργότερα στο μητροπολιτικό ναό της Αθήνας και τα αποκαλυπτήρια του αδριάντα του μπροστά στο Πανεπιστήμιο. Στις λογοτεχνικές σελίδες του έργου, διότι υπάρχουν και άλλες, όπου έχουμε καταγραφή ιστορικών γεγονότων ή παράθεση σχετικών επιστολών, κυριαρχεί η χαρισματική προσωπικότητα του Γρηγορίου. Αυτή διαφαίνεται μάλιστα από τα παιδικά του χρόνια, μέσα από τουν ενθουσιασμό που εκφράζει στους γονείς του για τα χαρίσματά του ο γέροντας Δανιήλ, μέσα από το όνειρο που αφηγείται η μητέρα του με θέμα το γιο της, και μέσα από την εκτίμηση των συνομιλητών του που ετοιμάζουν στη Δημητσάνα φυσέκια για τον αγώνα. Στα τελευταία λεπτά της ζωής του Γρηγορίου η αφήγηση εστιάζεται στον εσωτερικό του κόσμο. Ο αναγνώστης μοιράζεται τη δική του οπτική, καθώς συσχετίζει τη θηλιά που ο δήμιος ετοιμάζεται να περάσει στο λαιμό του με το φωτοστέφανο που είχε ονειρευτεί όταν ήταν μικρό αγόρι. Αυτή του η προσωπική θεώρηση που γίνεται γνωστή στον αναγνώστη, αιτιολογεί τη γαλήνη στην έκφρασή του, που αποδίδεται σε αντίθεση με το μίσος και το φανατισμό των Τούρκων διωκτών του. Η αναγνώριση του πτώματος του Πατριάρχη που επιπλέει στη θάλασσα, αποδίδεται με ανάλογη αφηγηματική δεξιοτεχνία. Προηγείται η περιγραφή του μέσα από την οπτική των επιβατών του κεφαλλονίτικου πλοίου που το περισυνέλεξε, και ακολουθεί η αποκάλυψη της ταυτότητάς του, ταυτόχρονα για αφηγηματικά πρόσωπα και αναγνώστες, από τον αρχιμανδρίτη Σωφρόνιο που επιβαίνει σε αυτό. Τέλος αξιοσημείωτη είναι η επιλογή από το συγγραφέα του Ενεστώτα στην αφήγηση κατά τη στιγμή της σύλληψης, της θανάτωσης και της κήδευσης του λειψάνου του Πατριάρχη, που έχει ως συνέπεια την αμεσότητα, τη ζωντάνια στην απόδοση των παραπάνω περιστατικών.
ΤΟ ΛΙΟΝΤΑΡΟΠΟΥΛΟ : Το βιβλίο της Καλλιόπης Σφαέλλου (εκδ. Εστία), που βραβεύτηκε από τη Γ. Λ. Σ. το 1965, αναφέρεται στα παιδικά χρόνια του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη. Στο Α΄ μέρος περιγράφεται ο τρόπος ζωής του στον οικογενειακό τους πύργο στην Καστάνιτσα, η πολιοιρκία τους από τουρκικά στρατεύματα, το γιουρούσι που επιχείρησαν, η θανάτωση μελών της οικογένειάς του, μεταξύ των οποίων και του πατέρα του Κωνσταντή, η αρπαγή των αδερφών του και τέλος η επανασύνδεση της οικογένειας. Στο Β΄ μέρος παρουσιάζεται η ζωή του στην Αλωνίσταινα, κοντά στη μητέρα του Ζαμπία, που εργάζεται σκληρά για να αναθρέψει μόνη τους γιους της. Ο μικρός Θοδωράκης συνιστά ένα εξαιρετικά ελκυστικό αφηγηματικό πρόσωπο, που διακρίνεται για τη γενναιότητα, τη λογική του, το σταθερό προσανατολισμό του στην αξία της ελευθερίας και τη συστηματική προετοιμασία του, ώστε να πολεμήσει για την απελευθέρωση του γένους. Η αναγνωστική συμπάθεια στο πρόσωπό του απορρέει από την εστίαση της αφήγησης στον εσωτερικό του κόσμο σε κάθε περίπτωση που η ζωή του κινδυνεύει. Επίσης από το θαυμασμό και την εμπιστοσύνη των λογοτεχνικών προσώπων κάθε ηλικίας που τον περιστοιχίζουν. Στα αφηγηματικά χαρακτηριστικά του βιβλίου περιλαμβάνονται η εναλλαγή της αναγνωστικής οπτικής αλλά και η παρουσία ενδείξεων που καλλιεργούν διάφορες αναγνωστικές προσδοκίες για τις εξελίξεις.
