Η μέθοδος Project

Γιώργος Αποστολίδης

Η μέθοδος Project

1. Ορισμός

Η μέθοδος Project είναι μια μέθοδος διδασκαλίας. Είναι μία ανοιχτή διαδικασία μάθησης τα όρια και οι διαδικασίες της οποίας δεν είναι αυστηρά καθορισμένα και εξελίσσεται ανάλογα με την εκάστοτε κατάσταση και τα ενδιαφέροντα των συμμετεχόντων. Συνιστά μια ομαδική διαδικασία μάθησης, όπου συμμετέχει ενεργά, ρυθμιστικά και αποφασιστικά όλη η ομάδα (Frey, σ. 9). Ως δυναμική μέθοδος που εξαρτάται άμεσα από τις επιλογές των συμμετεχόντων, δεν μπορεί να έχει σταθερά και συγκεκριμένα όρια και δομή.

Εξ ορισμού η συγκεκριμένη μέθοδος αναφέρεται στο αντικείμενο-θέμα μελέτης αλλά και στον τρόπο διερεύνησής του (στο τι και το πώς).

Ο όρος Project (< λατ. projicere: σχεδιάζω, σκοπεύω, βάζω κάτι στο μυαλό μου) πρωτοχρησιμοποιήθηκε στις αρχές του 20oυ αιώνα (αρχικά ο Richards ως διδασκαλία της χειρωνακτικής εργασίας και μετά ο Kilpatrick ως προγραμματισμένη δράση που γίνεται με όλη την καρδιά σε ένα κοινωνικό περιβάλλον). Στα τέλη του 20^ου αι. η μέθοδος project επανεμφανίστηκε σε διαφορετικό θεωρητικό, κοινωνικό και φιλοσοφικό πλαίσιο (σχολείο εργασίας) και στην ελληνική βιβλιογραφία παρουσιάστηκε και τεκμηριώθηκε από τους Κ. Frey και Κ. Χρυσαφίδη.

Για τον Κ. Χρυσαφίδη η μέθοδος Project είναι ένα πλέγμα διδακτικών διαδικασιών που έχουν ως αφόρμηση βιωματικές καταστάσεις. Είναι δηλαδή ανάγκες, προβλήματα και απορίες του παιδιού, που πη­γάζουν από την καθημερινή ζωή καθώς και από τις εμπειρίες και τις ανησυχίες που του δημιουργούνται μέσα στον κοινωνικό περίγυρο όπου ζει και ενσωματώ­νεται. (…) Καλύπτει τις ανάγκες του ατόμου για εντατικοποίηση της προσωπικής διερεύνησης και της επικοινωνιακής διαδικασίας. Θέτει στο επίκεντρο της διαδικασίας τις βιωματικές καταστάσεις των παιδιών (ατομικά και ομαδικά) στο πλαίσιο μιας επικοινωνιακής αλληλεπίδρασης. Η γνώση μπαίνει στην υπηρεσία της αναζήτησης και της προβληματικής των μελών της ομάδας. Ο μαθητής μαθαίνει να προσεγγίζει την επιστημονική αλήθεια μέσα από ατομικές και ομαδικές αναζητήσεις, να μοιράζεται τη χαρά της επιτυχίας και να νιώθει τη χαρά της συμβολής, που ενισχύει το αυτοσυναίσθημά του.

Ο συνδυασμός της μεθόδου project με τη διαθεματικότητα αποτελεί μια ανθρωποκεντρική πρόταση και είναι απόρροια επιστημολογικών και επιστημονικών προσεγγίσεων που αναφέρονται αντίστοιχα στη Συστημική αντιμετώπιση του ανθρώπου και του περιβάλλοντός του, καθώς και σε επιστημονικά πορίσματα της Μορφολογικής Ψυχολογίας.

Στη βιβλιογραφία η μέθοδος Project συναντάται με ποικίλους όρους, όπως: διαθεματικό σχέδιο εργασίας, συνθετική εργασία, συνεργατική έρευνα.

