Με αφορμή το κλείσιμο του σχολείου για τις γιορτές των Χριστουγέννων, το Πρωινό σχολείο διοργάνωσε και φέτος  χριστουγεννιάτικο μπαζάρ με γλυκά και φαγητά, μια δράση που φέτος απέκτησε ιδιαίτερη σημασία, καθώς σε αυτή συμμετείχε ενεργά και το Εσπερινό σχολείο. Η συνεργασία των δύο σχολείων, που ξεκίνησε μέσα από την ανταλλαγή γραμμάτων στο πλαίσιο των μαθημάτων, κορυφώθηκε με μια ξεχωριστή στιγμή: για πρώτη φορά οι μαθητές που επικοινωνούσαν μέχρι τώρα μόνο γραπτά  συναντήθηκαν από κοντά!

Η παιδαγωγική αξία της δράσης είναι πολλαπλή. Οι μαθητές βιώνουν στην πράξη την έννοια της συνεργασίας, της αλληλεγγύης και του σεβασμού ανάμεσα σε διαφορετικές ηλικιακές ομάδες, καταρρίπτοντας στερεότυπα και προκαταλήψεις. Το σχολείο παύει να λειτουργεί απομονωμένα και μετατρέπεται σε έναν ζωντανό χώρο συνάντησης, διαλόγου και κοινής δράσης.

Οι μαθητές του Εσπερινού χάρηκαν ιδιαίτερα που έγιναν ενεργό μέρος της σχολικής κοινότητας και, όπως σχολίασαν ενθουσιασμένοι, ήταν για αυτούς μια  εμπειρία ζωής που θα κρατήσουν ως όμορφη ανάμνηση

Η συνάντηση στο μπαζάρ έρχεται ως φυσική συνέχεια μιας ουσιαστικής επικοινωνίας μεταξύ «συμμαθητών» που μέχρι πρότινος δεν είχαν συναντηθεί. Και έπεται συνέχεια…

Η φιλόλογος, Αθανασία Ζιάτα

1^ο Γυμνάσιο Λαυρίου, Ομάδα Βιβλιοθήκης: «Μικρές πατρίδες»

Κατ’ αρχάς θέλω να ευχαριστήσω από καρδιάς γι’ αυτή την τόσο τιμητική πρόσκληση να μιλήσω για άλλη μια φορά σχετικά με μια πολύ σημαντική δημιουργία της ομάδας Βιβλιοθήκης του 1^ου Γυμνασίου Λαυρίου. Είναι πια μια αγαπημένη ομάδα που μάλιστα με τίμησε τις προάλλες και είναι μεγάλη μου χαρά που έρχομαι σήμερα εδώ να μιλήσω εγώ για εκείνη.

Επιτρέψτε μου, ωστόσο, να εκφράσω και τη συγκίνησή μου, αφού αυτό συμβαίνει στο Λαύριο, την πατρίδα της μητέρας μου, αλλά και στον τόσο οικείο και όμορφο χώρο της Δημοτικής Βιβλιοθήκης, όπου έχω δωρίσει πολλά βιβλία και πολλά έπιπλα, όπως όλες τις ξύλινες βιβλιοθήκες με τζάμι που μας περιβάλλουν.

Σήμερα όμως μιλάμε γι’ αυτό το ξεχωριστό και τόσο καλαίσθητο βιβλίο, τις «Μικρές πατρίδες», που αξίζει ιδιαίτερα όχι μόνο γιατί έχει ενδιαφέρον ως θέμα, αλλά και γιατί είναι συλλογικό και μάλιστα με τη συνδρομή και μαθητών και εκπαιδευτικών. Πάντα πίστευα ότι οι εκπαιδευτικοί πρέπει -όσο μπορούν- να συνδημιουργούν με τα παιδιά και αυτό είναι κάτι που η ομάδα Βιβλιοθήκης το έχει από χρόνια καθιερώσει με την καθοδήγηση και έμπνευση της Ηρώς Μαρκουλή, που δουλεύει με μεράκι, δοτικότητα και πίστη στις δυνατότητες των παιδιών, αλλά και με τη σταθερή συμπαράσταση και συμμετοχή της Ρίας Παπαμανώλη και του Βασίλη Χατζηιωάννου, του διευθυντικού διδύμου. Είναι μια προσπάθεια που καρποφορεί εξακολουθητικά.