Ο ΑΝΤΡΕΙΩΜΕΝΟΣ : Το βιβλίο του Νίκου Αρβανίτη (εικ. Ελευθ. Λουκουκουδάκης, εκδ. Παιδικοί Ορίζοντες, 1973) επικεντρώνεται στην οικογένεια Κολοκοτρώνη και κυρίως στο Θεόδωρο κατά την παιδική και νεανική του ηλικία. Παρακολουθούμε την επανασύνδεση των μελών της οικογένειας που επέζησαν στο γιουρούσι του 1780, όταν οι Κολοκοτρωναίοι επιχείρησαν να φύγουν από τον πολιορκημένο πύργο τους στην Καστάνιτσα, τη διαμονή τους στη Μηλιά της Μάνης, όπου κατέφυγαν για να μην αποκαλυφθεί η ταυτότητά τους, την κατοπινή εγκατάστασή τους στην Αλωνίσταινα , τόπο καταγωγής της μητέρας του Ζαμπέτας, καθώς και τα πρώτα βήματα του Θεόδωρου στην ένοπλη δράση κατά των Τούρκων. Κύριο άξονα της αφήγησης συνιστά η συμβολή της οικογένειας των Κολοκοτρωναίων στην απελευθέρωση του ελληνικού γένους. Η πικρία των σκλαβωμένων Ελλήνων για τη θανάτωση του πατέρα του Θεόδωρου Κωνσταντή, αιτιολογείται από την πεποίθησή τους ότι θα ήταν κατάλληλος να ηγηθεί σ’ ένα νικηφόρο απελευθερωτικό αγώνα κατά των Τούρκων. Αυτή δε η πικρία μεταβάλλεται σε καθολική ελπίδα στην περίπτωση που κάποιοι από τους απογόνους του έχουν διασωθεί. Τα αφηγηματικά περιστατικά εξιστορούνται σε γ΄ πρόσωπο, ο δε αφηγητής κατά περίπτωση αναφέρεται στον εσωτερικό κόσμο διαφόρων ηρώων, ενισχύοντας τη συμπάθεια ή και ταύτιση του αναγνώστη. Έτσι «ακούμε» για παράδειγμα το μικρό Θεόδωρο να προσεύχεται μπροστά στο εικόνισμα των Αγίων Θεοδώρων στο ομώνυμο μοναστήρι ή να ορκίζεται στον Αϊ-Θανάση ότι δεν θα ξαναπάει στην Τρίπολη παρά μόνο για να πολεμήσει και να την απελευθερώσει, βαθιά πληγωμένος από τη στάση κάποιου Τούρκου που τον είχε χτυπήσει, επειδή τόλμησε να περάσει με το γάιδαρό του από την κεντρική πλατεία της. Ομοίως, μοιραζόμαστε τις μύχιες σκέψεις του Αναγνώστη Κολοκοτρώνη, ο οποίος υπόσχεται στο σκοτωμένο αδερφό του ότι θα φροντίσει τα ορφανά του μέχρι να μεγαλώσουν και να ηγηθούν της επανάστασης.. Κάποτε στον αφηγηματικό λόγο παρεμβάλλονται διαλογικά μέρη, συχνά μακροσκελή, που επιτελούν πλήθος λειτουργιών, όπως η ενημέρωση του αναγνώστη για τις ιστορικές εξελίξεις κατά τη χρονική περίοδο που καλύπτει η αφήγηση, καθώς και για την πνευματική και κοινωνική ζωή της Δημητσάνας ή το περιεχόμενο διαφόρων ιστορικών βιβλίων, από τα οποία ο Θεόδωρος αντλεί τα πρότυπά του.
Μυθιστορήματα με ήρωες μυθοπλαστικά πρόσωπα
ΤΟ ΜΥΣΤΙΚΟ ΤΩΝ ΦΙΛΙΚΩΝ : Το βιβλίο της Νίτσας Τζώρτζογλου (εικ. Β. Κερεκλίδου, α΄ έκδοση Εστία 1972 και β΄ έκδοση Ψυχογιός 1989) αναφέρεται στην ίδρυση της Φιλικής Εταιρείας και στην εξέλιξή της μέχρι την έναρξη της ελληνικής επανάστασης στην περιοχή της Μολδοβλαχίας. Τα αφηγηματικά περιστατικά αποδίδονται μέσα από την οπτική του κύριου ήρωα του βιβλίου, του έφηβου Παντελή, ο οποίος είναι πρόσφατα εγκαταστημένος στην Οδησσό, στο σπίτι του συγγενή του Αθανασίου Τσακάλωφ. Εκεί, μαζί με την εντεκάχρονη κόρη του Τσακάλωφ Μαρούσκα, έχουν την ευκαιρία να γνωρίσουν τη συνωμοτική δράση της οργάνωσης και τους στόχους της, καθώς και να συνειδητοποιήσουν τον άμεσο κίνδυνο που διατρέχει η ζωή των μελών της. Ο αναγνώστης παρακολουθεί τα δύο παιδιά να κατορθώνουν να αποκρυπτογραφήσουν τα σημειώματα των εταίρων, να συγκινούνται έντονα στο άκουσμα του όρκου των Φιλικών και να αυτοδεσμεύονται ότι θα υπηρετήσουν με τις όποιες δυνάμεις τους την Εταιρεία, χωρίς από τα γύρω τους πρόσωπα να έχει γίνει αυτό αντιληπτό. Ως αποτέλεσμα της ταύτισης του αναγνώστη με τον Παντελή, που πάντα βρίσκεται στο επίκεντρο των εξελίξεων, στην Οδησσό, στην Πόλη, στο Δραγατσάνι κ.λπ., βιώνουμε την ατμόσφαιρα μυστηρίου και το ηρωικό πνεύμα που κυριαρχούν στην αφήγηση. Καθώς μάλιστα σε αλλεπάλληλες περιπτώσεις απειλείται η ζωή του Παντελή, όπως, όταν για παράδειγμα αφηνιάζουν τα άλογά του στο δρόμο για το Κισνόβι, όπου πρέπει να φτάσει το ταχύτερο για να παραδώσει στον Υψηλάντη το γράμμα που θα σημάνει την έναρξη του ένοπλου αγώνα, η αγωνία μας για τις εξελίξεις κορυφώνεται.