2. Κύρια γνωρίσματα της μεθόδου Project

• Ως αφετηρία έχει τα ερωτήματα και ενδιαφέροντα-ανάγκες των παιδιών, από τα οποία καθορίζεται και το θέμα.
• Αξιοποιεί τα μαθήματα του αναλυτικού προγράμματος (διαθεματικότητα).
• Μπορεί να ενταχθεί στο ΑΠΣ ή στο πλαίσιο κάποιου προγράμματος (πχ. Πολιτιστικό, Αγωγής Υγείας, Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης)
• Ασχολείται με σύγχρονα κοινωνικά θέματα.
• Ο προγραμματισμός του έργου γίνεται σε συνεργασία των παιδιών με τον εκπαιδευτικό.
• Προωθεί τη δουλειά σε ομάδες, οι οποίες σε ένα πλαίσιο ισότιμων επικοινωνιακών σχέσεων θέτουν τους επιμέρους στόχους τους, χαράσσουν την πορεία τους, το χρονοδιάγραμμα, αυτό-αξιολογούνται κλπ.
• Βασίζεται στην ελεύθερη και ενεργή συμμετοχή των παιδιών.
• Ο εκπαιδευτικός συντονίζει, επεξηγεί, διευκολύνει, συνεργάζεται, συμπαραστέκεται, εμψυχώνει.
• Εστιάζεται στην απόκτηση της γνώσης με βιωματικές με­θόδους.
• Κύρια συστατικά του είναι οι δραστηριότητες και το παιχνίδι.
• Η διάρκειά του project μπορεί να κυμαίνεται από λίγες διδακτικές ώρες μέχρι κάποιους μήνες ή και 2-3 χρόνια.
• Έχει ένα ορατό αποτέλεσμα και μπορεί να καταλήξει στην παραγωγή προϊόντος.
• Διαχέεται στην τάξη, το σχολείο και την ευρύτερη κοινότητα
• Τα παιδιά και το σχολείο εμπλέκονται με την κοινωνία.
• Ο ρόλος των γονιών είναι επίσης βοηθητικός και υποστηρικτικός.
• Συνδέεται η θεωρία με τη δράση.

3. Τα οφέλη για τους μαθητές

• Αναπτύσσουν την πρωτοβουλία και την υπευθυνότητά τους.
• Αποφεύγοντας την κατακερματισμένη θεωρητική γνώση κατανοούν την αλληλεξάρτηση των γνωστικών αντικειμένων και τη συμπληρωματικότητα των σχολικών μαθημάτων, και οδηγούνται στη σύνθεση. Τα εκάστοτε ερευνώμενα γεγονότα τοποθετούνται στο πολιτισμικό τους αλλά και ευρύτερα σε διεθνές πλαίσιο.
• Ερευνούν στο πλαίσιο αναφοράς, τις βιβλιοθήκες, το διαδίκτυο, ΜΜΕ.
• Ασκούνται στην κριτική αξιολόγηση και αξιοποίηση των πληροφοριών.
• Αναπτύσσουν κριτικό στοχασμό και κοινωνικές δεξιότητες.
• Καλλιεργούν τη συλλογικότητα και τη συνεργασία
• Εθίζονται στη διαλεκτική με άλλα πολιτισμικά περιβάλλοντα
• Συνειδητοποιούν την αναγκαιότητα αλλαγής στάσεων, μετασχηματισμού και δράσης ως προέκταση της κοινωνικής γνώσης.
• Παράγουν πρωτότυπο υλικό.
• Αξιοποιούν και αναδεικνύουν τα ιδιαίτερα ταλέντα και τις δεξιότητές τους.
• Συνεργάζονται με την ευρύτερη κοινότητα.
• Ενισχύουν την αυτοεκτίμηση και αυτοπεποίθησή τους.

4. Βασικές καινοτομίες που υποστηρίζει η μέθοδος project

• Ελευθερία επιλογών, αυτονομία, αυτοδιαχείριση, χειραφέτηση μαθητών
• Ώριμη συμπεριφορά, αλλαγή στάσεων σε κοινωνικά θέματα
• Ικανοποίηση προσωπικών ενδιαφερόντων
• Ανάδειξη ταλέντων
• Ουσιαστική συνεργασία και ομαδοκεντρική αντίληψη
• Ερευνητικό ενδιαφέρον
• Χρήση των ΤΠΕ στην αναζήτηση, επεξεργασία των πληροφοριών και την επικοινωνία.
• Επαφή με ιδρύματα και κοινωνικούς θεσμούς

5. Προϋποθέσεις

1. Ανάληψη πρωτοβουλίας εκ μέρους των μαθητών.
2. Ομαδική εργασία και συνεργατικότητα.
3. Ελεύθερη έρευνα.
4. Ερευνητικό και ερμηνευτικό ενδιαφέρον, και όχι υποστήριξη παγιωμένων θέσεων.
5. Απαλλαγή από προκαταλήψεις, και δογματισμούς.
6. Ανακαλυπτική μάθηση (discovery learning).
7. Διάλογος και δημοκρατικότητα.
8. Σεβασμός στον υποκειμενικό λόγο.
9. Ο δάσκαλος ως βοηθός και εμψυχωτής.

