Παρασκευή Πατσιοδήμου (Α3)
Η Μηλιά στη διαδρομή των αιώνων
Το χωριό μας, όπως και όλα σχεδόν τα χωριά του νομού μας, οφείλουν την ανάπτυξή τους κυρίως στη γεωργία και την κτηνοτροφία. Κυριότερο αγροτικό προιόν της περιοχής μας σήμερα είναι ο καπνός. Τα πρώτα δειλά βήματα στην καλλιέργεια του καπνού στα χωριά μας έγιναν το 1920.Μέχρι τότε οι αγροτικές καλλιέργειες ήταν τα σιτάρια, το καλαμπόκι τα αμπέλια και λίγα οπωροφόρα δέντρα. Στην αρχή ασχολήθηκαν με την καλλιέργεια του καπνού ελάχιστες οικογένειες. Ξεκίνησαν να τον καλλιεργούν για βιοποριστικούς λόγους αλλά και για προσωπική χρήση. Οι άντρες κάπνιζαν από την παραγωγή τους, αν και ήταν παράνομο και διώκονταν γι’ αυτό.Όλοι θυμόμαστε τους παππούδες μας που έκοβαν με το «χαβάνι» τον αποξηραμένο καπνό και έστριβαν τσιγάρα. Ήταν κοινό μυστικό.
Μετά το 1950 μεγάλο μέρος των κατοίκων της Μηλιάς άρχισε να ασχολείται συστηματικά με αυτή την καλλιέργεια. Βέβαια, οι συνθήκες τότε ήταν πολύ δύσκολες. Το 1958 αγοράστηκαν τα πρώτα τρακτέρ στο χωριό.
Μέχρι το 1950 περίπου κατοικούσαν συνολικά 205 οικογένειες στους πέντε συνοικισμούς. Το διάστημα 1870-1960 οι οικογένειες είχαν από πέντε έως δέκα παιδιά.
Οι πέντε συνοικισμοί της Κ.Μηλιάς και της Μ.Μηλιάς ήταν: 55 οικογένειες στη Μπάρα, 35 οικογένειες στις Καλύβες (Χαντουλάδικα), 40 οικογένειες στις Λάκκες, 25 οικογένειες Φσιότσανη (Τζηκάδικα) και 50 οικογένειες στη σημερινή Κάτω Μηλιά.
Ο Μορφωτικός και Πολιτιστικός Σύλλογος Κ.Μηλιάς «Οι Λαζαίοι» ιδρύθηκε το 1964 από 50 περίπου νέους Μηλιώτες με την επωνυμία «Εθνική Μορφωτική Ένωσις Νέων Κ. Μηλιάς» με στόχο την πνευματική και πολιτιστική καλλιέργεια και ανάπτυξη των κατοίκων του χωριού και της κοινότητας Μηλιάς.
Σήμερα η Κ.Μηλιά ανήκει στον Δήμο Κατερίνης. Είναι χωριό (997 κάτοικοι με βάση την απογραφή πληθυσμού του 2001) με σημαντική ιστορική κληρονομιά, καθώς στην περιοχή έζησε και έδρασε η γνωστή κλεφταρματολική οικογένεια των Λαζαίων κατά τον 19ο αι.. Οι κάτοικοι της Κ.Μηλιάς ασχολούνται κυρίως με τη γεωργία και την καλλιέργεια του καπνού. Στο χωριό υπάρχει Δημοτικό, Γυμνάσιο, Λύκειο, φαρμακείο και κτηνιατρείο. Απέχει από την Κατερίνη 16 χιλ. Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας ήταν τσιφλίκι και αγοράστηκε από την δημογεροντία (κονότητα) το 1826. Η κοινότητα Μηλιάς απέκτησε τον 20ο αι. κοινοτικό δάσος. Το χωριό βρίσκεται ανάμεσα σε δυο ποτάμια, το Μαυρονέρι και τον Γκορτσόλακα, ενώ είναι χτισμένο στους πρόποδες των Πιερίων απέχοντας μόλις 15 χιλιόμετρα από την γραφική Άνω Μηλιά και 25 από το χιονοδρομικό κέντρο του Ελατοχωρίου.
Εδώ και αρκετές δεκαετίες έχει αναπτυχθεί σημαντική πολιτιστική δραστηριότητα με μπροστάρη τον πολιτιστικό και μορφωτικό σύλλογο Κάτω Μηλιάς ,« Οι Λαζαίοι». Η Κάτω μηλιά έχει αδερφοποιηθεί με την πόλη της Αταλάντης. Υπάρχει επίσης ο αθλητικός και ποδοσφαιρικός όμιλος Κάτω Μηλέας, όπως ονομαζόταν παλιότερα το χωριό. Στην περιοχή βορειοανατολικά της Κάτω Μηλιάς, έχουν βρεθεί σημαντικά αρχαιολογικά ευρήματα (θέση Βροντισμένη) ανάμεσα στα οποία και αυτά μιας αρχαιότατης ρωμαϊκής πόλης (πιθανόν της Πουδαίας, σύμφωνα με το Χάμουτι). Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η τρίκλιτη βασιλική του 5 ου αιώνα.
Στην διάρκεια του πολέμου με τους Ιταλούς το 1940, βρήκαν το θάνατο σύμφωνα με επίσημο απολογισμό 4 μηλιώτες και 2 ήταν αγνοούμενοι. Η κορυφαία αντιστασιακή πράξη έγινε στις 18 Απριλίου 1943 με τη μάχη στα Τάχνιστα, όπου σκοτώθηκαν 5 μηλιώτες σε ένα άνισο αγώνα με τους Ναζί. Από τα μέσα του 19ου αιώνα, οι Μηλιώτες άρχισαν να εγκαθίστανται σταδιακά σε χαμηλότερες θέσεις, όπως τις Καλύβες και την Μπάρα, η οποία είναι η σημερινή Κάτω Μηλιά. Άλλοι από τους κατοίκους εγκαταστάθηκαν στα Τάχνιστα, τη σημερινή Κάτω Μηλιά, όπου και ίδρυσαν το ναό του Αγίου Δημητρίου. Τέλος το υψόμετρο της Κάτω Μηλιάς είναι 190 μέτρα..