Έτσι, ένα ακόμα βιβλίο έρχεται στο φως για να δώσει δύναμη, αυτοπεποίθηση και περηφάνια σε όσους συμμετείχαν, να χαρίσει ελπίδα και αισιοδοξία σε όσους ανησυχούν για τη νέα γενιά ή δυσπιστούν απέναντι στο δημόσιο σχολείο, να αντιστρατευτεί τους αναμφισβήτητα δύσκολους και αντίξοους καιρούς που διανύουμε.

Το θέμα αυτής της χρονιάς δεν είναι μόνο ενδιαφέρον, όπως είπα ήδη, είναι και συγκινητικό. Η έννοια της πατρίδας διευρύνεται, αλλά και συστέλλεται, αποκτά διαφορετικές διαστάσεις και ποικίλες σημασίες. Είναι μια χώρα ή μια κώχη, είναι ένα σπίτι ή ένα χωριό. Είναι η φωλιά της καρδιάς. Είναι ίσως ο χαμένος τόπος ή ο τόπος των παιδικών χρόνων, το μέρος των διακοπών και των ανέφελων στιγμών, είναι ίσως ένας άνθρωπος ή ένα αντικείμενο που φέρει μέσα του ένα ειδικό συναισθηματικό βάρος.

Κι είναι πολλά τα συναισθήματα που κυκλοφορούν στο βιβλίο: νοσταλγία, πόνος, χαρά, περηφάνια, αγώνας, πείσμα, πίστη, αγάπη, συγκίνηση.

Το βιβλίο συνιστούν 20 κείμενα (17 μαθητριών / μαθητών -από 13 παιδιά- και 3 εκπαιδευτικών), 2 μαρτυρίες, 2 ποιήματα γνωστών δημιουργών (του Μιχάλη Γκανά στην έναρξη, του Παντελή Θαλασσινού στο τέλος – στίχοι ενός τραγουδιού σε μουσική Σπύρου Γλένη που προσφέρεται και για ακρόαση), καθώς και μια σύντομη κατατοπιστική εισαγωγή από την Ηρώ Μαρκουλή. Δεν γίνεται να μην αναφερθώ στη σπουδαία και ανιδιοτελή συμβολή της εξαιρετικής εικονογράφου Παρασκευής (Βούλας) Σιούτη, που οι εξαίσιες ζωγραφιές της αναβαθμίζουν το όλο αποτέλεσμα.

Τα κείμενα συνήθως προσωπικά, άλλοτε πιο μυθοπλαστικά, πιο λογοτεχνικά δοσμένα, άλλοτε σαν αυτοβιογραφικές καταγραφές, πάντοτε ωστόσο με το ίδιο πνεύμα, το ίδιο εντέλει δίδαγμα: οι μικρές μας πατρίδες είναι το πιο ακέραιο και άφθαρτο κομμάτι της ψυχής μας, είναι το αποκούμπι και η παρηγοριά μας, είναι η διαρκής αναφορά μας, είναι αυτό το αδιόρατο ή και ορατό ίχνος που μας διαμορφώνει, μας χαρακτηρίζει, μας οδηγεί, αυτό που ανεξίτηλο χαράσσει την ψυχή.

Αλλά, ας τα δούμε πιο συγκεκριμένα.

Όπως είναι φυσικό, πολλά κείμενα αναφέρονται στον τόπο καταγωγής της οικογένειας, που δεν ταυτίζεται με τον τόπο διαμονής.

