Αποτύπωμα σφραγίδας του οικισμού Κάλιανη στα τέλη του 19ου αιώνα με την οποία οι μουχταροαζάδες (κοινοτικοί σύμβουλοι) επιβεβαίωναν την εξουσία τους κατά την αποστολή της επίσημης αλληλογραφίας τους. Αναγράφει στα οθωμανικά «τσιφτλίκ Κάλιανη» (μετάφραση Γεωργίου Σαλακίδη)
Το παρακάτω κείμενο δημοσιεύτηκε παλαιότερα σε περιοδικό της Κοζάνης. Ακόμη σε ιστοχώρο της ιδίας πόλης όπου όμως σήμερα δεν ανευρίσκεται. Προσφέρεται σήμερα χτενισμένο ελαφρώς ως κοινό κτήμα: στους ερευνητές και φιλίστορες ως βήμα σύγκρισης, λήψης ιδεών ή εύρεσης πηγών, σε όλους ως αγαλλίαμα μνήμης.
Η Κάλιανη (Αιανή) στην αυγή του 20ού αιώνα: ο εκλογικός κατάλογος του 1908
Ανάμεσα στα πολλοστά, σχετικά άγνωστα, έγγραφα της Δημοτικής ή Κοβενταρείου Βιβλιοθήκης Κοζάνης εντύπωση στο μελετητή προκαλούν οι χειρόγραφοι κατάλογοι αρρένων της περιοχής. Ένας από αυτούς σχετίζεται με το Χωρίον Καλλιανή όπως το αναγράφει ο καλλιγράφος συντάκτης του με μεγάλα γράμματα στην κεφαλίδα εκάστης σελίδας. Περιέχει 166 εγγραφές ανδρών ηλικίας 25 έως 79 χρονών.
Καλλιανή ονομάζει ο ίδιος γραφέας επίσης τον οικισμό πολλάκις ακολουθώντας παλαιότερες εγγραφές,[1] σφαλερές όμως όλες, διότι οι γηγενείς εκφωνούσαν κι εκφωνούν το χωριό ως Κάλιαν(η). Εννοείται ότι κανείς τους δεν υποψιαζόταν ότι 18 χρόνια αργότερα η Κάλιανη θα μετονομαζόταν Αιανή,[2] λέξη μεθερμηνευόμενη ως αυτή που δεν πεθαίνει ποτέ, η ενοχλητική, η απεχθής.[3]
Δεν είναι δύσκολο για τους ερευνητές ή τους φιλίστορες, να αναγνωρίσουν ότι ο ευανάγνωστος αυτός κατάλογος συντάχθηκε στα τέλη καλοκαιριού του 1908 για εκλογική χρήση.[4] Πράγματι μόνο όσοι κάτοικοι πλήρωναν φόρους είχαν τη δυνατότητα να ψηφίσουν εκλέκτορες, οι οποίοι με τη σειρά τους θα επέλεγαν βουλευτές για την πρώτη Βουλή της Υψηλής Πύλης που τελικά συνήρθε το φθινόπωρο του ιδίου έτους.
Η Κάλιαν(η), για την ακρίβεια το τσιφλίκι της Κάλιανης,[5] διότι δεν ήταν ελεύθερο χωριό, ανήκε εκλογικά στον καζά (επαρχία) Κοζάνης και είχε οριστεί ως μία από τις έδρες. Ως έδρα λοιπόν του 5ου ναχιέ (Δήμου) περιελάμβανε τα χωριά Καισαρειά, Κήπο, Μηλέα, Κερασιά, Χτένι, Σπάρτο και Σταυρωτή -στα δύο τελευταία οικούσαν Οθωμανοί.
