Μηχανισμοί ελέγχου της παιδικής επιθετικότητας

Όσο εξαπλωμένη είναι η επιθετικότητα ανάμεσα στα παιδιά άλλο τόσο είναι και οι μηχανισμοί που μπορούν να την περιορίσουν…

Οι ίδιες θεωρίες που προσπαθούν να εξηγήσουν την επιθετικότητα εντοπίζουν επίσης και τους μηχανισμούς που πιθανόν μπορούν να την ελέγξουν αποτελεσματικά. Τέτοιοι μηχανισμοί μπορεί να είναι οι εξής: η εξέλιξη ιεραρχικών συστημάτων ελέγχου, η χρήση ανταμοιβής και τιμωρίας και η γνωστική εκπαίδευση. (Cole & Cole, 2002).

Σύμφωνα με τις εξελικτικές θεωρίες υπάρχει αλληλεπίδραση ανάμεσα στην επιθετικότητα και στονσχηματισμό ιεραρχιών κυριαρχίας. Ο F.F Stayer και οι συνεργάτες του (1991) επιβεβαίωσαν μια τέτοια σχέση σε παιδιά 3 και 4 ετών σ?ένα νηπιαγωγείο. Εντόπισαν ένα μοντέλο εχθρικών συναλλαγών όπου όταν ένα παιδί ήταν επιθετικό, το άλλο παιδί σχεδόν πάντα έδειχνε υποταγή κλαίγοντας ή υποχωρώντας δημιουργώντας έτσι ένα σχήμα κοινωνικών σχέσεων μέσα στην ομάδα όπου επικρατούσε το πιο επιθετικό παιδί. Καθώς διαμορφώνονται οι ιεραρχίες κυριαρχίας μέσα στο νηπιαγωγείο και τα παιδιά μαθαίνουν την θέση τους στην ιεραρχία αυτή, προκαλούν μόνο εκείνα τα παιδιά που μπορούν να προκαλέσουν εκ του ασφαλούς.

Μία από τις πιο δημοφιλείς πεποιθήσεις για την επιθετικότητα βασίζεται στο συμπέρασμα ότι αν οι επιθετικές παρορμήσεις δεν εκφραστούν με ακίνδυνο τρόπο, συσσωρεύονται εως ότου εκραγούν με βίαιο τρόπο. Οι ψυχολόγοι έχουν ονομάσει αυτή την διαδικασία «κάθαρση» σύμφωνα με τον γενικότερο ορισμό της οποίας, ο  έλεγχος της επιθετικότητας είναι να εκφραστεί πριν δημιουργηθούν προβλήματα (Quanty, 1976), Ωστόσο, υπάρχουν ελάχιστες πειστικές αποδείξεις στην κλινική έρευνα που να υποστηρίζουν τον ρόλο της κάθαρσης ως μέσω ελέγχου της επιθετικότητας.

Άλλη μία ιδιαίτερα διαδεδομένη άποψη για τον έλεγχο της επιθετικότητας είναι η τιμωρία με οποιαδήποτε μορφή κι αν αυτή παρουσιάζεται. Αρκετές μελέτες έχουν δείξει ότι οι προσπάθειες να ελεγχθεί η επιθετική συμπεριφορά των παιδιών με σωματικές τιμωρίες ή απειλή χρήσης ωμής βίας (πχ «αν το κάνεις αυτό, θα φάς ξύλο») αυξάνουν αισθητά την επιθετικότητα των παιδιών (Dodge, 1994). Ας πάρουμε ως παράδειγμα ένα μικρό αγόρι το οποίο χτυπάει την αδερφή του για να πάρει ένα παιχνίδι. Η αδερφή του ανταποδίδει το χτύπημα και αρχίζει ο καυγάς. Η μητέρα τους επεμβαίνει φωνάζοντάς τους να σταματήσουν αλλα εκείνα δεν ακούν. Εξοργισμένη ορμάει και χαστουκίζει τον γιό της ενώ σπρώχνει την κόρη της. Τα παιδιά αποσύρονται σπάζοντας προσωρινά τον κύκλο του καυγά. Η μητέρα βλέποντας ότι η συμπεριφορά της (το χαστούκι και το σπρώξιμο) σταμάτησε τον καυγά των παιδιών, το πιθανότερο είναι να την επαναλάβει. Δεδομένου ότι εκείνη αποτελεί το μοντέλο της επιτυχημένης επιθετικότητας, τα παιδιά της επίσης θα μάθουν να συναλλάσονται με αυτό τον τρόπο. Φαίνεται να είναι ιδιαίτερα οξύμωρο το σχήμα που προκύπτει όταν χρησιμοποιούμε βία για να καταστείλουμε την επιθετικότητα.