Στα Μυριοκέφαλα της Κρήτης μας μεταφέρει η Χριστίνα Τζωρτζινάκη με τη «Μαντινάδα» της, με τρόπο μυθοπλαστικό, μιλώντας για την επιστροφή ενός ηλικιωμένου στο χωριό και στο παλιό σπίτι, στο καφενείο και τους φίλους, για μια ζωή αγνή και συντροφική, μια μαντινάδα της βαθιάς επιθυμίας για επανένωση με τη μικρή πατρίδα, που δηλώνεται με μια συγκινητική ανατροπή.

Και η Λυδία Πλευριτάκη στο «Φτιάχνοντας αναμνήσεις» σ’ ένα χωριό της Κρήτης αναφέρεται, ξετυλίγοντας αναμνήσεις από τις ξέγνοιαστες καλοκαιρινές διακοπές στη Νεάπολη Λασιθίου, τα παιδικά παιχνίδια στην πλατεία και στα σοκάκια, διηγήσεις και μαγειρέματα, πανηγύρια και γλέντια, παράδοση και αγνότητα, φιλίες και αγάπη.

Στην Κρήτη μεταβαίνουμε και με το συγκινητικό διήγημα «Στον κήπο του πατέρα μου» της Ουρανίας Κονσολάκη, όμως εδώ στο κέντρο της ιστορίας δεν είναι απλώς το χωριό, η γιαγιά και τα ανέμελα παιδικά χρόνια, αλλά κυρίως ο πατέρας, που όμως «έφυγε» πολύ νωρίς, αφήνοντας πίσω ένα κενό αβάσταχτο και αναμνήσεις που από στιγμές χαράς γίνονται σταλαγματιές πίκρας. Ο αγαπημένος κήπος, που φύτευαν μαζί, ποτίζεται με δάκρυα. Όμως ο πατέρας, που αυτός είναι εντέλει η μικρή πατρίδα, βρίσκεται πάντα εντός της, τον κουβαλά. Η θέση κάθε μικρής πατρίδας είναι στην ψυχή.

Η Θεοδώρα Τερνιώτη στο «Μια βόλτα στην ορεινή Ναυπακτία», σε μορφή επιστολής προς μια φίλη, εκθέτει τις εντυπώσεις της από τις λίγες επισκέψεις στο χωριό του πατέρα της, που ωστόσο την έχει μαγέψει, ενώ οι μεταφερμένες αναμνήσεις του για πρόσωπα, συνήθειες, στιγμές, γιορτές, την κάνει να αισθάνεται πως εκεί είναι οι ρίζες της, η μικρή της πατρίδα.

Η Παναγιώτα – Νεκταρία Σουλιώτη, που έζησε τα πρώτα της χρόνια στα Πολιτικά της Εύβοιας, στο αφήγημα «Η γιορτή της φωτιάς» περιγράφει το έθιμο της μεγάλης φωτιάς την αποκριά στο χωριό και τη γιορτή τριγύρω, τις συναντήσεις με φίλους, αλλά και την επιθυμία της να παρατείνει τη διαμονή της εκεί, σαν μια ανάγκη που πηγάζει από εκείνα τα πρώτα χρόνια που φωλιάζουν μέσα της.

Στο Μπεράτι της Αλβανίας μας ταξιδεύει η Ερριέτα Κοτζάι στο διήγημα («Μπεράτι»), τον τόπο καταγωγής της, την πόλη με τα χίλια παράθυρα, «που νομίζεις πως σε κοιτάνε», που το βράδυ γίνονται «μια θάλασσα από φώτα», σε μια τρυφερή περιγραφή, που στάζει αγάπη και ζεστασιά, συναίσθηση της ρίζας, παρότι η ίδια μόνο σε σύντομες επισκέψεις το έχει γνωρίσει. Ουσιαστικά είναι ένα απόσταγμα των συναισθημάτων που συνοδεύουν κάθε ιστορία μετανάστευσης.

