Η απελευθέρωση της Κοζάνης από τους Γερμανούς 28 Οκτωβρίου 1944

απόσπασμα από τη διδακτορική διατριβή του γράφοντος

5/4/2024 ανακτένιση

Εικόνα 1. Η 11η διμοιρία του 3ου λόχου του 4ου τάγματος αλεξιπτωτιστών στην Αφρική το 1943. Άνδρες της επιτέθηκαν στους Γερμανούς της Κοζάνης την 26-27η Οκτωβρίου 1944 με βαριές απώλειες

Καμία επίθεση του ΕΛΑΣ και κατά τη διάρκεια του Οκτωβρίου του 1944 δεν αντιμετώπισαν οι Γερμανοί –με την εξαίρεση του Βατερού- ώστε να προσφέρουν την αρωγή τους στους αμυνόμενους οπλίτες του ΕΕΣ. Ετοιμαζόμενοι να εγκαταλείψουν την Ελλάδα κατέφθαναν στην Κοζάνη μέσω των στενών του Σαρανταπόρου και των Χασίων φάλαγγές των από τη νότια Ελλάδα, στις οποίες είχαν προσκολληθεί κι Έλληνες πολίτες που είχαν εκτεθεί ως ένοπλοι αντίπαλοι των ανταρτών, όπως οι αντίστοιχοι της οργάνωσης ΕΑΣΑΔ (Εθνικός Αγροτικός Σύνδεσμος Αντικομουνιστικής Δράσεως) της Θεσσαλίας. Οι τελευταίοι μην επιθυμώντας να ακολουθήσουν περαιτέρω τους Γερμανούς έμειναν για δύο μέρες στην πόλη της Κοζάνης κι έπειτα προχώρησαν στα Πετρανά.

Τους υποχωρούντες Γερμανούς ενοχλούσαν μέχρι τη νότια όχθη του Αλιάκμονα τμήματα του ΕΛΑΣ Θεσσαλίας επί το πλείστον, καθώς οι τοπικές μονάδες των ανταρτών της περιοχής μαζί με το Εφεδρικό είχαν εγκαταλείψει την Κοζάνη κι ακροβολιστεί κατά μήκος των συνόρων με τη Γιουγκοσλαβία για να μην επιτρέψουν την είσοδο ανταρτών του ΣΝΟΦ τους οποίους κατόπιν αψιμαχιών είχαν εκδιώξει από την Ελλάδα.

Πίσω από τους αντάρτες ακολουθούσαν μηχανοκίνητα βρετανικά τμήματα με το όνομα Force 133, που είχαν αποβιβαστεί στην Πελοπόννησο και καταυλιστεί τελικά στη Σιάτιστα. Εκεί εξυφάνθηκε σχέδιο επίθεσης εναντίον της Κοζάνης, αφού πρώτα επιδιώχτηκε από την πλευρά των Βρετανών η παράδοση των αντικομουνιστών οπλιτών του ΕΕΣ σε μία συνάντηση που είχε οριστεί μεταξύ τους έξω από την πόλη, στην ύπαιθρο μεταξύ Αργίλλου και Λευκόβρυσης. Κανείς όμως δεν προσήλθε από την πλευρά του ΕΕΣ είτε επειδή οι Γερμανοί είχαν τοποθετήσει παντού φυλάκια είτε εξ αιτίας του φόβου των οπλιτών προς τον ΕΛΑΣ – Η άποψη του αρχηγού των αντικομουνιστών οπλιτών Μιχαήλ Παπαδοπούλου ή Μιχάλαγα ότι ο ΕΛΑΣ ματαίωσε «ύπουλα» τη συνάντηση δεν δίνεται με περαιτέρω τεκμηρίωση.[1] Έπειτα όμως από το κάλεσμα οι οπλίτες, τους οποίους προφανώς οι Γερμανοί δεν εμπιστεύονταν να παρευρίσκονται την ημέρα της αποχώρησής των και οι οποίοι δεν επιθυμούσαν να πολεμήσουν με τους Βρετανούς, εγκατέλειψαν την πόλη και κατέφυγαν τα μεν τμήματα του καπετάν Παντελή στο Δρέπανο, οι Εορδείς στα Πετρανά και οι υπόλοιποι στα χωριά του Τσιαρτσιαμπά και των Μπουτζακίων, ανάλογα με τις συγγένειες.