6. Η βασική δομή και τα στοιχεία της μεθόδου Project

1) Η πρωτοβουλία των συμμετεχόντων για το θέμα, την πορεία και τις διαδικασίες του project. Σύμφωνα με το Frey, η πρωτοβουλία από μόνη της αποκτά μορφωτική και παιδαγωγική αξία καθώς τα μέλη ασχολούνται με την επεξεργασία της και εργάζονται για την πραγμάτωσή της (σσ. 19-20).

2) Η ανταλλαγή απόψεων – ο διάλογος ως προς τον καθορισμό των πλαισίων (χρονικά όρια, κανόνες διεξαγωγής κλπ.) και η κριτική στο περιεχόμενο της πρότασης.

3) Η από κοινού διαμόρφωση των πλαισίων δράσης (ποιος θα κάνει τι, ποιες ακριβώς δραστηριότητες θα γίνουν, ρυθμός εργασίας, χρονική διάρκεια των εργασιών, τι θα προκύψει κλπ.).

4) Η υλοποίηση όσων έχουν προγραμματιστεί.

5) Η περάτωση του project.

6) Τα διαλείμματα ενημέρωσης στην ολομέλεια και ο επαναπροσδιορισμός της εξέλιξης του project.

7) Τα διαλείμματα ανατροφοδότησης-ανατροφοδοτικής επισκόπησης και συζήτησης των διαπροσωπικών τους σχέσεων.

7. Σχηματικά ένα project αναπτύσσεται σε 5 φάσεις

Α΄ Φάση: Αφόρμηση, αναζήτηση, διερεύνηση της θεματικής ενότητας & σχεδιασμός της δράσης

1. Αφόρμηση μπορεί να είναι οτιδήποτε (κείμενο, άρθρο, φωτογραφία, τηλεοπτική είδηση, τρα­γούδι, γε­γονός, διάλογος, τυχαίο περιστατικό κλπ.).
2. Επιλογή και ανάλυση του θέματος μέσα από την καταγραφή και κατηγοριοποίηση των ερωτημά­των που θέτουν τα παιδιά. Με «καταιγισμό ιδεών» τα παιδιά διατυπώνουν ελεύθερα όλα τα ερωτήματα που θα ήθελαν να απαντηθούν γύρω από το θέμα. Οπότε έχουμε: α) Διατύπωση ιδεών, β) Κατασκευή ακτινογράμματος – υποθέματα, γ) Ακριβής προσδιορισμός του θέματος και των ορίων του
3. Συγκαθορισμός των στόχων και του τελικού προϊόντος από τα παιδιά και τον εκπαιδευτικό.
4. Σύνταξη καταστατικών αρχών εν είδει συμβολαίου.
5. Σχεδιασμός: α) Περιγραφή, β) Προετοιμασία: φύλλα εργασίας, επισκέψεις, επαφές, γ) Χρονοδιάγραμμα, δ) Καθορισμός ομάδων εργασίας (κριτήρια: ενδιαφέροντα, γειτνίαση, καλή επικοινωνία, ποικιλία σύνθεσης, κυλιόμενοι ρόλοι κλπ.), ε) Κατανομή εργασιών, στ) Ευελιξία και ιεράρχηση στόχων

Β΄ Φάση: Μεθοδολογία, έρευνα και μελέτη

Καλλιεργούμε την ενεργητική, ανακαλυπτική και επικοινωνιακή προσέγγιση της γνώσης, όπως αυτή υλοποιείται μέσα από τη διαδικασία της έρευνας, διότι κρατά σταθερό το εν­διαφέρον των μαθητών, κινητοποιεί την ανάπτυξη πρω­τοβουλιών, την κριτική σκέψη και τη δημιουργικότητα. Προωθούμε την ευελιξία στις μεθόδους και τις πρωτοβουλίες. Ειδικότερα ακολουθούμε την εξής πορεία:

1. Εξοικείωση των παιδιών με τη μεθοδολογία

2. Επίδειξη και συζήτηση για τις πηγές και τον τρόπο αξιοποίησής τους

3. Επαφές με εξωσχολικούς παράγοντες: έρευνα, συλλογή πληροφοριών από ειδικούς, τοπικούς φορείς, υπηρεσίες, γονείς

4. Ερωτηματολόγια

5.Έρευνα, συλλογή πληροφοριών από βιβλία, περιοδικά, ταινίες, διαδίκτυο κτλ.

6. Έρευνα πεδίου

7. Τρόπος καταγραφής (μη γραπτός)

8. Καταγραφή βιβλιογραφίας και πληροφοριών, ταξινόμηση, ανάλυση, οργάνωση υλικού

9. Παρουσίαση στην τάξη των πληροφοριών

10. Είδος και τρόποι αξιολόγησης

Διαχείριση διαφωνιών, συγκρούσεων, δυσκολιών

1. Ο εκπαιδευτικός οφείλει να καλλιεργεί ένα δημοκρατικό μοντέλο διαχείρισης των διαφωνιών, και να παρακουλουθεί διακριτικά, αφήνοντας τα παιδιά να αυτοδιοικηθούν.
2. Οι μαθητές στο πλαίσιο της ομάδας συζητούν τα προβλήματα που ανακύπτουν και με διαλογικό τρόπο επιλύουν τις διαφορές, συνήθως βάσει των αρχικών στόχων.
3. Είναι καλό σε τακτά διαστήματα να συνέρχεται η ολομέλεια για αλληλοενημέρωση των ομάδων και ανατροφοδότηση. Επίσης, είναι χρήσιμο να γίνεται παρουσίαση του τρέχοντος έργου σε σχέση με το χρονοδιάγραμμα και να γίνονται αναπροσαρμογές.
4. Επειδή είναι χρήσιμο να αξιοποιούνται τα ενδιαφέροντα όλων, είναι θεμιτό να επιτρέπονται μεμονωμένες και κατά περίπτωση υπερβάσεις με αναδιάταξη των στόχων και της κατανομής εργασιών.

Γ΄ Φάση: Διεξαγωγή των δραστηριοτήτων και υλοποίηση της εργασίας

1. Οργάνωση και αξιοποίηση των υλικών

2. Εκπόνηση των εργασιών που ανέλαβαν τα παιδιά

3. Αξιοποίηση ταλέντων (σχεδίαση, H/Y, θέατρο, συγγραφή, αφήγηση, σχέσεις κλπ.)

4. Ενασχόληση με επίκαιρα προβλήματα που ζητούν λύση.

5. Δημιουργική και συναισθηματική έκφραση

6. Σύνθεση των εργασιών των ομάδων και δημιουργία κοινής εργασίας. Δεν είναι αυτοσκοπός η παραγωγή κάποιου τελικού προϊόντος, αλλά η ίδια η πορεία που οδηγεί σ’ αυτό.

Δ΄ Φάση: Αξιολόγηση των αποτελεσμάτων

Σκοπός της αξιολόγησης είναι να εκφράσουν οι μαθητές τις δικές τους εκτιμήσεις για το πρόγραμμα, για το πόσο αυτό αποτέλεσε κίνητρο για μάθηση, για αλλαγή απόψεων και στάσεων, αλλά και για τη δημιουργία μιας ισότιμης και αμοιβαίας επικοινω­νίας ανάμεσα τους.

1. Αξιολόγηση της συνθετικής εργασίας από τα παιδιά και τον εκπαιδευτικό

2. Αρχική, διαμορφωτική, τελική

3. Η αξιολόγηση γίνεται με βάση τους στόχους που τέθηκαν στην Α΄ φάση.

4. Έλεγχος βάσει κριτηρίων και διορθώσεις, τροποποιήσεις.

5. Απολογισμός της δουλειάς και μια εκτίμηση των στοιχείων εκείνων που επηρέασαν τους μαθητές τόσο μαθησιακά και συναισθηματικά, όσο και σε επίπεδο σχέσεων και στάσεων ζωής.