Το τόλμημα της μετανάστευσης από την Ινδία στο Λαύριο εξιστορεί και η Σινγκ Μπαρλίν στο διήγημα «Ο Πατέρας», την ξενιτιά για μια καλύτερη ζωή, εστιάζοντας  με θαυμασμό στο πρόσωπο του πατέρα, που ξεκίνησε μόνος για να δουλέψει, να φέρει την οικογένειά του, να προκόψει, να χαρίσει στα παιδιά του ένα καλύτερο μέλλον, αλλά και να νικήσει τη νοσταλγία με την περηφάνια της προκοπής, την ίδια ώρα που η χώρα καταγωγής γίνεται μαζί με την καινούργια χώρα διπλή πατρίδα για τα παιδιά του.

Αυτές οι διπλές πατρίδες των ανθρώπων που ακολούθησαν δύσκολες πορείες εμφανίζονται και σε άλλες διηγήσεις που αφορούν μετακίνηση εκούσια ή ακούσια.

Στο διήγημα της Σοφίας Κατσίκη «Με δυο πατρίδες» καταγράφονται οι διαδρομές των Ποντίων, Μαύρη Θάλασσα, Αμπχαζία, Καζακστάν, Ελλάδα, μέσα από τη  ιστορία του παππού, η νοσταλγία για την άγνωστη μητέρα πατρίδα, την Ελλάδα, που δεν πρόσφερε την αγκαλιά που περίμεναν (Ρώσοι έγιναν εδώ) και πάλι από την αρχή, για να γίνει στο τέλος και αυτή πατρίδα.

Η προσφυγιά των Ελλήνων από την Κύπρο στην Ελλάδα μετά την εισβολή του τουρκικού στρατού επίσης παρουσιάζεται σε δύο διηγήματα.

Η Παναγιώτα Τσουλτσίδου στο «Το σκοτεινό πρωινό» διανύει την απόσταση από την Κύπρο στο Λαύριο. Η επώδυνη εγκατάλειψη της πατρίδας, του οικείου τόπου, του σπιτιού, των πραγμάτων, το βασανιστικό βράδυ των αποφάσεων μετά την επίθεση του τουρκικού στρατού, η νέα αρχή και η ματιά πίσω, που παραμένει πάντα στραμμένη εκεί, στον τόπο και τους ανθρώπους του.

Η Αναστασία Σιδηροκαστρίτη στο «Το γράμμα» μέσα από μια παλιά φωτογραφία, μια σπασμένη κορνίζα κι ένα φυλαγμένο γράμμα μάς μεταφέρει στην Κύπρο του 1974 και της τουρκικής εισβολής, στην αγωνία των ημερών, αλλά και τη μνήμη των απογόνων, τη διατήρηση της συνέχειας.

Δεν θα μπορούσε να λείπει από την αναφορά στις πατρίδες κάθε είδους προσφυγιά, σύγχρονη ή παλιότερη.

Ο Φώτης Ορφανίδης μας προσφέρει ένα συγκινητικό διήγημα, «Το προσφυγόπουλο», για ένα 8χρονο πονεμένο αγόρι που είχε χάσει τους γονείς του και έγινε καρφί στην καρδιά του εθελοντή πυροσβέστη – αφηγητή, που είχε βοηθήσει πρόσφυγες από τη Συρία. Η έγνοια για τα παιδιά που έχουν χάσει τα πάντα, που έμειναν χωρίς πατρίδα, χωρίς σπίτι, χωρίς οικογένεια σημάδεψε για πάντα τον νου και την ψυχή του.

Μια προσφυγική συγκλονιστική ιστορία μας παραδίδει η Γεωργία Τσιοβόλου με το διήγημα «Τα μαύρα μάτια», τα μάτια του 6χρονου ορφανού προσφυγόπουλου Αμίρ κι ένα μαύρο κουμπί, από το φουστάνι της χαμένης μάνας του, που πάντα κρατά μαζί του. Και μια εθελόντρια στο κέντρο προσφύγων που προσφέρει αγάπη και ζεστασιά. Ένα μαύρο κουμπί, η μικρή του πατρίδα.