ΙΕΡΟΣ ΛΟΧΟΣ : Στο έργο της Βάσας Σολωμού (εκδ. Εστία, 1968) παρακολουθούμε το μικρό Άνθιμο με τον παππού του Αλέξανδρο Μουρούζη, που ταξιδεύουν στις ηγεμονίες της Μολδοβλαχίας. Εκεί κατοικεί και η δεκαπεντάχρονη Μαντώ αφότου διέφυγε από την Πάργα, κυνηγημένη από τους Τούρκους. Μαζί με τον αρραβωνιαστικό της Λάμπρο Σέκερη εργάζονται για τους σκοπούς της Φιλικής Εταιρείας. Η Μαντώ γνωρίζεται με τον Κυριάκο Καμαριώτη, του οποίου ο πατέρας προδίδει στους Τούρκους τους Φιλικούς. Αυτό απομακρύνει τους δύο νέους. Όταν ο Αλέξανδρος Υψηλάντης κηρύσσει την έναρξη της επανάστασης στις παραδουνάβειες ηγεμονίες, ο Άνθιμος στρατεύεται στον Ιερό Λόχο, ο Λάμπρος κατατάσσεται στο ιππικό και ο Κυριάκος ενισχύει οικονομικά τον επαναστατικό αγώνα. Οι δύο πρώτοι σκοτώνονται στη μάχη στο Δραγατσάνι ενώ ο τελευταίος επιστρέφει μαζί με τη Μαντώ στην Ελλάδα, για να συνεχίσουν την επαναστατική δράση τους. Η αφήγηση του κειμένου γίνεται σε τρίτο ενικό πρόσωπο και ο αφηγητής παρουσιάζει και τον εσωτερικό κόσμο των διαφόρων ηρώων, οπότε ο αναγνώστης συμμετέχει στις συγκινήσεις τους. Το αναγνωστικό ενδιαφέρον κορυφώνεται, καθώς κατά τη διάρκεια της αφήγησης προκύπτουν ερωτηματικά για πλήθος θεμάτων, όπως η ταυτότητα του παππού του Άνθιμου, την οποία ο ίδιος δεν αποκαλύπτει στους συνταξιδιώτες του, που επιδιώκουν επίμονα να την ανακαλύψουν, εικάζοντας ότι πρόκειται για τον πρώην ηγεμόνα της Μολδαβίας. Μυστήριο επίσης καλύπτει το ρόλο του εμπόρου Καμαριώτη, που από την πρώτη στιγμή φαίνεται ύποπτος στους γύρω του αλλά και την εμφάνιση μιας τρελής γυναίκας, που τα αφηγηματικά πρόσωπα θεωρούν κατάσκοπο των Τούρκων ενώ στην πραγματικότητα πρόκειται για τη μητέρα του Άνθιμου. Ορισμένα ιστορικά γεγονότα αποδίδονται από τον αφηγητή ενώ άλλα παρουσιάζονται μέσα από διαλόγους. Αυτό συμβαίνει για παράδειγμα με την άρνηση του τσάρου να βοηθήσει την επανάσταση, την προδοσία από το Βλαδιμηρέσκου, την εκτέλεση του τελευταίου κ.λπ. Το τέλος του έργου υπερβαίνει τις διαστάσεις του εθνικού, χαρακτηρίζεται από οικουμενικότητα, διαχρονικότητα.
ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΄Η ΘΑΝΑΤΟΣ : Στο βιβλίο της Αγγελικής Νικολοπούλου (εικ. Νίκος Καστρινάκης, εκδ. Άγκυρα, 1971) ο μικρός Φώτης φεύγει από το χωριό του, τη Λάστα της Αρκαδίας, συνοδευόμενος από τον πατέρα του, για να συνεχίσει τις σπουδές του στη Βυτίνα, κοντά στον παπα-Παρθένη. Στη διαδρομή οι Τούρκοι σκοτώνουν τον πατέρα του και το αγόρι φτάνει στον προορισμό του μόνο και τρομοκρατημένο. Μετά από λίγο καιρό ο δάσκαλός του, τού αναθέτει να οδηγήσει έναν άγνωστο άνδρα στο μοναστήρι του Φιλοσόφου στη Δημητσάνα. Στη διαδρομή ο άγνωστος σκοτώνει έναν Τούρκο αξιωματούχο που συναντούν τυχαία. Μετά την άφιξή τους στο μοναστήρι, καταφτάνουν εκεί Τούρκοι στρατιώτες, για να τους συλλάβουν. Ο Φώτης κατορθώνει να διαφύγει με τη βοήθεια των μοναχών. Ζει πλέον κυνηγημένος, αναλαμβάνοντας αλλεπάλληλες αποστολές της Φιλικής Εταιρείας στην Πελοπόννησο και τα Εφτάνησα, τις οποίες ολοκληρώνει πάντοτε επιτυχώς. Σε μερικές περιπτώσεις τραυματίζεται, σε αρκετές διακινδυνεύει τη ζωή του, ωστόσο ο ηρωισμός και η αποτελεσματικότητά του εμφανίζονται αναμφισβήτητα. Στο τέλος της αφήγησης ο Φώτης είναι παρών στο μοναστήρι της Αγίας Λαύρας κατά την κήρυξη της επανάστασης στην Πελοπόννησο από τον Παλαιών Πατρών Γερμανό. Ο Φώτης ευρισκόμενος σταθερά στο επίκεντρο της δράσης, διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο στις αφηγηματικές εξελίξεις. Επιπλέον, εμφανίζεται ως το πρόσωπο στο οποίο οφείλεται η έναρξη της επανάστασης τη συγκεκριμένη στιγμή, εφόσον μεταφέρει στον επίσκοπο της Πάτρας Γερμανό, το σχέδιο δράσης και το χρηματικό ποσό που απαιτείται για την οικονομική ενίσχυσή της, όταν του τα εμπιστεύεται μετά τον τραυματισμό του ο Απόστολος της Εταιρείας. Όταν εμφανίζονται στο έργο άλλα πρόσωπα όπως ο Απόστολος ή ο Αλής ο Αρβανίτης, προηγείται πάντα η περιγραφή των χαρακτηριστικών τους, οπότε δίνεται στον αναγνώστη η δυνατότητα να τους αναγνωρίσει, με αποτέλεσμα τη μεγαλύτερη εμπλοκή του στα αφηγηματικά δρώμενα. Καθώς μάλιστα κάποτε η παρουσία του Αλή δεν γίνεται αντιληπτή από τα αφηγηματικά πρόσωπα, δημιουργούνται συνέχεια αναγνωστικές προσδοκίες για δυσάρεστες εξελίξεις, οι οποίες τελικά δεν επαληθεύονται. Σε ορισμένες περιπτώσεις αντίθετα, που η οπτική μας ταυτίζεται με αυτήν του Φώτη και των συντρόφων του, όπως όταν κατευθύνεται τραυματισμένος στη Δημητσάνα, για να ειδοποιήσει για τους μπαρουτόμυλους, συμμεριζόμαστε πλήρως την αγωνία του ήρωα, για την έκβαση της αποστολής του. Σημαντικά στοιχεία για τις ιστορικές προσωπικότητες που συμμετέχουν στην αφηγηματική υπόθεση, αντλούμε από διαλόγους ανάμεσα στα πρόσωπα του έργου. Αρκετοί πάλι διάλογοι αναφέρονται στις ιστορικές και αφηγηματικές εξελίξεις ενώ υπάρχουν και κάποιοι που περιγράφουν το φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον των ηρώων.
ΟΙ ΜΠΑΡΟΥΤΟΜΥΛΟΙ ΤΗΣ ΔΗΜΗΤΣΑΝΑΣ : Στο βιβλίο αυτό της Γαλάτειας Σαράντη (εικ.: Μάριος Αγγελόπουλος, εκδ. Εστία, 1971) ένα δωδεκάχρονο, ορφανό αγόρι, ο Κωνσταντής, στις αρχές του 1821, συμβάλλει καθοριστικά στην αποτροπή της καταστροιφής της Δημητσάνας που ετοιμάζουν οι Τούρκοι. Αιτία του τουρκικού σχεδίου είναι η πληροφορία ότι οι κάτοικοι της αρκαδικής κωμόπολης φυλάσσουν στις αποθήκες τους μπαρούτη, προκειμένου να την χρησιμοποιήσουν σε επανάσταση που οργανώνουν οι Έλληνες για τη διεκδίκηση της ανεξαρτησίας τους. Συγκεκριμένα, το αγόρι ενεργώντας με εξαιρετική γενναιότητα προλαβαίνει να ειδοποιήσει τους κατοίκους της Δημητσάνας πριν από την άφιξη των Τούρκων. Οι κάτοικοι τους παραπλανούν και τους παρασύρουν σε γλέντι, οπότε η καταστροφή ματαιώνεται. Στη ζωή του Κωνσταντή σημαντικό ρόλο διαδραματίζει ο Βασίλης, ένας μικρός μαθητής από τη Σχολή της Δημητσάνας, κοντά στον οποίο ο ήρωας ανακαλύπτει την πολυτιμότητα των γνώσεων τη γοητεία της σοφίας. Στις αρετές της ωριμότητας, του πατριωτισμού και του θάρρους που διακρίνουν τον Κωνσταντή, προστίθεται και αυτή της μόρφωσης, καθώς στη συνέχεια φοιτεί και ο ίδιος στη φημισμένη σχολή.