Έτσι η επίθεση εναντίον της Κοζάνης το βράδυ της 26^ης Οκτωβρίου 1944[2] ήταν καθαρά βρετανογερμανική υπόθεση, χωρίς την ανάμειξη αντικομουνιστών οπλιτών[3] ούτε ανταρτών του ΕΛΑΣ. Από τους τελευταίους απουσίαζε τόσο ο κατάλληλος οπλισμός όσο και η εκπόνηση σχεδίου μάχης εναντίον ενός ικανότατου, οχυρωμένου, πανέτοιμου κι εν απογνώσει αντιπάλου. Ελάχιστοι ήταν διατεθειμένοι να θυσιάσουν τη ζωή τους όταν οι Γερμανοί αποχωρούσαν και να χάσουν όση προσδοκώμενη κατοπινή αίγλη και προνόμια. Ακόμη επιθυμούσε ο ΕΛΑΣ να διατηρήσει αξόδευτα τα πολεμοφόδιά του για να τα χρησιμοποιήσει άφθονα κατά σημαντικότερων κατ΄ αυτόν αντιπάλων, των ανταρτών του ΕΔΕΣ και των οπλιτών του ΕΕΣ που επί μήνες αποτελούσαν τον, σχεδόν αποκλειστικό, στόχο τους. Εκ μέρους του ΕΛΑΣ ήταν παρόν το 53 σύνταγμα (Γρεβενών) του ΕΛΑΣ,[4] πού ενώ είχε υποσχεθεί ότι θα λάβει μέρος στην επίθεση με ντόπιους οδηγούς και μαχητές, δεν έτεινε ουδεμία χείρα βοηθείας.[5] Οι τοπικές μονάδες της ΙΧ μεραρχίας του ΕΛΑΣ απουσίαζαν, τα 1/27 και 3/27 τάγματα είχαν μετακινηθεί προς Φλώρινα-Καστοριά,[6] ενώ το 2/27 είχε καταυλιστεί στο Βελβεντό ήδη από την 23^η του ιδίου μηνός χωρίς να κινηθεί προς Κοζάνη,[7] ίσως για να μην εμπλακεί σε μάχη.

Οι Βρετανοί επέλεξαν να πολεμήσουν τους Γερμανούς παρόλο το αφιλόξενο έδαφος για να αυξηθεί το γόητρό τους τόσο στα μάτια του ΕΛΑΣ, με τον οποίο η μελλοντική σύγκρουση ήταν αναμενόμενη, όσο κι έναντι των οπλιτών του ΕΕΣ, που περίμεναν από αυτούς άφεση και σωτηρία. Επιπλέον επειδή ως τότε είχαν επιτυχίες σε άλλα μέτωπα της Ευρώπης.

Εικόνα 2. Άποψη του λόφου του Προφήτη Ηλία (Αϊ-Λια Κοζάνης) από ΝΔ. Βρετανοί ήταν αναγκασμένοι μέσα στο σκοτάδι να ανεβούν από την απόκρημνη πλευρά κάτω από πυρά πολυβολείων για να φτάσουν δεξιά επάνω όπου υπήρχε ο ναός

Πρώτος, για ευνόητους λόγους, στόχος των Βρετανών ήταν ο οχυρωμένος κι απόκρημνος και κατάγυμνος λόφος του Ψηλού Αϊ-Λια, 1000 μ. περίπου υψόμετρο, που δέσποζε της πόλης. Διοικητής της επιχείρησης ορίστηκε ο τολμηρότατος 26χρονος προσωρινός ταγματάρχης James Gourlay, κάτοχος σιδηρού σταυρού Β΄ τάξεως.[8] Κάθε επίθεση εναντίον του μόνον κατά την νύκτα ήταν δυνατή, γι αυτό ξεκίνησε το βράδυ της 26^ης Οκτωβρίου 1944 με τον 3^ο λόχο του 4^ου  τάγματος του 4^ου συντάγματος αλεξιπτωτιστών, όλοι τους εθελοντές. Για να αποφύγουν τα ναρκοπέδια και τα πολυβολεία που υπήρχαν στον λόφο, η 11^η διμοιρία του λόχου ανέβηκε στην κορυφή από τα απόκρημνα ΝΔΔ αντερείσματα,[9] τα μόνα μέρη που δεν είχαν οπτική επαφή με τη πόλη και πρόσφεραν κάλυψη ως ένα σημείο. Διανύοντας μισό περίπου χιλιόμετρο κάτω από πυκνά πυρά έφτασε κοντά στον επί του υψώματος ναό, αλλά έπειτα από σφοδρές βολές όλμων από την πόλη της Κοζάνης κι αντεπίθεση των Γερμανών αναγκάστηκε το μεσημέρι της 27^ης να υποχωρήσει με βαρύτατες απώλειες: 15 άνδρες κατά μιαν συγκαιρινή αναφορά,[10] ενώ κατά μίαν ύστερη και άμεσα συναφή με 7 νεκρούς και 15 τραυματίες –ανάμεσα στους τελευταίους ο λοχίας της 11^ης διμοιρίας James Rodney Greenhalgh, του οποίου η διακομιδή έγινε με όνο[11] που λογικά ανέμενε μαζί με τραυματιοφορείς απυρόβλητος στην χαράδρα του ρέματος Ντομούζ. Για την ακρίβεια κι ονομαστικά, οι δύο νεκροί της κορυφής και οι τέσσερις στη ΝΔ πλαγιά του λόφου[12] ήταν οι εξής:[13]