Γιατί ένα αντικείμενο μπορεί να είναι κι αυτό μια μικρή πατρίδα όταν κουβαλά μνήμες και συναισθήματα. Αυτό συμβαίνει και στο διήγημα της Ιωάννας Γκαγκά «Το κλειδί», μια μικρασιατική ιστορία. Μαρμαράς Προποντίδας, ο παππούς όταν ήταν παιδί, ο κήπος ο μυριστικός, τα γλυκά και τα κεράσματα, το δίπατο σπίτι με τη θέα στη θάλασσα, η γαλήνια παιδική ζωή. Κάθε Σεπτέμβρη τα αναθυμάται, τον μήνα της συμφοράς. Και πάντα κρατά σαν φυλαχτό το κλειδί του σπιτιού.

Η Σμύρνη πρωταγωνιστεί σε άλλη μια ιστορία της Ιωάννας Γκαγκά «Μνήμες μέσα από τις στάχτες», μέσα από τις διηγήσεις της γιαγιάς, που έζησε τη δόξα και την πτώση, την ευτυχία και την καταστροφή, κυρίως αυτήν, που περιγράφεται με έμφαση. Η πατρίδα, παρότι χαμένη, παραμένει για πάντα στη μνήμη ζωντανή και ως τέτοια μεταβιβάζεται στους νεότερους.

«Τα Βουρλά της γιαγιάς» είναι ο τίτλος του πολύ συγκινητικού διηγήματος του Βασίλη Χατζηιωάννου, που ξεδιπλώνει τις γλυκές και πικρές αναμνήσεις της γιαγιάς από τα Βουρλά της Σμύρνης, που έζησε κι εκείνη την αφθονία και τη στέρηση, τη γιορτή και το πένθος, την ακμή και την προσφυγιά, ο παππούς που δεν ξαναμίλησε και το μικρό ζιζάνιο, ο εγγονός, που ζάρωνε με τα μικρά του δάχτυλα πόντο – πόντο τα χέρια της γιαγιάς, ζητώντας ν’ ακούσει το αληθινό, γεμάτο εμπειρική σοφία και μνήμη, παραμύθι.

Το ψηφιδωτό των προσφυγικών αφηγήσεων το συμπληρώνουν δύο μαρτυρίες παιδιών, της Φατμέ από τη Συρία, της Βιάν και των αδελφών της από την Τουρκία. Ποικίλες και δύσκολες  οι διαδρομές, στρατόπεδα προσφύγων, διαιρεμένες οικογένειες, γιαγιάδες που περιμένουν κάπου αλλού, παιδιά που είτε δέθηκαν με τον καινούργιο τόπο είτε είπαν την πονεμένη φράση «δεν θέλησα να κάνω φίλους γιατί θα έφευγα». Τα βάσανα των ανθρώπων, αλλά και τα όνειρα, είναι πάντα εδώ.

Και κάποιες επιστροφές, κάποιες αντίστροφες πορείες, και οι δύο από την Παναγιώτα-Νεκταρία Σουλιώτη «Επιστροφή από την ξενιτιά» και «Ο γυρισμός», αφού η βαθιά επιθυμία είναι πάντα η επιστροφή, η νοσταλγία, η ένωση με τη μικρή πατρίδα.

Στην πρώτη ιστορία οι αναμνήσεις ενός νέου μετανάστη μετά από δέκα χρόνια στην Αμερική, όπως ξετυλίγονται μέσα στο πλοίο της επιστροφής στην ιδιαίτερη πατρίδα  του. Οι αρχικές μεγάλες δυσκολίες, το ξεπέρασμά τους, η σταδιακή προκοπή, που ωστόσο δεν έσβησε ποτέ τη νοσταλγία, η απόφαση της επιστροφής και μια εικόνα δυνατή και τρυφερή για το τέλος.