Ε΄ Φάση: Αξιοποίηση & παρουσίαση. Διάχυση των αποτελεσμάτων

1. Αρχικά στην ολομέλεια (ή στην τάξη), μετά σ’ ολόκληρο το σχολείο με προσκεκλημένους φορείς, γονείς, συγγενείς, φίλους, γειτονιά.
2. Παρουσίαση του προγράμματος από τους εκπροσώπους των ομάδων.
3. Μπουφές και αναμνηστικά
4. Με έντυπο υλικό, δημοσίευση στο διαδίκτυο κλπ.
5. Καλό είναι να τηρηθούν τα εξής: α) Εξώφυλλο – Τίτλος, β) Συμμετέχοντες, γ) Ευχαριστίες σ’ αυτούς που βοήθησαν, δ) Εισαγωγή στο θέμα της εργασίας, ε) Περιγραφή της μεθόδου, στ) Καταγραφή-παρουσίαση των στοιχείων, ζ) Συμπεράσματα, η) Προτάσεις, θ) Βιβλιογραφία

8. Υποστηριχτικά υλικά – μέσα

• Ντοσιέ / Φάκελος / portfolio, όπου συγκεντρώνονται όλες οι εργασίες, σχέδια, προϋπολογισμοί, πρακτικά κλπ.
• Ατομικό τετράδιο / σημειωματάριο / αρχείο, όπου ο καθένας καταγράφει ιδέες, πλάνο, σχέδια, αλλαγές, προβλήματα, λύσεις, ερωτήσεις κλπ.
• Ατομικό ημερολόγιο καταγραφής του τι έχει αποκομίσει ο μαθητής στην πορεία του project.
• Γραφική ύλη και εργαλεία και υλικά (χρωματιστά μολύβια, ψαλίδια, κόλλες, κτλ.)
• Πίνακας
• Ολοκληρωμένο περιβάλλον Η/Υ
• Φύλλα εργασίας και αξιολόγησης

9. Αξιοποίηση των ΤΠΕ

Οι Τεχνολογίες Πληροφορίας και Επικοινωνίας συνιστούν κομβικό μέσο στη διεξαγωγή του project. Οι μαθητές έχουν τη δυνατότητα να χρησιμοποιήσουν όλες τις πολυμεσικές και μη υπηρεσίες (γραπτά κείμενα, πίνακες, εικόνες, ήχους, μουσικές, video) σ’ όλα ανεξαιρέτως τα στάδια διεξαγωγής του. Ειδικότερα στην:

• Άντληση πληροφοριών, ενημέρωση (διαδίκτυο, λογισμικά κλπ.)
• Επεξεργασία και ανάλυση δεδομένων, σχεδιασμός, σύνθεση εργασιών
• Επικοινωνία: αλληλογραφία, τηλεδιάσκεψη, δίκτυα, blog, συμμετοχή σε forum, chat κλπ.
• Ψυχαγωγία: δραστηριότητες, παιχνίδια, ταινίες-ντοκυμαντέρ κλπ.
• Παρουσίαση, προβολή, διάχυση του παραγόμενου προϊόντος.

10. Δυσκολίες εφαρμογής

• Οργάνωση του χρόνου. Επειδή είναι δύσκολο να τηρηθεί το χρονοδιάγραμμα, είναι αναγκαίο να γίνεται διαρκώς επανεκτίμηση της εξέλιξης του project.
• Περίοδος προσαρμογής των μαθητών στον τρόπο εργασίας (ομαδικότητα, προγραμματισμός, συνεργασία, επικοινωνία, επίλυση διαφορών κλπ.).
• Φόβος αδυναμίας κάλυψης του θέματος (στο πλαίσιο του ΑΠΣ ή του προγράμματος).
• Περίοδος κούρασης και μειωμένης ανταπόκριση των μαθη­τών σε σχέση με τον αρχικό ενθουσιασμό. Στη φάση αυτή ο δάσκαλος λειτουργεί ως εμψυχωτής με καινούριες δραστηριότητας (παιχνίδι, καλλιτεχνικό εργαστήρι, εκδρομή ).
• Αντιδράσεις οικογενειακού περιβάλλοντος.
• Απώλεια ελεύθερου χρόνου σε μετακινήσεις όταν πρόκειται για εξωδιδακτικά project
• Οι­κονομικές ή τεχνικές δυσκολίες. Ενισχύσεις μπορούν να προκύψουν από τις προϊστάμενες αρχές, από διάφορα προγράμματα (Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης, Αγωγής Υγείας, Αγωγής Καταναλωτή κ.ά), από τους γονείς των μαθητών, τον σύλλογο γονέων και κηδεμόνων, χορηγούς, το ταμείο της τάξης. Αξίζει όμως να σημειωθεί ότι και με ελάχιστα χρήματα μπορούν να γίνουν project.
• Διάψευση των στόχων. Για να φτάσουμε στα επιτυχημένα από πολλές πλευρές project απαιτείται αρκετή εμπειρία, επιμονή και υπομονή.