1. Teede Ernest Rupert, λοχαγός ετών 24 από το Dorking, πυγμάχος της μονάδας του με βάρος 102 κιλά και ύψος 1,88 μ.. Είχε τραυματιστεί το βράδυ της 26^ης Οκτωβρίου από σφαίρα στο λαιμό και καταπέσει από το φορείο μεταφοράς στα μετόπισθεν αρκετές φορές εξαιτίας των νοτισμένων πλαγιών[14] πριν εκδημήσει το πρωί της μέρας που ανέτειλε[15] -η αναγραφή ότι πέθανε τον Δεκέμβριο του ιδίου έτους,[16] είναι ατεκμηρίωτη. Λόγω ιδιοσυγκρασίας και βαθμού ήταν φυσικό να προπορεύεται.
2. Phillips Haydn του Walter, υπολοχαγός του Βασιλικού Πυροβολικού, προσκεκολλημένος στο 4/4 τάγμα, ετών 24 από το χωριό Maesycwmmer. Φονευθείς 27^η Οκτωβρίου.
3. Bowker Reginald Alexander, δεκανέας ετών 24 από το Liverpool,[17] παντρεμένος, εφονεύθη την 27^η. Στην εντοιχισμένη μαρμάρινη πλάκα στον ναό του υψώματος[18] εγγράφεται λανθασμένα ως BOWRER S/CPEL, αντί για Bowker L/CPL, δηλαδή Lance Corporal (υποδεκανέας). Φονευθείς 27^η Οκτωβρίου
4. Bowser Edward του Ernest, στρατιώτης ετών 25 από το Plaistow. Φονευθείς 27^η Οκτωβρίου.
5. Cresswell Frank Allan Harvey, στρατιώτης ετών 22. Φονευθείς 27^η Οκτωβρίου
6. Mann Frank του William Benjamin, στρατιώτης ετών 19 από το Prittlewell. Γεμάτος φλόγα για δράση «μαγείρεψε» για να υπηρετήσει το πιστοποιητικό γεννήσεως κι έπεισε τον πατέρα του να υπογράψει.[19] Φονευθείς 27^η Οκτωβρίου,
7. Oatt John Hamilton του Robert, στρατιώτης 26 ετών από το Εδιμβούργο. Φονευθείς 27^η Οκτωβρίου.

Εικόνα 3. Ο 19χρονος εθελοντής του 4ου τάγματος αλεξιπτωτιστών Frank Mann. Έπεσε στον λόφο του Προφήτη Ηλία Κοζάνης την 27η Οκτωβρίου 1944 πολεμώντας κατά των Γερμανών

Από την πλευρά των Γερμανών γνωστός φονευθείς την 27^η Οκτωβρίου είναι μόνον ένας ονομαστικά νεκρός, ο επιλοχίας Eck Karl Hans, σαπωνοποιός από την πόλη Ulm. [20]

Το επόμενο πρωί ο εχθρός καλώντας του επισήμους της πόλης υπέστειλε με τάξη τη σημαία του από το Φρουραρχείο, μοίρασε καραμέλες στα παρευρισκόμενα παιδιά κι ανεχώρησε προς την Πτολεμαΐδα.[21] Για την ασφαλή τους οπισθοχώρηση οι Γερμανοί άφησαν μυδράλια στον Ψηλό Αϊ-Λια και στον αντικριστό του λόφο της Αγίας Παρασκευής, από τα πυρά των οποίων εφονεύθησαν στη συνοικία Κιραμαργιό (μεταξύ στρατώνων και κεντρικής πλατείας) οι αντάρτες Μπούρτζιος ή Καραμπελιάς Κωνσταντίνος 25 ετών από τη Σιάτιστα,[22] καπετάνιος λόχου μηχανημάτων του 53 συντάγματος ΕΛΑΣ[23] και τραυματίστηκε βαριά ο 19χρονος αντάρτης της υποδειγματικής διμοιρίας της ΙΧ μεραρχίας Μαντζιάνας Ιωάννης από το Τρίκωμο που εξέπνευσε την επόμενη μέρα.[24] Πώς έχασε τη ζωή του ο Κοζανίτης μάγειρας Καραπέτσας Ιωάννης,[25] δεν έχει εξακριβωθεί. Ούτε και υπάρχουν διαθέσιμα στοιχεία για του πού ακριβώς και πότε έχασε το ζωή του ο Εβραίος Ελασίτης Μπεράχα Βιτάλ (Beraha Vital), που καταγράφεται ως θανών στην Κοζάνη Σεπτέμβριο του 1944. [25α]

Την αυτή μέρα 28^η Οκτωβρίου 2944 τεθωρακισμένο όχημα αναγνωρίσεως των Βρετανών διέσχισε την πόλη καταδιώκοντας τον εχθρό αλλά όταν κατηφόρισε προς τα Κοίλα εβλήθη αρκετές φορές από κοντινή απόσταση από γερμανικό αντιαρματικό πυροβόλο 3.7 cm Pak 36[26] με αποτέλεσμα τον θάνατο του διοικητή του

8. Dennis John του Hugh, 37 χρονών από το Scarborough, ανθυποσμηναγό της 2908 μοίρας της Εφεδρείας Εθελοντών του συντάγματος της ΡΑΦ.[27]

και τον τραυματισμό του οδηγού του οχήματος, ο οποίος κατάφερε παρά ταύτα να επιστρέψει εποχούμενος στην πόλη.