Στη δεύτερη, επιστροφή στον πατρογονικό τόπο, που επίσης δεν προσδιορίζεται, αλλά πλημμυρίζει από μυρωδιές και συναισθήματα, που παραμένουν ανάλλαχτα και ισχυρά, παρά τις εξωτερικές μεταβολές που φέρνει το πέρασμα του χρόνου.

Και κάποιες άλλες πατρίδες.

Η Ιωάννα Γκαγκά γράφει μια ακόμα ιστορία που ξετυλίγεται «Κάπου στο Αιγαίο» και είναι η ιστορία της Κυράς της Ρω δοσμένη με τρυφερότητα, περηφάνια και σεβασμό για μια γυναίκα που αφοσιώθηκε στο να υψώνει καθημερινά την ελληνική σημαία στην ακριτική, μοναχική νησίδα όπου ζούσε, τιμώντας αδιάκοπα τη μικρή και μεγάλη πατρίδα της.

Η Ηρώ Μαρκουλή γράφει για τη Μονεμβασιά στο διήγημα «Μόνη έμβασις», όπως είναι η ετυμολογία της, που δηλώνει τη μία μόνο δυνατότητα εισόδου στην ιστορική καστροπολιτεία, και μας ταξιδεύει σ’ έναν τόπο που τον επέλεξε ως μικρή της πατρίδα, αφού τη σαγήνευσε με τη φυσική ομορφιά, τη μεταφυσική ενέργεια, την αναμέτρηση με τον χρόνο. Και μια γλυκιά, συγκινητική ανατροπή στο τέλος της αφήγησης, που μοιάζει να προκαλείται από την ίδια την υπερβατικότητα του τόπου.

Τέλος, η Διευθύντρια του σχολείου, Ελευθερία Παπαμανώλη, στο αφήγημα «Το σχολείο δεν είναι ασπρόμαυρο» καταγράφει ένα ημερολόγιο έξι πυκνών διαλειμμάτων μιας μακράς σχολικής μέρας. Τα διαλείμματα δεν είναι ανάπαυλα -κάθε άλλο. Είναι η συνεκδοχή της σχολικής ζωής, των ευθυνών, της αγάπης, του αγκαλιάσματος διαφορετικών ανθρώπων, είναι τα προβλήματα, οι δυσκολίες, οι λύσεις, η έγνοια, η ενσυναίσθηση, οι προβληματισμοί, τα καθήκοντα, ο αναστοχασμός, οι συγκρούσεις εσωτερικές και εξωτερικές, τα δάκρυα, τα χαμόγελα, που όλα καταλήγουν σε ένα ακλόνητο συμπέρασμα: το σχολείο οφείλει να είναι πολύχρωμο, συμπεριληπτικό, αγαπητικό, ένα σχολείο κατανόησης και αποδοχής.

Μετά από όλες αυτές τις διαδρομές της ψυχής, του μυαλού, των χωρών, των συνόρων, καταλαβαίνουμε ότι σύνορα δεν υπάρχουν στην καρδιά, ότι οι πατρίδες είναι μέσα μας, ότι οι άνθρωποι είμαστε πλασμένοι με τον ίδιον τρόπο, για να μπορούμε ν’ ακουμπάμε με αγάπη κάπου, για παρηγοριά, για φροντίδα, για τρυφερότητα. Ότι ακόμα κι αν τα σύνορα καταργούνταν, όπως πολλοί / πολύ θα θέλαμε, πάλι θα είχαμε ανάγκη τη μικρή μονάδα, τη μικρή ομάδα, την ταύτιση, κάποια πατρίδα θα βρίσκαμε (μεγάλη ή μικρή), ίσως μια πόλη, ένα χωριό, μια γειτονιά, ένα σπίτι, κάποιους φίλους, κάποια χρόνια. Πατρίδα είναι η μνήμη, ό,τι δεν ξεθωριάζει, κτερίσματα και θραύσματα από το παρελθόν, αλλά και ο σπόρος του μέλλοντος.