Ο γεωργός Στέργιος Κύρινας του Ιωάννη ή Στέργιους τ΄ Κυρόπκ(ου) γεννήθηκε το 1875 στην Κάλιανη. Το 1908 όντας 33χρονος καταγράφτηκε με αύξοντα αριθμό 4 ως ανήκων στην κατηγορία των οικονομικά μετρίων. Εικονίζεται με ενδυμασία που πιθανώς παράλλαξε ο φωτογράφος, αν δεν διορθώθηκε εις άκρον. Ιδιωτική Συλλογή Στεργίου Κύρινα
Καθώς οι χριστιανοί του 5ου ναχιέ ήταν διπλάσιοι των μουσουλμάνων (352 προς 154) ήταν φυσικό να βγει Έλληνας εκλέκτορας. Παρόλο όμως που η Κάλιανη ισοψηφούσε σχεδόν πληθυσμιακά με όλα τα υπόλοιπα χριστιανικά χωριά, πρώτευσε ο Αντώνιος Κωνσταντίνου από το Μπαξί (σήμερα Κήπος) πρώτον διότι το χωριό του βρίσκονταν κοντύτερα στους οθωμανικούς οικισμούς οπότε έπαιζε ρόλο η μεταβλητή της γεωγραφίας και δεύτερον εξ αιτίας των έντονων κοινοτικών, θρησκευτικών, και κοινωνικών ερίδων που ταλάνιζαν την Κάλιανη από τα τέλη του 19ου αιώνα[6] –προφανώς υπήρχαν και παλαιότερες, παρόμοιες ίσως με τις σημερινές.
Ο κατάλογος χωρίζεται σε εννέα στήλες: Παρατηρήσεις, Τόπος γεννήσεως, Αυξ. αριθμός, Ποσόν φόρου, Επάγγελμα, Ηλικία, Επίθετον, όνομα πατρός και Κύριον όνομα. Από τις Παρατηρήσεις φαίνεται α) πότε ήρθαν στο χωριό άνδρες που είχαν γεννηθεί αλλού, π.χ. ο 30χρονος γεωργός Ευάγγελος Δ. Καλύβας είχε φθάσει από το Χρώμιο το 1898 β) πόσοι είχαν μεταναστεύσει εντός κι εκτός της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, εργάτες λ.χ. εργατών στα μεταλλεία Ισβόρου (Στρατωνίου) Χαλκιδικής[7] και Μπάλια (Μπαλικεσίρ) της Μικράς Ασίας[8] ή στην Αμερική γ) κοινωνικές καταστάσεις, αφού αναφέρονται ένας ανάπηρος, ένας τυφλός, ένας φυλακισμένος και σε συνοδευτικό έγγραφο ένας που τελικά δεν ψήφισε ένεκα τρέλλας.
Στη στήλη Τόπος γεννήσεως διαφαίνεται η αυστηρή ενδογαμία, αφού μόνο το 8% των αρρένων, προφανώς ως σώγαμπροι, είχαν έρθει από αλλού. Έτσι από το γειτονικό Χτένι είχαν έρθει 4, από την Κερασιά 2 κι από ένας από τους οικισμούς Καισαρειά, Πύργος, Χρώμιο, Πολύρραχο, Φρούριο, Πάδη και Παλιοτούρκο. Στην αυστηρή αυτή ενδογαμία οφείλεται εν μέρει το υψηλότατο ποσοστό αιμορροφιλίας που απλώνεται σήμερα το χωριό.
Ενδιαφέρον ξέχωρο παρουσιάζουν οι στήλες Ποσόν φόρου και Επάγγελμα όπου χαρτογραφείται η τοπική οικονομία. Κυριαρχούν οι μετρίας οικονομικής καταστάσεως άνδρες (77), ενώ ισοβαθμούν (34) οι κανονικής καταστάσεως και οι πτωχοί. Έντεκα κάτοικοι, το 7% του συνόλου, καλούνται να πληρώσουν το μεγαλύτερο ποσό. Στους πλούσιους προσμετρούνται 10 αγρότες κι ένας ποιμένας, ο Νικόλαος Εμμανουήλ Γκλιάφα (πρόγονος της σημερινής οικογένειας Γκουλιάφα), άνδρας 29 μόλις χρονών, αλλά εξαιρετικός όπως φαίνεται δουλευτής, που έφθανε με τα ζώα του ως το γειτονικό οροπέδιο των Βεντζίων.