Ο ΜΙΚΡΟΣ ΜΠΟΥΡΛΟΤΙΕΡΗΣ : Στο βιβλίο αυτό της Γαλάτειας Γρηγοριάδου-Σουρέλη (εικ. Ε. Σπυρίδωνος, εκδ. Εστία, 1963) η αφηγηματική δράση εκτυλίσσεται επίσης κατά την περίοδο της ελληνικής επανάστασης κατά της Τουρκοκρατίας. Κύριος ήρωας είναι ένα αγόρι με το συμβολικό όνομα Λευτέρης, ο οποίος συμμετέχει αρχικά ως μούτσος στον υδραίικο στόλο, για να καταλήξει στην εφηβεία του κυβερνήτης σε μπουρλότο. Η απελευθέρωση τον βρίσκει ανάπηρο, το γεγονός αυτό όμως δεν τον εμποδίζει να σπουδάσει στην Ευρώπη και να εργαστεί στη συνέχεια ως δάσκαλος στο νησί του, την Ύδρα. Η αφήγηση εστιάζεται συχνά στον εσωτερικό κόσμο του ήρωα, όπως όταν αποφασίζει να αγωνιστεί για την ελευθερία της πατρίδας του με οποιοδήποτε τίμημα, συγκλονισμένος από την είδηση για τον απαγχονισμό του Πατριάρχη ή όταν διαβάζει κατασυγκινημένος σ’ ένα τυπογραφείο στο Μεσολόγγι για πρώτη φορά τον «Ύμνο εις την Ελευθερία». Έτσι ο αναγνώστης ταυτίζεται μαζί του, όπως άλλωστε συμβαίνει και ως αποτέλεσμα της κοινής οπτικής αναγνώστη και Λευτέρη σε μια σειρά κρίσιμων αφηγηματικών επεισοδίων. Τέτοια είναι η μάχη των Ελλήνων για να ανακαταλάβουν τα Ψαρά ύστερα από την ολοσχερή καταστροφή τους. Ο ήρωας παραμένει στη ναυαρχίδα, από όπου προβαίνει σε συνεχείς εικασίες για την έκβαση μέχρι που αντικρίζει την ψαριανή σημαία να υψώνεται στο κάστρο του νησιού στη θέση της τουρκικής. Αντίστοιχα, όταν ο Λευτέρης που έχει τραυματιστεί σε ναυμαχία κοντά στο Μεσολόγγι, ανακτά τις αισθήσεις του και αναρωτιέται αν βρίσκεται αιχμάλωτος την Τούρκων, οι ομιλίες στην ελληνική γλώσσα που ακούγονται γύρω του, φανερώνουν ταυτόχρονα στον ίδιο και στον αναγνώστη ότι παραμένει ελεύθερος. Τα συγκεκριμένα ιστορικά γεγονότα καθώς και η γενικότερη ατμόσφαιρα της εποχής αποδίδονται με αμεσότητα χάρη στην απόδοση των λεπτομερειών τους. Για παράδειγμα, παρακολουθούμε τις οδηγίες για την ύφανση της υδραίικης σημαίας της επανάστασης, που δίνει στην κυρά Λένη, μητέρα του Λευτέρη, η γυναίκα του Κουντουριώτη. Επίσης, η διαδικασία της πυρπόλησης εξηγείται αναλυτικά στο Λευτέρη από τον έμπειρο ναυτικό Πατατούκο και οι πολεμικές εξελίξεις παρουσιάζονται με ακρίβεια, καθώς ο Μιαούλης τις υπαγορεύει στο αγόρι, που εκτελεί χρέη γραμματέα. Ο χαρμόσυνος τόνος που κυριαρχεί κατά την αναχώρηση του υδραίικου στόλου αναλύεται μέσα σε αλλεπάλληλες ηχητικές εικόνες, όπως οι καμπανοκρουσίες, οι αναστάσιμες ψαλμωδίες, οι κανονιές, οι αλαλαγμοί των πληρωμάτων.