Κι αν πατρίδα είναι επίσης ο τόπος (πραγματικός ή μεταφορικός, μεγάλος ή μικρός,  προσωπικός ή συλλογικός) που μας κάνει να αισθανόμαστε οικειότητα και ασφάλεια, που μας δίνει δύναμη ν’ απλώσουμε ρίζες, τότε για όλα αυτά τα παιδιά αλλά και τους μεγάλους που συμμετείχαν στο εγχείρημα για το οποίο συζητάμε σήμερα, πατρίδα είναι σίγουρα και αυτό το σχολείο, το 1^ο Γυμνάσιο Λαυρίου, και αυτή η ομάδα της Βιβλιοθήκης, όπως και η χειροποίητη και φροντισμένη Βιβλιοθήκη του σχολείου, που γίνεται έμπνευση και καταφυγή, που εκτός από ρίζες (και καρπούς) τους δίνει και φτερά.

Στο μάθημα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, οι μαθητές της Γ΄ Γυμνασίου του Πρωινού και του Εσπερινού σχολείου  μελέτησαν την «Αυτοβιογραφία της» Ελισάβετ Μαρτινέγκου, ένα κείμενο που ανέδειξε με έντονο τρόπο τη θέση της γυναίκας στο παρελθόν, τον θεσμό του γάμου και τον καθοριστικό ρόλο της οικογένειας στις προσωπικές επιλογές των παιδιών.

Με αφορμή τον προβληματισμό που γεννήθηκε από το κείμενο, οι μαθητές του Πρωινού έγραψαν γράμματα προς τους ενήλικες συμμαθητές τους. Στην εισαγωγή του γράμματός τους απευθύνονταν προσωπικά σε αυτούς, εκφράζοντας την απορία και την έκπληξή τους για το γεγονός ότι στο παρελθόν οι γονείς αποφάσιζαν για τον γάμο των παιδιών τους χωρίς τη δική τους γνώμη και η άρνηση είχε ως επακόλουθο τον εγκλεισμό στο σπίτι και την κοινωνική απομόνωση. Στα γράμματά τους όλα τα παιδιά δήλωσαν ότι μια τέτοια επιβολή από τους γονείς θα τους προκαλούσε αγανάκτηση και θυμό, καθώς δεν θα λαμβάνονταν υπόψη οι προσωπικές τους επιθυμίες και τα «θέλω» τους και ότι τους ενοχλεί που ακόμα  συντηρούνται αρκετά στερεότυπα για τον ρόλο των δύο φύλων. Τόνισαν ότι νιώθουν τυχεροί που σήμερα μπορούν να αποφασίζουν μόνοι τους για το μέλλον τους και ότι, αν επέλεγαν να παντρευτούν, αυτό θα γινόταν από αγάπη και όχι για τα χρήματα ή την κοινωνική θέση. Στο τέλος των γραμμάτων τους διατύπωσαν δικές τους ερωτήσεις προς τους ενήλικες μαθητές ζητώντας να μάθουν πώς μεγάλωσαν, ποιον ρόλο είχαν οι γονείς τους στις αποφάσεις ζωής και αν έχουν προσωπικές ή οικογενειακές εμπειρίες αντίστοιχες με εκείνες της Μαρτινέγκου.