Από τα ανωτέρω αποδεικνύεται πως η αριστερή πληροφορία ότι η βρετανική δύναμη Force 133 δεν έριξε «ούτε μία τουφεκιά»[28] εναντίον των Γερμανών που έφευγαν από την Ελλάδα είναι απολύτως ψευδής. Όχι μόνον έριξε, αλλά τις πλήρωσε βαρύτατα με 8 νεκρούς και 16 τραυματίες. Η δε γραφή της εφημερίδας Ριζοσπάστης του ΚΚΕ [29] ότι η Κοζάνη κατελήφθη έπειτα από πολύωρη και πεισματώδη μάχη των τμημάτων του ΕΛΑΣ με υποστήριξη [μόνο] βολών πυροβολικού από τους Βρετανούς είναι αναληθής, όπως επίσης και η ταυτόσημη της αντίστοιχης τοπικής Νίκης πως ο θρυλικός ΕΛΑΣ…με τη βοήθεια των Συμμάχων …έσπασαν την αντίσταση της Γερμανικής φρουράς και των καθαρμάτων της ΠΑΟ.[30] Δεν υπήρξε ΕΛΑΣ την 26^η και 27^η Οκτωβρίου, την δε επόμενη, 28^η, ακολουθούσε τα βρετανικά τεθωρακισμένα.

Γραμματέας του Δήμου Κοζάνης σε νεκρώσιμη ομιλία του υπέρ των θανόντων στον τόπο Βρετανών, μάλλον κατά την διάρκεια των αποκαλυπτηρίων μνημονικής πλάκας το 1946,[31] ανέφερε ότι οι ειρημένοι θανόντες έπεσαν με αλεξίπτωτα στον λόφο του Προφήτη Ηλία,[32] ρήση που έκτοτε επαναλαμβάνεται ως σήμερα,[33] όμως λανθασμένη. Ο κόσμος της πόλης είχε επηρεαστεί προφανώς από την πυκνή δράση των αεροσκαφών τον Απρίλιο του 1941 και την αντίστοιχη προς το τέλος της Κατοχής με τις επιδρομές της RAF εναντίον των υποχωρούντων Γερμανών στην οδό Λαρίσης-Φλωρίνης,[34] όπως π.χ. στην περιοχή των Σερβίων την 17^η Οκτωβρίου 1944.[35] Επιπροσθέτως με την γνώση πως οι φονευθέντες ανήκαν σε μονάδα αλεξιπτωτιστών κι ο τελευταίος νεκρός, ο ανθυποσμηναγός Ντέννις, ανήκε στην ΡΑΦ. Δεν ήταν σ΄ αυτούς γνωστό πως η μονάδα που επιχείρηση εναντίον της Κοζάνης αποτελούνταν από:

α) δύο λόχους του 4^ου τάγματος του 4^ου συντάγματος αλεξιπτωτιστών, αλλά εξ αυτών μόνον ο 3^ος  προσγειώθηκε στα Μέγαρα, οι υπόλοιποι ήρθαν δια θαλάσσης από την Ιταλία

β) τμήμα της 2908 μοίρας της Εφεδρείας Εθελοντών του συντάγματος της ΡΑΦ η οποία δρούσε επί του πεδίου κι όχι εξ αέρος με καθήκον την προστασία των αεροδρομίων,[36] της Κοζάνης προφανώς για περαιτέρω επιχειρήσεις. Σ΄ αυτή ανήκαν τα τεθωρακισμένα οχήματα και τα πληρώματά τους που εισήλθαν στην Κοζάνη. Μαζί τους και μερικοί όλμοι των 3 ιντσών.[37] Ήλθαν αεροπορικώς από την Ιταλία και προσγειώθηκαν στην Πελοπόννησο

γ) πυροβολαρχία των 77 χιλ.,[38] η οποία δεν μπορούσε να προσφέρει σχεδόν τίποτα αφούτα υψώματα εμπόδιζαν την απευθείας δράση της

δ) το απόσπασμα L της Ειδικής Μοίρας Σκαφών,[39] που ανήκε στο 1^ο Σύνταγμα Ειδικής Αεροπορικής Υπηρεσίας με 5 αξιωματικούς και 15 άνδρες[40] καταδρομείς,[41] μάλλον για λιμναίες επιχειρήσεις ή θαλάσσιες προς την Θεσσαλονίκη. Ως φαίνεται από σχετική πηγή, η οποία αναφέρει ότι η Κοζάνη κατελήφθη ταχέως[42] δεν έλαβε μέρος στη μάχη

Ούτε ήταν γνωστό πως οι Βρετανοί ήρθαν στην Κοζάνη από τη Σιάτιστα οδικώς με αυτοκίνητα κι ελαφριά τεθωρακισμένα. Κανείς δεν έπεσε με αλεξίπτωτο, κανένα αεροπλάνο δεν έριξε εκεί άνδρες ή πολεμοφόδια ούτε και πέρασε από ψηλά την προηγούμενη, την ίδια ή την επόμενη μέρα της μάχης.

