«Δεν ξέρω την ιστορία όπως οι δάσκαλοι από τα βιβλία. Την ξέρω όπως την λέει ο τόπος και τα τραγούδια του. Η ιστορία είναι άνεμος που την καταλαβαίνεις όταν την ανασαίνεις» έλεγε ο Θεόφιλος.

Θεόφιλος, γνήσιος λαϊκός ζωγράφος. Γεννιέται στη Μυτιλήνη περί το 1870. Αστεγος, περιπλανώμενος, παραμυθάς, αν και τραυλός. Επαιζε ακορντεόν κι αυτοσχεδίαζε κλέφτικα τραγούδια. Βρώμικος, ψειριασμένος. Φουστανελοφορεμένος και με στολίδια, ολοχρονίς σαν Μεγαλέξανδρος. Καμιά γυναίκα δεν τον ήθελε. Οι μεγάλοι των φώναζαν αχμάκη (αφελής, κουτός), μισακάτη, σοβατζή. Τα παιδιά τον πετροβολούσαν. Τύπος παράξενος, σαλός. Ενας «φτωχούλης του θεού», με σπάνια «προίκα» στην ψυχή και στο ζερβί του χέρι. Ζωγράφιζε μικρομάγαζα και σπιτικά, για λίγη τροφή. Πέθανε από δηλητηρίαση παραμονή της Εθνικής γιορτής στα 1934.

«Χρειάστηκε, όχι λίγες φορές, ν’ αντιμετωπίσει τη βαναυσότητα. Με το πρώτο σήμα κινδύνου, είχε το προσκλητήριό του έτοιμο. Κι ολάκερη τότε η παρακαταθήκη των Ηρώων και των αγωνιστών έμπαινε σε κίνηση, με τ’ αλόγατα, με τα δέντρα, με τα ποτάμια, έτοιμη ν’ απολογηθεί για λογαριασμό του. Ήταν άλλωστε η φύση και ο ήρωας, τα δυο μοναδικά πράγματα που καμιά δύναμη δεν μπορούσε να του αφαιρέσει.»

«Ο Καραϊσκάκης στη μάχη του Φαλήρου», «Ο Κουτσαντώνης στα Τσουμέρκα», «Στο λημέρι του Κουτσαντώνη», «Ο Ιάκωβος Τομπάζης πυρπολεί το τουρκικό τρίκροτον», «Ο Κολοκοτρώνης», «Ο Κουτσαντώνης», «Μάρκος Μπότσαρης, Οδυσσέας Ανδρούτσος, Αθανάσιος Διάκος», «Ο ήρως Αθανάσιος Διάκος συλλαμβάνεται υπό των Τούρκων το 1821», «Ο θάνατος του Μάρκου Μπότσαρη το 1823», «Ο Μάρκος Βότσαρης, η μάχη στο Κεφαλόβρυσο Καρπενησίου, χάνι του Ρήγγα», «Ρήγας- Κοραής», «Ο Παναγιώτης Κεφάλας επί των τειχών της Τριπόλεως υψώνει την σημαίαν της ελευθερίας», «Ο Μητροπολίτης Παλαιών Πατρών Γερμανός ευλογεί την σημαίαν της ελευθερίας το 1821», «Οι γιγαντομάχοι ήρωες Σταμάτης Νικηταράς, Ιωάννης Γκούρας και Οδυσσέας Ανδρούτσος», «Ο Χρήστος Αναγνωσταράς νικά τους Τούρκους στο Βαλτέτσι το 1821», Ο Πέτρος Μαυρομιχάλης επαναστατών την Μεσσηνίαν», είναι μερικά μόνο από τα έργα του μεγάλου αυτού ζωγράφου που εμπνεύστηκε από την Επανάσταση του 1821.

Ο Μεγαλέξανδρος, οι οπλαρχηγοί του ’21, πρόσωπα της Μυθολογίας, θεοί και ήρωες απ’ όλες τις περιόδους της ελληνικής ιστορίας, αποτελούσαν τον κόσμο του Θεόφιλου.

Ο αγαπημένος του ήρωας ήταν  ο Αθανάσιος Διάκος.

Τα έργα του τα υπέγραφε συνήθως χρησιμοποιώντας το επώνυμο της μητέρας του, ενώ το μοναδικό έργο που φέρει το κατά κόσμον όνομά του, έχει υπογραφή «Έργο Θεόφιλου Γαβριήλ Κεφαλά» και είναι μια εικόνα των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης στο σκευοφυλάκιο του Ιερού Ναού Ταξιαρχών στις Μηλιές Πηλίου.

Ένα χρόνο μετά το θάνατο του, η τέχνη του αρχίζει να αναγνωρίζεται.  Ο Στρατής Ελευθεριάδης – γνωστός τεχνοκριτικός στο Παρίσι με το γαλλικό όνομα Τεριάν- χαρακτηρίζει τον Θεόφιλο μεγάλο έλληνα ζωγράφο: «Όταν ο Θεόφιλος ζωγραφίζει ήρωες του ’21, οι φουστανέλες γίνονται λουλούδια στους αγρούς».