ΔΟΞΑΣΜΕΝΗ ΕΞΟΔΟΣ : Το βιβλίο του Τάκη Λάππα (εικ. Ν. Ζωγράφου, εκδ. Ατλαντίς), το οποίο βραβεύτηκε στο διαγωνισμό του 1966, αναφέρεται στην πολιορκία του Μεσολογγίου από τους Τούρκους και στην ηρωική έξοδο που επιχείρησαν οι κάτοικοί του. Η αφήγηση επικεντρώνεται σε μια μεσολογγίτικη οικογένεια, τους αδερφούς Γκόρπα. Ο μεγαλύτερος αδερφός, ο Βασίλης που σπουδάζει στην Ιταλία, εγκαταλείπει την Ιατρική, για να προσφέρει τις υπηρεσίες του στη γενέτειρά του, που πολιορκείται από τον Κιουταχή. Θεραπεύει τους πληγωμένους και παράλληλα βοηθά στο τυπογραφείο του φιλέλληνα Μάγερ, όπου εκδίδεται η εφημερίδα Ελληνικά Χρονικά. Ο αδερφός του Θανάσης σκοτώνεται σ’ ένα μεγάλο γιουρούσι των Μεσολογγιτών ενώ ο Λαμπρινός, ο μικρότερος από τους αδερφούς, χάνεταιστην τελευταία για τους Έλληνες νικηφόρα μάχη, στο νησάκι Κλείσοβα. Όταν τα στρατεύματα του Ιμπραήμ εισβάλουν στην πόλη μετά την έξοδο των κατοίκων της, δύο ακόμη μέλη της οικογένειας, η Χάιδω και ο τραυματισμένος Γιάννης επιλέγουν να ανατιναχθούν στο σπίτι τους, προκειμένου να μην αιχμαλωτιστούν ενώ ο Ασημάκης και ο Βασίλης σκοτώνονται επιχειρώντας να διαφύγουν. Αν και ο κύριος ήρωας χάνεται όταν όλοι οι δικοί του έχουν ήδη σκοτωθεί, δεν λείπουν στο έργο οι αναφορές στη συνέχιση της ζωής στο Μεσολόγγι για χρόνια μετά την ηρωική έξοδο. Άλλοτε αυτό γίνεται με αφορμή έναν αιωνόβιο φοίνικα που μεταφυτεύτηκε στον κήπο της πόλης και άλλοτε με αφορμή το γεγονός ότι πολλές Μεσολογγίτισσες που συμμετείχαν στην Έξοδο φορώντας ανδρική ενδυμασία, την φύλαξαν έως τα γεράματά τους και κηδεύτηκαν με αυτήν. Σε πλήθος ακόμη περιπτώσεων εξιστορούνται διάφορα επιμέρους επεισόδια από την ιστορία του τόπου, που συμβάλλουν σημαντικά στην απόδοση αυτής της ιστορικής περιόδου ως ζωντανής πραγματικότητας που βιώνει ο αναγνώστης. Αυτό συμβαίνει, για παράδειγμα, όταν περιγράφεται ο κεντημένος στην Πόλη επιτάφιος που άρπαξε ένας Τούρκος κατά την εγκατάλειψη του Αιτωλικού από τους κατοίκους του ύστερα από τη συνθηκολόγησή τους για να σελώσει το άλογό του, με αποτέλεσμα να σκοτωθεί αμέσως μόλις δοκίμασε να το ιππεύσει. Συμβαίνει επίσης στην περίπτωση του Γεράσιμου Τζόρνα, ο οποίος προτίμησε να αυτοκτονήσει στην Κλείσοβα, ανατινάζοντας το κανόνι του, που είχε ονομάσει Κοψαχείλα, παρά να το εγκαταλείψει στα χέρια του εχθρού. Συμβαίνει τέλος στην αναφορά στο σφαγιασμό του αλόγου του κυβερνητικού επιτρόπου Παπαδιαμαντόπουλου από πεινασμένους Μεσολογγίτες στρατιώτες αλλά και στο απολαυστικό γεύμα του ίδιου αξιωματούχου, ο οποίος αγνοούσε ότι το νόστιμο πιάτο του προερχόταν από το αγαπημένο του σκυλάκι. Ορισμένες από τις επιμέρους αυτές αφηγήσεις προσδίδουν στο κείμενο έντονα χιουμοριστικό τόνο που βοηθά στην αποφόρτιση του συμπάσχοντος με τους ήρωες αναγνώστη. Αναφέρεται λοιπόν ότι η βόμβα που έσκασε στο σπίτι του Μπότσαρη όταν φιλοξενούσε τον Κανέλλο Δεληγιάννη, κατέστρεψε μόνο τη μαγειρεμένη κότα που ετοιμάζονταν να δοκιμάσουν ενώ θύματα βομβών έπεσαν επίσης ένα γουδί με σκορδαλιά, ένα βαρέλι με νερό, σεντόνια κ. ά. Κάπου περιγράφεται η σύλληψη ενός Αιγύπτιου στρατιώτη του Ιμπραήμ από μια νεαρή Μεσολογγίτισσα, με μοναδικό σκοπό να απαντήσει σε απορίες των ανιψιών της για τη μορφή των καλικαντζάρων. Η δημιουργία προσδοκιών από τον αναγνώστη για την εξέλιξη της αφηγηματικής υπόθεσης συνιστά ένα ακόμη χαρακτηριστικό του έργου. Έτσι, η ομίχλη που καλύπτει το Μεσολόγγι, τα όνειρα του Κίτσου Τζαβέλλα και της Χάιδως, κ. λπ. μας προετοιμάζουν για τη δυσάρεστη τροπή των γεγονότων. Τέλος, αξίζει να επισημάνουμε τη συχνή παράθεση δημοτικών στίχων ή αποσπασμάτων του ποιητικού έργου του Σολωμού, οι οποίοι αναφέρονται στα αφηγούμενα περιστατικά.