Τέλος η λανθασμένη αναφορά έγινε επειδή ίσως ακούστηκε τότε πως ο 3^ος λόχος που επιχείρησε κατά των Γερμανών της Κοζάνης είχε όντως προσγειωθεί με αλεξίπτωτα στα Μέγαρα, αλλά με ανθρώπινες και υλικές απώλειες εξ αιτίας των ανοδικών ανέμων.[43] Ύστερα από αυτό και με δύσκολες καιρικές συνθήκες, βροχές και ομίχλες, απετράπη κάθε άλλη επιχείρηση με πτώση αλεξιπτωτιστών.[44] Ρίψη τους σε οχυρωμένη κορυφή λόφου μόνον σε ταινία μπορεί προφανώς να σκηνοθετηθεί.

Οι 8 ειρημένοι Βρετανοί συν άλλοι 3 που εφόνευσαν κατά λάθος από αντικομουνιστές οπλίτες τρία χρόνια αργότερα, ομού και 28 Βρετανοί της 1^ης τεθωρακισμένης ταξιαρχίας συν 10 ιπτάμενους της R.A.F σε αερομαχίες και 51 ακόμη Αυστραλοί και Νεοζηλανδοί στη Δυτική Μακεδονία τον Απρίλιο του 1941, ήτοι 100 στο σύνολό τους, αποτελούσαν το 7% των 1437 εξακριβωμένων ονομαστικά Συμμάχων που έχασαν τη ζωή τους στην Ελλάδα στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.[45]