Οι ενήλικοι μαθητές υποδέχτηκαν με ενθουσιασμό τα γράμματα, καθώς ένιωσαν ότι οι μικροί συμμαθητές τους έδειξαν γνήσιο ενδιαφέρον όχι μόνο για το θέμα, αλλά και για τη δική τους γνώμη, τις εμπειρίες και της επιλογές της ζωής τους. Πολλοί ανέφεραν ότι, αν και οι γονείς τους δεν τους επέβαλαν σύζυγο, είχαν έντονη άποψη για τον γαμπρό ή τη νύφη που είχαν επιλέξει και έδιναν μεγάλη σημασία στο αν προερχόταν από «καλή οικογένεια». Ορισμένες μαρτυρίες ήταν ιδιαίτερα συγκλονιστικές. Μια μαθήτρια ανέφερε ότι την προξένεψαν στα 15 της χρόνια με αρκετά μεγαλύτερο άντρα με πολλά κτήματα, ώστε να αποφευχθεί η προίκα και να δοθεί στον γιό της οικογένειας, πρόταση που αρνήθηκε κατηγορηματικά και ευτυχώς εισακούστηκε.  Θυμάται ακόμα με έντονη συναισθηματική φόρτιση τη στιγμή που της τον παρουσίασαν και το έντονο σοκ που ένιωσε. Άλλη μαθήτρια μίλησε για γάμο κατόπιν προξενιού που δεν επιθυμούσε και κατέληξε σε διαζύγιο μετά από πολλά χαμένα χρόνια. Άλλος μαθητής αφηγήθηκε την ιστορία της μητέρας του, που αναγκάστηκε να φύγει κρυφά από το χωριό της «γιατί δεν περνούσε ο λόγος των κοριτσιών τότε,  οτιδήποτε έλεγε θεωρούνταν επαναστατικό με αποτέλεσμα κάποιες φορές αυτό να επιφέρει βία και κλείσιμο στο σπίτι χωρίς καμία κοινωνικότητα.» Τέλος, κάποιοι ανέφεραν περιπτώσεις γνωστών τους που εγκλωβίστηκαν σε γάμους επιλογής των γονιών τους για λόγους κοινωνικούς, θρησκευτικούς ή οικονομικούς, στους οποίους παραμένουν ακόμα μόνο και μόνο για «το καλό των παιδιών τους». Μέσα από τα γράμματά τους, οι ενήλικοι μαθητές απηύθυναν στους νεότερους συμμαθητές τους ουσιαστικές συμβουλές ζωής. Τους παρότρυναν να δημιουργήσουν οικογένεια με τον άνθρωπο που πραγματικά αγαπούν και επιλέγουν οι ίδιοι, να παντρευτούν —αν το θελήσουν— με τον τρόπο που τους εκφράζει και όχι για να ικανοποιήσουν προσδοκίες άλλων. Γιατί όπως χαρακτηριστικά ανέφερε ένας μαθητής «οι γνώμες κάποιων άλλων μπορούν να βοηθήσουν. Οι αποφάσεις τους όμως μπορεί να σε καταδικάσουν».

Όταν διαβάστηκαν στην τάξη του Πρωινού οι απαντήσεις των μαθητών του Εσπερινού, οι νεαροί μαθητές άκουγαν με απόλυτη προσοχή τις αληθινές ιστορίες ζωής που ξεδιπλώνονταν, ενώ σε αρκετά πρόσωπα φάνηκε ο προβληματισμός και η σιωπηλή σκέψη. Οι εμπειρίες των ενηλίκων μαθητών τούς έκαναν να συνειδητοποιήσουν ότι οι επιλογές ζωής στο όχι πολύ μακρινό παρελθόν (οι περισσότεροι ενήλικοι μαθητές  είναι ή στην ηλικία των γονιών τους ή λίγο μεγαλύτεροι) δεν ήταν πάντα ελεύθερες και ότι οι κοινωνικές συνθήκες συχνά όριζαν το μέλλον των ανθρώπων.

Τα γράμματα λειτούργησαν ως ένα ζωντανό μάθημα ενσυναίσθησης, κατανόησης και σύνδεσης γενεών, αποδεικνύοντας ότι όταν οι μαθητές συνομιλούν ως «συμμαθητές», ακόμα κι αν δεν συναντιούνται ποτέ, μπορούν να μοιραστούν αλήθειες ζωής που αφήνουν βαθύ παιδαγωγικό αποτύπωμα.

Η φιλόλογος Αθανασία Ζιάτα