Ο Αθανάσιος Ιωάννη Μπούκος ή Θανάης τ΄ Μπούκ(ου), ποιμήν μετρίας το 1908 οικονομικής καταστάσεως. Καταγράφτηκε στον κατάλογο με αύξ. αριθμό 44 ως γεννηθείς στην Κάλιανη το 1880. Εδώ εικονίζεται πρεσβύτης με την παραδοσιακή ενδυμασία των ελληνόφωνων κατοίκων της Κάλιανης, ολόμαυρη δηλαδή φουστανέλα (το παντελόνι αφίχθη στο χωριό στα μέσα του 20ού αιώνα). Ιδιωτική Συλλογή Δημητρίου Μπούκου
Όσον αφορά στα επαγγέλματα υπερέχουν συντριπτικά οι γεωργοί (143 άνδρες) με ποσοστό 86%. Οι υπόλοιποι είναι 6 ποιμένες, 5 εργάτες, 5 ακατάγραφοι, 3 αργοί (δηλαδή ανεπάγγελτοι), 2 υπάλληλοι (προφανώς στα επιτόπια μετόχια των μονών Ζάμπουρντας και Ζντιανιού), ένας τέκτων (κτίστης) κι ένας ιερέας. Ο αριθμός των ολίγιστων ποιμένων εξηγείται από την απουσία των Βλάχων κατοίκων του Χάρλου μαχαλά της Κάλιανης, οι οποίοι τον (καλοκαιρινό) μήνα της καταγραφής βοσκούσαν τα ζώα τους στη Σαμαρίνα.
Άνδρας αναφερόμενος σε συνοδευτικό έγγραφο ως Κώστας Τέγου Βλάχος, που είχε αποδημήσει στη Σμύρνη για να περάσει μάλλον έπειτα για εργασία στα μεταλλεία Μπάλια, πιθανώς να ήταν μέλος της οικογένειας Μανιάκα. Σαμαριναίοι Βλάχοι οι αδελφοί Μανιάκα ήταν οι μοναδικοί που κατοικούσαν στον ελληνόφωνο μαχαλά Πουδαρκά της Αιανής, προφανώς διότι είχαν έρθει αργότερα από τους άλλους ομόγλωσσούς των στο χωριό και πιθανώς για να κερδίσουν μερίδιο στην αγορά, αφού λόγω του επαγγέλματός των, δεινοί αργυροχόοι, έπρεπε να σχετίζονται στενά με τους ντόπιους, ελληνόφωνους, κατοίκους.
Ο μέσος όρος ηλικίας των εγγραφέντων είναι τα 43 χρόνια, ενώ οι περισσότεροι άνδρες διανύουν τη δεκαετία 40 έως 50. Ο γηραιότερος, 79 ετών, είναι ο Χαρίσιος Δημητρίου Μαλιάρας, ο μοναδικός που εξαιρείται του φόρου λόγω πεπερασμένης ηλικίας.
Στα βαπτιστικά κυριαρχεί με 26 εγγραφές το όνομα Ιωάννης, που οι κάτοικοι εκφωνούσαν διαφόρως: Γκαντιάρας, Γιάντς, Γιανούλτς, Νούλτς, Νιάκας ή Νιάκους. Ακολουθεί το Γεώργιος (δηλαδή Γιάγκους, Γιώρς, Γούλας και Λιόλιους) με 22 εγγραφές και το Αθανάσιος (Θανάης, Νάτσιους ή Σιώκς) με 17. Στα πατρώνυμα ισορροπεί με ισάριθμες εγγραφές το Δημήτριος, το οποίο φυσικά εκφωνούνταν Μίκας, Μήτσιους ή Μήτρους. Ακολουθεί το Γεώργιος με 24 και το Κωνσταντίνος (Κώτσιους ή Γκουντής) με 19. Το όνομα Γεώργιος υπερισχύει προφανώς διότι η κεντρική εκκλησία της Χώρας Κάλιανης τιμούσε τον Άγιο Γεώριγιο, οπότε ήταν φυσικό για τους περισσότερους κολίγους να προτιμούν χάριν ευκολίας το όνομα αυτό.