Βιβλιογραφία

1. 19th Dorking (County School) Group., Scouts Heritage Service, Second World War roll of honour, https://prod-cms.scouts.org.uk/media/16816/second-world-war-roll-of-honour.pdf
2. Captain E. Rupert Teede 26 Oct 1944, https://www.paradata.org.uk/people/e-rupert-teede
3. Chandler Geoffrey, Διχασμένη χώρα, μια αγγλοελληνική τραγωδία, επιμ: Ι.Σ.Κολιόπουλος, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 2000
4. CHRONOLOGY OF KEY EVENTS GREECE 1944 – 1948, 2020, https://www.britishmilitaryhistory.co.uk/wp-content/uploads/sites/124/2020/09/Chronology-of-Key-Events-Greece-1944-1948.pdf
5. Clare Peter, Squadron movements, 2908 Squadron, http://ww2talk.com/index.php?threads/squadron-movements.21591/
6. Die Toten des Zweiten Weltkriegs 1939-1945, Stadt Ulm, Überreicht am 8. Mai 2015, https://www.google.com/url?sa=t&source=web&rct=j&opi=89978449&url=https://stadtarchiv.ulm.de/-/media/archiv/downloads/totengedenkbuch/2015_04_07_totengedenkbuch-der-stadt-ulm_printfassung.pdf&ved=2ahUKEwi-jfKXqI-FAxUmXvEDHQg5BNAQFnoECBkQAQ&usg=AOvVaw1gxLpRB1H06Jsw_2VDO0Iu
7. Flying Officer JOHN HUGH DENNIS, https://www.cwgc.org/find-records/find-war-dead/casualty-details/2932038/john-hugh-dennis/
8. Hammond Nicholas, Δυτική Μακεδονία. Αντίσταση και συμμαχική στρατιωτική αποστολή 1943-1944, μετ.-σχόλια: Παρμενίων Παπαθανασίου, Παπαζήσης, Αθήνα 1992
9. James Rodney Greenhalgh {Ron}, https://www.paradata.org.uk/people/james-rodney-greenhalgh
10. KCLMA, GB99, Prentice/Wickstead, Box 1, f. 5/1-2, Post operation reports, general report –Major Prentice, Comd, Nr 1. Area (Macedonia) appendix G (A)
11. KCLMA, GB99, Prentice/Wickstead, Box 1/2/2, Intelligence, Demolition and Reconnaissance, Daily 1 Record, October [1944]
12. Lance Corporal ALEXANDER REGINALD BOWKER, https://www.cwgc.org/find-records/find-war-dead/casualty-details/2931845/alexander-reginald-bowker/
13. List of RAF Regiment units, https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_RAF_Regiment_units
14. Major James N. Gourlay MC, https://www.paradata.org.uk/people/james-n-gourlay
15. Memorial plaque at St Elias Church in Kozani, Greece, undated, https://www.paradata.org.uk/media/9293
16. Mortimer Gavin, The Sbs In World War Ii : An Illustrated History, Osprey Publishing, https://vdoc.pub/download/the-sbs-in-world-war-ii-an-illustrated-history-6dpdrithico0
17. Phaleron War Cemetery, https://www.cwgc.org/visit-us/find-cemeteries-memorials/cemetery-details/2022200/phaleron-war-cemetery/
18. PRIVATE FRANK MANN, https://www.paradata.org.uk/people/frank-mann
19. PRO, HS 5/691/24, Γενική αναφορά του λοχαγού B.C. TO[SER?], λεπτομέρειες προσωπικής δράσης στο πεδίο
20. RAF: Mediterranean Review (October-December 1944), σ. 55, https://www.scribd.com/document/98045200/RAF-Mediterranean-Review-October-December-1944
21. ROYAL AIR FORCE HISTORICAL SOCIETY, JOURNAL 46, First published in the UK in 2009 by the Royal Air Force Historical Society, ISSN 1361 4231, Printed by Windrush Group, Windrush House, Witney https://www.rafmuseum.org.uk/documents/Research/RAF-Historical-Society-Journals/Journal_46_Seminar_N_Med_Ops_in_WW_II_Italy_Balkans_Greece.pdf
22. ROYAL AIR FORCE: ITALY, THE BALKANS AND SOUTH-EAST EUROPE, 1942-1945, https://www.iwm.org.uk/collections/item/object/205209474
23. Special Boat Section / Special Boat Squadron (SBS), https://www.paradata.org.uk/unit/special-boat-section-special-boat-squadron-sbs
24. ‘Special Boat Section’, https://www.commandoveterans.org/SBS
25. Γιώργος Καραβάς, «Ο «αργαλειός» στην Κοζάνη της Κατοχής», Ελιμειακά 43 (Δεκ. 1999) 111-119 / 25α: Χρονικά 86 (Απρ 1986) 12
26. Ζ. Βούλα, Το χρονικό της απελευθέρωσης της Κοζάνης από τους Γερμανούς την 28η Οκτωβρίου 1944, 27/10/2019, https://www.giapraki.com/%CF%84%CE%BF-%CF%87%CF%81%CE%BF%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CF%8C-%CF%84%CE%B7%CF%82-%CE%B1%CF%80%CE%B5%CE%BB%CE%B5%CF%85%CE%B8%CE%AD%CF%81%CF%89%CF%83%CE%B7%CF%82-%CF%84%CE%B7%CF%82-%CE%BA%CE%BF%CE%B6%CE%AC/
27. Καλλιανιώτης Αθανάσιος, Οι Πρόσφυγες στη Δυτική Μακεδονία κατά την περίοδο 1941 -1946, διδακτορική διατριβή στο Τμήμα Ιστορίας ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2007, https://phdtheses.ekt.gr/eadd/handle/10442/19183
28. Ληξιαρχείο Κοζάνης, ΛΠΘ 10^α/1944
29. Ληξιαρχείο Κοζάνης, ΛΠΘ 11^α/1944
30. Ληξιαρχείο Σιάτιστας, ΛΠΘ 54/1948
31. Πατιώς, Γεώργιος, «Οι πεσόντες Άγγλοι αλεξιπτωτιστές κατά την απελευθέρωση της Κοζάνης το 1944», Ελιμεικά 51 (Δεκ. 2003) 167-169
32. Σμόλικας, όργανο της ΙΧ μεραρχίας Δυτ. Μακεδονίας (Ε.Λ.Α.Σ.), χρόνος Β΄, 17 (5.11.1944) 1-2
33. Νίκη, όργανο της επαρχιακής επιτροπής Κοζάνης του ΕΑΜ, 17 (5.11.1944) 1, 2
34. Αντωνιάδου Ηλέκτρα, Έρωτας στα χρόνια του πολέμου, 07.17 21:22, https://www.efsyn.gr/nisides/118121_erotas-sta-hronia-toy-polemoy
35. ΥΠΕΞ, 1945, Κεντρική Υπηρεσία, Φ.25.7, Ωμότητες του Γερμανικού Στρατού, Ι Σωτηρίου ταγματάρχης, ΔΧ Φλωρίνης προς ΥΠΕΣ, 5.7.44, α.π.2924/3/1
36. ΥΠΕΞ, 1945, Κεντρική Υπηρεσία, Φ.25.7, Ωμότητες του Γερμανικού Στρατού, Ι Σωτηρίου ταγματάρχης, ΔΧ Φλωρίνης προς ΥΠΕΣ, 5.7.44, α.π.2924/3/1
37. The Sbs In World War Ii : An Illustrated History, σ. 11-12, https://vdoc.pub/download/the-sbs-in-world-war-ii-an-illustrated-history-6dpdrithico0

Πηγές εικόνων

Εικόνα 1. James Rodney Greenhalgh {Ron}, https://www.paradata.org.uk/people/james-rodney-greenhalgh

Εικόνα 2. Άποψη λόφου Προφήτη Ηλία, εικονοληψία του γράφοντος 21/4/2019

Εικόνα 3. PRIVATE FRANK MANN, https://www.paradata.org.uk/people/frank-mann

Σημειώσεις

[1] Καλλιανιώτης Αθανάσιος, Οι Πρόσφυγες στη Δυτική Μακεδονία κατά την περίοδο 1941 -1946, διδακτορική διατριβή στο Τμήμα Ιστορίας ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2007, σ.161, υπ. 46, https://phdtheses.ekt.gr/eadd/handle/10442/19183