… ΚΑΙ ΑΛΕΚΤΩΡ ΔΕΝ ΕΛΑΛΗΣΕ : Στο βιβλίο της Θάλειας Χ. Σαμαρά (Αθήνα, 1971) παρουσιάζεται η ζωή στην Τουρκοκρατούμενη Νάουσα από το Σεπτέμβριο του 1803 μέχρι και το Μάιο του 1832. Οι περιγραφές του φυσικού τοπίου, των αγροτικών δραστηριοτήτων των κατοίκων, των εθίμων τους, της ενδιαφέρουσας αρχιτεκτονικής, καθώς και της πνευματικής και πολιτιστικής ζωής της πόλης, που μαρτυρούν την οικονομική ευημερία της, εναλλάσσονται με τις αναφορές στα ιστορικά γεγονότα που συνδέονται με την περιοχή. Τέτοια γεγονότα είναι η πολιορκία της Νάουσας από τις δυνάμεις του Αλή και η παράδοσή της, η εγκατάσταση εκεί αλβανικής φρουράς, η προνομιακή μεταχείριση των Ναουσαίων από τους Τούρκους, συνέπεια της μεσολάβησης της μητέρας του σουλτάνου, η επανάστασή τους παρά τα προνόμια που απολάμβαναν, η νικηφόρα πρώτη μάχη τους, η επίθεση του τουρκικού στρατεύματος υπό το Λουμπούτ πασά, η ολοσχερής καταστροφή της πόλης κι η ανοικοδόμησή της από τους ελάχιστους επιβιώσαντες κατοίκους της που επέστρεψαν ύστερα από μια δεκαετία. Τα ιστορικά αυτά γεγονότα αποδίδονται στο έργο μέσα από την προσωπική δράση του ηλικιωμένου ήρωα Νόνη, του γιου του Γιάννου, των εγγονών του Δημήτρη, Κωνσταντή και Μαρίας και του αρραβωνιαστικού της Αλέξη. Ο αναγνώστης που μοιράζεται τις χαρές, τις αγωνίες, τα προβλήματα των αφηγηματικών προσώπων, αισθάνεται άμεσα εμπλεκόμενος στα τραγικά ιστορικά γεγονότα τα οποία βιώνουν. Ωστόσο, αν και συγκλονίζεται από τη θανάτωση όλων σχεδόν των μελών της οικογένειας του Νόνη, δεν παύει να αισιοδοξεί, καθώς στις τελευταίες σελίδες εμφανίζονται τα παιδιά του μοναδικού επιζώντα Κωνσταντή, που μάλιστα εμφανίζονται με ιδιαίτερες ομοιότητες με τους νεκρούς συγγενείς τους, των οποίων φέρουν τα ονόματα. Από τα σημεία της αφήγησης που η ζωή των ηρώων κινδυνεύει και στα οποία διατηρείται αδιάπτωτο το αναγνωστικό ενδιαφέρον, αναφέρουμε ενδεικτικά αυτό όπου η μικρή Μαρία έρχεται αντιμέτωπη με έναν οπλισμένο Αρβανίτη που έχει εισχωρήσει στην οχυρωμένη πόλη. Επίσης αυτό όπου τα αδέρφια της απομακρύνονται από τα τείχη της Νάουσας επιδιώκοντας να πλησιάσουν στο μέρος που έχουν στρατοπεδεύσει οι Τούρκοι πολιορκητές της, για να ανοίξουν πυρ προς τη σκηνή του Λουμπούτ και κατά την επιστροφή τους δέχονται εχθρικά πυρά. Τέλος, στεκόμαστε εκεί όπου όλοι οι κάτοικοι της Νάουσας συμμετέχουν στη διάνοιξη υπόγειας σήραγγας, προκειμένου να ανακαλύψουν τη νέα πορεία του νερού, που μετά την παρέμβαση των κατακτητών δεν φτάνει πια στα σπίτια τους. Ως αποτέλεσμα της ταύτισης της οπτικής του αναγνώστη με αυτήν των δοκιμαζομένων ηρώων, αφενός συμμετέχουμε πλήρως στην αγωνία τους, βιώνουμε στο έπακρο τις περιπέτειές τους. Αφετέρου η συγκεκριμένη αφηγηματική στρατηγική της περιορισμένης οπτικής μας έχει ως συνέπεια την ατμόσφαιρα μυστηρίου, που κυριαρχεί στο έργο. Αυτό ισχύει