11. Ο ρόλος του εκπαιδευτικού

Στη μέθοδο project ο εκπαιδευτικός αλλάζει άρδην τον ρόλο του, αφού οι μαθητές διαμορφώνουν, κατά κύριο λόγο, τη διαδικασία, την παραγωγή και διάχυση του προϊόντος. Ο νέος ρόλος του εμψυχωτή εκπαιδευτικού χαρακτηρίζεται από:

• Συντονισμός, τουλάχιστον κατά τα πρώτα βήματα
• Δράση από το παρασκήνιο
• Παροχή βοήθειας μόνο όταν είναι απαραίτητη
• Συμμετοχή με ίσους όρους, όσο είναι δυνατόν
• Υπομονή, όχι παρέμβαση
• Εμψύχωση και διακριτική υποστήριξη στα δύσκολα σημεία

Ο Kilρatrick έγραφε ότι ο δάσκαλος καθοδηγεί και κατευθύνει τον προγραμματισμό και επεμβαίνει μόνο τότε, όταν οι μαθητές τον χρειάζονται. Οι συμμετέχοντες, ακόμη και τα παιδιά, θα πρέπει να κάνουν κατά το δυνατό όλα τα βήματα μόνοι τους. Ο δάσκαλος θα πρέπει να εργάζεται με τέτοιο τρόπο και να δημιουργεί εκείνες τις προϋποθέσεις που θα του παρέχουν την δυνατότητα να αποσύρεται από το προσκήνιο των διαδικασιών.

12. Αξιολόγηση

Στην περίπτωση που το project εντάσσεται στο πλαίσιο των μαθημάτων και λαμβάνοντας υπ’ όψιν την εμπειρία των μαθητών σε ανάλογες διδακτικές διαδικασίες, η αξιολόγηση των μαθητών γίνεται με διαφορετικά και πιο διευρυμένα κριτήρια, όπως:

• η ενεργός συμμετοχή
• η επιτυχημένη εκτέλεση και εκπλήρωση των στόχων
• η ικανότητα επίλυσης προβλημάτων και η ανάληψη πρωτοβουλιών
• η ανάπτυξη κοινωνικών δεξιοτήτων (διάλογος, επικοινωνία, συλλογικότητα, διαχείριση συγκρούσεων κλπ.)
• η προσωπική δημιουργική έκφραση και ένταξη του επιμέρους στο όλο
• η μετασχηματιστική μάθηση και η αλλαγή στάσεων
• η αξιολόγηση των αποτελεσμάτων του project από τους ίδιους τους μαθητές.

Σε κάθε περίπτωση όμως η αξιολόγηση του εκπαιδευτικού πρέπει να έχει κυρίως ανατροφοδοτικό χαρακτήρα, ώστε και να επιβραβευτεί η προσπάθεια των μαθητών αλλά και να υποστηριχθούν ως προς τα αδύνατα σημεία τους.

13. Όρια της μεθόδου Project

Η μέθοδος Project είναι δυσεφάρμοστη, όταν:

• υπάρχει πίεση ως προς το μέγεθος της διδακτέας ύλης
• σε ένα καθαρά εξεταστικοκεντρικό σύστημα προσανατολισμένο στην απομνημόνευση
• υπάρχει πίεση χρόνου
• απαιτούνται συχνές μετακινήσεις
• απουσιάζουν οι υποδομές (βιβλιοθήκες, Η/Υ, εργαστήρια κλπ.)
• είναι αποτρεπτικό το σχολικό κλίμα
• δεν είναι καλές οι σχέσεις μεταξύ των εμπλεκομένων