[2] Chandler Geoffrey, Διχασμένη χώρα, μια αγγλοελληνική τραγωδία, επιμ: Ι.Σ. Κολιόπουλος, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 2000, σ. 67-8 και Hammond Nicholas, Δυτική Μακεδονία. Αντίσταση και συμμαχική στρατιωτική αποστολή 1943-1944, μετ.-σχόλια: Παρμενίων Παπαθανασίου, Παπαζήσης, Αθήνα 1992, σ. 254

[3] Καλλιανιώτης, Οι Πρόσφυγες ό.π.

[4] Σμόλικας, όργανο της ΙΧ μεραρχίας Δυτ. Μακεδονίας (Ε.Λ.Α.Σ.), χρόνος Β΄, 17 (5.11.44) 1-2 και Νίκη, όργανο της επαρχιακής επιτροπής Κοζάνης του ΕΑΜ, 17 (5.11.1944) 1, 2

[5] Captain E. Rupert Teede 26 Oct 1944, https://www.paradata.org.uk/people/e-rupert-teede

[6] PRO, HS 5/691/24, Γενική αναφορά του λοχαγού B.C. TO[SER?], λεπτομέρειες προσωπικής δράσης στο πεδίο, σ. 3

[7] Αντωνιάδου Ηλέκτρα, Έρωτας στα χρόνια του πολέμου, 23.07.17 21:22, https://www.efsyn.gr/nisides/118121_erotas-sta-hronia-toy-polemoy

[8] Major James N. Gourlay MC, https://www.paradata.org.uk/people/james-n-gourlay

[9] James Rodney Greenhalgh {Ron}, https://www.paradata.org.uk/people/james-rodney-greenhalgh

[10] KCLMA, GB99, Prentice/Wickstead, Box 1, f. 5/1-2, Post operation reports, general report –Major Prentice, Comd, Nr 1. Area (Macedonia) appendix G (A), p. 5

[11] James Rodney Greenhalgh {Ron}, ό.π.

[12] Ζ. Βούλα, Το χρονικό της απελευθέρωσης της Κοζάνης από τους Γερμανούς την 28η Οκτωβρίου 1944, 27/10/2019, https://www.giapraki.com/%CF%84%CE%BF-%CF%87%CF%81%CE%BF%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CF%8C-%CF%84%CE%B7%CF%82-%CE%B1%CF%80%CE%B5%CE%BB%CE%B5%CF%85%CE%B8%CE%AD%CF%81%CF%89%CF%83%CE%B7%CF%82-%CF%84%CE%B7%CF%82-%CE%BA%CE%BF%CE%B6%CE%AC/

[13] Πατιώς, Γεώργιος, «Οι πεσόντες Άγγλοι αλεξιπτωτιστές κατά την απελευθέρωση της Κοζάνης το 1944», Ελιμεικά 51 (Δεκ. 2003) 167-169

[14] Ζ. Βούλα, Το χρονικό της απελευθέρωσης της Κοζάνης ό.π.

[15] Captain E. Rupert Teede 26 Oct 1944, ό.π.

[16] 19th Dorking (County School) Group., Scouts Heritage Service, Second World War roll of honour, https://prod-cms.scouts.org.uk/media/16816/second-world-war-roll-of-honour.pdf

[17] Lance Corporal ALEXANDER REGINALD BOWKER, https://www.cwgc.org/find-records/find-war-dead/casualty-details/2931845/alexander-reginald-bowker/

[18] Memorial plaque at St Elias Church in Kozani, Greece, undated, https://www.paradata.org.uk/media/9293

[19] PRIVATE FRANK MANN, https://www.paradata.org.uk/people/frank-mann

[20] Die Toten des Zweiten Weltkriegs 1939-1945, Stadt Ulm, Überreicht am 8. Mai 2015, https://www.google.com/url?sa=t&source=web&rct=j&opi=89978449&url=https://stadtarchiv.ulm.de/-/media/archiv/downloads/totengedenkbuch/2015_04_07_totengedenkbuch-der-stadt-ulm_printfassung.pdf&ved=2ahUKEwi-jfKXqI-FAxUmXvEDHQg5BNAQFnoECBkQAQ&usg=AOvVaw1gxLpRB1H06Jsw_2VDO0Iu

[21] Γιώργος Καραβάς, «Ο «αργαλειός» στην Κοζάνη της Κατοχής», Ελιμειακά 43 (Δεκ. 1999) 111-119, 118-9