Σύντομα οργανώνεται έκθεσή του, στο Παρίσι. Ο μεγάλος αρχιτέκτονας Λε Κορμπιζιέ γράφει σε άρθρο του για τον Θεόφιλο «…Είναι ζωγράφος γεννημένος από το ελληνικό τοπίο. Μέσω του Θεόφιλου, ιδού το τοπίο και οι άνθρωποι της Ελλάδας: κοκκινόχωμα, πευκότοπος και ελαιώνας, θάλασσα και βουνά των θεών, άνθρωποι που λούονται σε μια τολμηρά επικίνδυνη ηρεμία….».

Ο Γιώργος Σεφέρης και ο Γιάννης Τσαρούχης εκφράζονται εγκωμιαστικά για την τέχνη του και ο  Τάκης Μπαρλάς αποκαλεί τον Θεόφιλο «Παπαδιαμάντη της ζωγραφικής.»

O Οδυσσέας Ελύτης έγραψε: «Επιστρέφοντας από την Αμερική, τον Ιούνιο του 1961, σταμάτησα για λίγες μέρες στο Παρίσι και, καθώς βγήκα να χαζέψω στους δρόμους, το πρώτο πράγμα που είδα ήταν, σε μια βιτρίνα βιβλιοπωλείου όπου συνήθιζα να πηγαίνω άλλοτε, τη μεγάλη αφίσα της Έκθεσης του Θεόφιλου, που είχε ανοίξει ακριβώς εκείνη την εβδομάδα στις αίθουσες του Λούβρου. Η καρδιά μου άρχισε να χτυπά δυνατά. Ε, λοιπόν, ναι. Υπήρχε δικαιοσύνη σ’ αυτόν τον κόσμο».

Στις 3 Ιουνίου 1961 ο Θεόφιλος περνά τις πύλες του Λούβρου για μία μεγάλη αναδρομική έκθεση.  Ήταν ο θρίαμβος του φουστανελά που κάποτε τον έλεγαν «σοβατζή». Το κοσμοπολίτικο Παρίσι υποδέχθηκε τον Έλληνα αυτοδίδακτο καλλιτέχνη, τον «παρθένο μαθητή των αισθήσεων», ο οποίος, κατά τον Οδυσσέα Ελύτη «έδωσε έκφραση πλαστική στο αληθινό μας πρόσωπο.»

Ο «εν ξιφήρεις» φουστανελάς μπήκε στις αίθουσες του πιο λαμπρού μουσείου και οι Λουδοβίκοι συναντήθηκαν με τον Αντώνη Κατσαντώνη, τον Αθανάσιο Διάκο, τον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη, τον Μέγα Αλέξανδρο, την Αρετούσα. Έργα απλά, ελεύθερα, γεμάτα φως, σοφία και γλαφυρότητα, ενθουσίασαν τους επισκέπτες της έκθεσης «οι οποίοι εξεφράζοντο μετά θαυμασμού δια την πρωτοτυπίαν του ζωγράφου Θεόφιλου, που θεωρείται ως ο πρωτοπόρος της λαϊκής αυτής τεχνοτροπίας».

Σήμερα, έργα του υπάρχουν διάσπαρτα σε πολλά μουσεία (Βαρειάς στη Μυτιλήνη και Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης στην Αθήνα), καθώς και σε ιδιωτικές συλλογές στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Είναι ο μόνος καλλιτέχνης του οποίου ολόκληρο το έργο έχει κηρυχθεί εθνική πολιτιστική κληρονομιά.

«Τον Θεόφιλο τον παίρνω σαν ζωγράφο που με τη ζωγραφική του είπε αυτά ακριβώς που παρέλειψαν να πουν οι ανακαινιστές της ελληνικής ζωγραφικής του 19ου αιώνος, των οποίων το έμβλημα υπήρξε το “εφάμιλλον των ευρωπαϊκών”» θα γράψει. «Ο Θεόφιλος ανήκει στην αντίθετη παράταξη απ’ αυτή στην οποία ανήκουν οι δάσκαλοι, οι καθαρευουσιάνοι κι οι δημοτικιστές, οι ακαδημαϊκοί κι οι μοντέρνοι, οι συντηρητικοί κι οι εξ επαγγέλματος επαναστάτες. Είναι απ’ τη μεριά των σοφών και των τρελών, παρέα με τον Σολωμό, τον παγωμένο-θερμότατο Κάλβο, τον Παπαδιαμάντη, τον αναρχικό και άκρως πειθαρχημένο Καβάφη, τον τρελό Χαλεπά, κι όλους αυτούς τους φυσικά επαναστατημένους Έλληνες, τους Έλληνες των οποίων η ευλογημένη μεγαλομανία έσπασε τα κλουβιά του διδασκαλισμού. Δεν είναι, λοιπόν, να απορεί κανείς ότι αιώνια θα σκανδαλίζει αυτούς που θέλησαν πάντα να βολευτούν».

Γιάννης Τσαρούχης