Εξωραϊστική στάση κράτησε κι ο γραφέας όσον αφορά σε ορισμένα επώνυμα π.χ. έγραψε Δούμπα αντί Ντούμπα, Μόσχου αντί Μόσκ(ου), Βούλη αντί Μπούλη κλπ. Την οικογένεια Βαβλιάρα παρέδωσε ως Βαβλάρα, ενώ η ίδια σε άλλο έγγραφο παραδίδεται κι ως Βαβουλιάρα. Τη φαμίλια Γκαλ(ι)γκουράνα κατέγραψε ως Γρηγοράνα. Όμως το Μπουρνιώτς το έγραψε Μπουρινιώτης χωρίς να μετατρέψει το Μπ σε Β, όπως πράττουν σήμερα με αυξανόμενη συχνότητα διάφοροι ερευνητές αποδίδοντας π.χ. το όρος Μπούρνους (μαλακότερα Μπούρινος) ως Βούρινος.
Η δημοσίευση ολόκληρου του καταλόγου, με πλουσιότερο φυσικά υπομνηματισμό, φωτογραφικό υλικό και σύνδεση με το σήμερα πιθανόν να συντελεσθεί, όταν μέσα στην ερχόμενη δεκαετία το χωριό Αιανή θα περάσει στο Δήμο Κοζάνης οπότε και πιστεύεται ότι τότε ο τοπικός πολιτισμός θα ξεφύγει από τα ασφυκτικά όρια του χορού και των ασμάτων.
Θανάσης Καλλιανιώτης, Ιστορικός, Δρ Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας ΑΠΘ
[1] Βλ. π.χ. Μουχταροαζάδες και ιερείς Καλλιανής προς Μητροπολίτη Σερβίων και Κοζάνης, Καλλιανή 23.01.1903, http://www.kozlib.gr/collections/view.php?id=L8540&lang=&page=26
[2] , Μετονομασίες των οικισμών της Ελλάδας, http://pandektis.ekt.gr/pandektis/handle/10442/171507
[3] Λεξικό Liddell Scott Κωνσταντινίδου, http://myria.math.aegean.gr/lds/data/volA/pdf/pg_0100.pdf
[4] Δημοτική Βιβλιοθήκη Κοζάνης (στο εξής ΔΒΚ), Αλήθεια, Εθνική Εφημερίς Καθημερινή, διευθ: Ι. Κούσκουρας, Θεσσαλονίκη 1908
[5] ΔΒΚ, Κιβώτια 7, 64, Έγγραφα κοινοτήτων Σαντζακίου Σερβίων τέλη 19ου έως αρχές 20ού αιώνα, Κάλιανη
[6] Βλ. π.χ. Παπαγεώργιος προς Μητροπολίτη Σερβίων και Κοζάνης, Καλλιανή 17.05.1903, http://www.kozlib.gr/collections/view.php?id=L8540&lang=&page=29
[7] Ιστορία Στρατωνίου, http://www.stratoni.net/history.php
[8] Χατζηκυριακίδης Κυριάκος, «Οι επιπτώσεις των μεταρρυθμίσεων της οθωμανικής μεταλλευτικής νομοθεσίας στους έλληνες μεταλλουργούς του Πόντου (1861-1923)», http://www.eens-congress.eu/?main__page=1&main__lang=de&eensCongress_cmd=showPaper&eensCongress_id=296