[22] Ληξιαρχείο Σιάτιστας, ΛΠΘ 54/1948

[23] Νίκη, ό.π., σ. 2

[24] Ληξιαρχείο Κοζάνης, ΛΠΘ 11^α/1944

[25] Ληξιαρχείο Κοζάνης, ΛΠΘ 10^α/1944

[26] ROYAL AIR FORCE HISTORICAL SOCIETY, JOURNAL 46, First published in the UK in 2009 by the Royal Air Force Historical Society, ISSN 1361 4231, Printed by Windrush Group, Windrush House, Witney, σ. 143-144, https://www.rafmuseum.org.uk/documents/Research/RAF-Historical-Society-Journals/Journal_46_Seminar_N_Med_Ops_in_WW_II_Italy_Balkans_Greece.pdf

[27] Related Posts in RAF Commands Forum – Fuzzy Search, 28-Oct 1944 DENNIS, JOHN HUGH, https://www.rafcommands.com/database/wardead/details.php?qnum=90307 και Flying Officer JOHN HUGH DENNIS, https://www.cwgc.org/find-records/find-war-dead/casualty-details/2932038/john-hugh-dennis/. Επίσης ROYAL AIR FORCE: ITALY, THE BALKANS AND SOUTH-EAST EUROPE, 1942-1945, https://www.iwm.org.uk/collections/item/object/205209474

[28] Καλλιανιώτης, Οι Πρόσφυγες, ό.π., σ. 404

[29] Ριζοσπάστης (1.11.1944) 2

[30] Νίκη, ό.π. σ. 1

[31] Πατιώς, Γεώργιος, «Οι πεσόντες Άγγλοι…», ό.π., σ. 169

[32] Ζ. Βούλα, Το χρονικό της απελευθέρωσης της Κοζάνης ό.π.

[33] Μαργαρίτη Ελένη, “Η αποχώρηση των γερμανικών κατοχικών δυνάμεων από την Κοζάνη στις 28 Οκτωβρίου 1944, μέσα από τις σελίδες του τοπικού αντιστασιακού τύπου”, 29/10/1922, https://cityofkozani.gov.gr/deltia-typou/-/asset_publisher/iKf7jcTTaiC2/content/-e-apochorese-ton-germanikon-katochikon-dynameon-apo-ten-kozane-stis-28-oktobriou-1944-mesa-apo-tis-selides-tou-topikou-antistasiakou-typou-tes-elenes/maximized?_101_INSTANCE_iKf7jcTTaiC2_redirect=%2Fdeltia-typou%3Fp_p_auth%3DbFYFN6Dp%26p_p_id%3D49%26p_p_lifecycle%3D1%26p_p_state%3Dnormal%26p_p_mode%3Dview%26_49_struts_action%3D%252Fmy_sites%252Fview%26_49_groupId%3D10182%26_49_privateLayout%3Dfalse

[34] ΥΠΕΞ, 1945, Κεντρική Υπηρεσία, Φ.25.7, Ωμότητες του Γερμανικού Στρατού, Ι Σωτηρίου ταγματάρχης, ΔΧ Φλωρίνης προς ΥΠΕΣ, 5.7.44, α.π.2924/3/1 και RAF: Mediterranean Review (October-December 1944), σ. 55, https://www.scribd.com/document/98045200/RAF-Mediterranean-Review-October-December-1944 και ΥΠΕΞ, 1945, Κεντρική Υπηρεσία, Φ.25.7, Ωμότητες του Γερμανικού Στρατού, Ι Σωτηρίου ταγματάρχης, ΔΧ Φλωρίνης προς ΥΠΕΣ, 5.7.44, α.π.2924/3/1

[35] KCLMA, GB99, Prentice/Wickstead, Box 1/2/2, Intelligence, Demolition and Reconnaissance, Daily 1 Record, October [1944] και

[36] List of RAF Regiment units, https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_RAF_Regiment_units

[37] Clare Peter, Squadron movements, 2908 Squadron, http://ww2talk.com/index.php?threads/squadron-movements.21591/

[38] CHRONOLOGY OF KEY EVENTS GREECE 1944 – 1948, 2020, σ. 2, https://www.britishmilitaryhistory.co.uk/wp-content/uploads/sites/124/2020/09/Chronology-of-Key-Events-Greece-1944-1948.pdf

[39] ‘Special Boat Section’, https://www.commandoveterans.org/SBS

[40] The Sbs In World War Ii : An Illustrated History, σ. 11-12, https://vdoc.pub/download/the-sbs-in-world-war-ii-an-illustrated-history-6dpdrithico0

[41] Special Boat Section / Special Boat Squadron (SBS), https://www.paradata.org.uk/unit/special-boat-section-special-boat-squadron-sbs

[42] Mortimer Gavin, The Sbs In World War Ii : An Illustrated History, Osprey Publishing, https://vdoc.pub/download/the-sbs-in-world-war-ii-an-illustrated-history-6dpdrithico0, σ. 193

[43] RAF: Mediterranean Review (October-December 1944), ό.π., σ. 55

[44] Operation Manna, https://en.wikipedia.org/wiki/Operation_Manna

[45] Phaleron War Cemetery, https://www.cwgc.org/visit-us/find-cemeteries-memorials/cemetery-details/2022200/phaleron-war-cemetery/