για παράδειγμα όταν εμφανίζεται στην πόλη κάποιος άγνωστος άνδρας, ο οποίος επισκέπτεται το δάσκαλο Μπαλαούρδα, που τον υποδέχεται με εξαιρετική θερμότητα και σεβασμό και τον παρουσιάζει στον άρχοντα Ζαφειράκη, ο οποίος επίσης τον αντιμετωπίζει ως εξόχως σημαντικό πρόσωπο. Η ταυτότητα του συγκεκριμένου προσώπου και ακριβέστερα η ιδιότητά του, το ότι πρόκειται δηλαδή για Απόστολο της Φιλικής Εταιρείας, μας αποκαλύπτεται ύστερα από τεσσερισήμισι σελίδες μετά τη στιγμή της εμφάνισής του. Ο αφηγητής του βιβλίου εκτός από τα στοιχεία για τα γεγονότα, συχνότατα μας παρουσιάζει τις σκέψεις και τα συναισθήματα πλήθους ηρώων που συμμετέχουν σε αυτά, ταυτίζοντάς μας μαζί τους. Αναφέρεται λόγου χάριν στον πόνο της Μαρίας για το θάνατο της μητέρας της ή στην απόφασή της να μην απομακρυνθεί από την πόλη για να διασωθεί, επιθυμώντας να παραμείνει κοντά στα αγαπημένα της πρόσωπα που εξακολουθούν να μάχονται. Παρουσιάζει επίσης την πικρία του Νόνη για τις συνθήκες που βιώνουν τα εγγόνια του, τον πόνο του καθώς αντιλαμβάνεται ότι η ολοσχερής καταστροφή της Νάουσας θα είναι αναπόφευκτη μα και τη χαρά του για το πάθος των υπερασπιστών της έως την τελευταία στιγμή. Ο αφηγητής εστιάζεται ωστόσο και στον εσωτερικό κόσμο του Λουμπούτ, καθώς αυτός ανυπομονεί να εκτελέσει τη διαταγή του σουλτάνου του για αφανισμό των κατοίκων της Νάουσας ή απορεί για τις απεριόριστες ικανότητες των αντιπάλων του, που του προκαλούν αμφιβολίες για την επιτυχία του παρά τη συντριπτική αριθμητική υπεροχή των δικών του δυνάμεων. Εδώ η συγκεκριμένη αφηγηματική επιλογή επιδιώκει να αναδείξει το βαθμό γενναιότητας των Ναουσαίων.
Βιβλιογραφία
-Αναγνωστόπουλος, Β. Δ. (1987). Τάσεις και Εξελίξεις της Παιδικής Λογοτεχνίας στη δεκαετία 1970-1980. Αθήνα: Οι Εκδόσεις των Φίλων.
-Γιάκος, Δ. (1993). Ιστορία της Ελληνικής Παιδικής Λογοτεχνίας. Αθήνα: Παπαδήμας.
-Νικολοπούλου, Α. (1990). Γράφοντας παιδικό ιστορικό βιβλίο, Διαδρομές, τ. 18, 102-105.
-Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου, Λ. (2001). Το μικρόβιο της ευεξίας, Ο κόσμος της Παιδικής/Νεανικής Λογοτεχνίας, τ. Α’, Η Συγγραφή και η Εικονογράφηση. Αθήνα: Καστανιώτης, 141-149.
-Χατζηθεοδώρου, Α. (1990). Οι διαγωνισμοί της Γυναικείας Λογοτεχνικής Συντροφιάς και το ιστορικό μυθιστόρημα, Διαδρομές, τ. 18, 106-109.
Ο φίλος μας ο Μ. με τη φίλη του τη Ζέτα βρίσκονται στην Κρήτη και κοιτάζουν τ’ αστέρια. Επειδή τους αρέσει πολύ η ιππασία, πηδάνε συχνά εμπόδια με τα άλογά τους. Μια μέρα που κάνουν ιππασία στο δάσος, φτάνουν σε μια σπηλιά που κατοικούν τέρατα. Ο Μ. με ένα πιστολάκι παιχνίδι που έχει μαζί του, προσπαθεί να προστατέψει το κοριτσάκι. Η Ζέτα παίρνει τ’ άλογό της και τρέχει μακριά. Στο νησί έχει φτάσει ο Σούπερμαν με το σκάφος του. Παίρνει ένα πιστόλι από το γραφείο του και σκοτώνει όλα τα τέρατα της σπηλιάς.