Είναι ευρύτερα γνωστό ότι πολλές φορές τα παιδιά γίνονται επιθετικά για να κεντρίσουν το ενδιαφέρον των μεγάλων ακόμη κι αν αυτό είναι για να τα μαλώσουν ή να τα τιμωρήσουν. Ένας τρόπος, λοιπόν, που θα μπορούσαν οι γονείς να χρησιμοποιήσουν για να σταματήσουν την επιθετική συμπεριφορά των παιδιών τους είναι αυτή να αγνοείται εντελώς και να δίνεται προσοχή μόνο όταν συνεργάζονται αρμονικά. Σύμφωνα με τον Allen et al (1970), ένας τρόπος για να επιτευχθεί αυτό είναι να δίνεται όλη η προσοχή στο θύμα της επίθεσης αγνοώντας παντελώς τον επιτιθέμενο. Ο ενήλικας μπορεί να καθησυχάσει το παιδί που δέχτηκε την επίθεση, να το επαινέσει που δεν ανταπόδωσε την ίδια συμπεριφορά παραχωρόντας του ένα παραπάνω δικαίωμα και να του διδάξει πώς να χειρίζεται στο μέλλον τέτοιες καταστάσεις. Με τον επιτιθέμενο δεν θα ασχοληθεί καθόλου και ούτε θα σχολιάσει την συμπεριφορά του. Σ?αυτή την τεχνική ο επιτιθέμενος δεν ανταμείβεται ούτε τραβώντας την προσοχή του ενήλικα ούτε καταφέρνοντας να υποτάξει το θύμα (καθώς αυτό είχε την συμπαράσταση το ενήλικα). Ακόμη δηλώνεται στα υπόλοιπα παιδιά που ίσως ήταν μάρτυρες της επίθεσης ότι οφείλουμε να είμαστε συμπονετικοί απέναντι στα θύματα των άδικων επιθέσεων και να αντιμετωπίζουμε με αδιαφορία αυτούς που φέρονται επιθετικά.

Ένας άλλος τρόπος είναι η χρήση της λογικής. Αν και ακούγεται μάλλον απίθανο να καταφέρει κάποιος να κάνει λογική συζήτηση μ?έναν τετράχρονο που μόλις άρπαξε το παιχνίδι από τον φίλο του, εντούτοις, φαίνεται ότι τέτοιες συζητήσεις μειώνουν την επιθετικότητα ακόμη και σ?αυτή την ηλικία. Είναι χαρακτηριστικό το πείραμα των Zahavi & Asher (1978), όπου κανόνισαν με την δασκάλα ενός νηπιαγωγείου να πάρει παράμερα τα πιο επιθετικά παιδιά ένα-ένα και να κάνει μαζί τους μία ήρεμη και κατανοητή δεκάλεπτη συζήτηση. Στόχος ήταν να τους διδάξει ότι α) η επιθετικότητα δεν λύνει προβλήματα απλά δημιουργεί κακίες και αντιπάθεια β) η επιθετικότητα πληγώνει ένα άλλο πρόσωπο και το κάνει δυστυχισμένο και γ) τα παιδιά μπορούν να παίζουν μαζί ή το ένα μετά το άλλο με το ίδιο παιχνίδι. Η δασκάλα δίδαξε την κάθε έννοια κάνοντας καθοδηγητικές ερωτήσεις και ενθαρρύνοντας τα παιδιά. Μετά απ?αυτές τις συζητήσεις, η επιθετική συμπεριφορά των παιδιών μειώθηκε δραματικά ενώ αυξήθηκε κατά πολύ η θετική τους συμπεριφορά.

Αιτίες της παιδικής επιθετικότητας

Πολύς λόγος έχει γίνει για τα αίτια που προκαλούν την επιθετικότητα κι έχουν κατα καιρούς εκφραστεί πολλές και αντικρουόμενες απόψεις. Σύμφωνα με τη ψυχοβιολογία, η βία και η επιθετικότητα είναι….

μέσα στην ανθρώπινη φύση  είναι έμφυτες και ενστικτώδεις. Ο Freud (1930) μίλησε για το ένστικτο του Θανάτου: την καταστρεπτική δύναμη που χτίζεται μέσα μας και εκτονώνεται με τη βία κατά του άλλου ή κατά του ίδιου του εαυτού. Ο Lorenz (1966) υιοθέτησε τη Δαρβινική θεωρία της εξέλιξης και την αρχή της επιβίωσης: υποστήριξε πως το ?fighting instinct? είναι εξελικτικό και απαραίτητο για την ανθρώπινη επιβίωση.

Οι θεωρίες που βασίζονται μόνο στο ένστικτο είναι υπερ-απλουστευμένες. Πρόσφατα εξελικτικοί ψυχολόγοι υποστήριξαν πως πολλές ανθρώπινες συμπεριφορές προκαλούνται από ψυχολογικούς μηχανισμούς. Η έρευνα στα δύο φύλα έδειξε πως οι γυναίκες είναι περισσότερο πιθανό σε σχέση με τους άνδρες να χρησιμοποιήσουν λεκτική βία ενώ οι άνδρες είναι περισσότερο πιθανό να κυριαρχούν σωματικά ή να είναι περισσότερο επιθετικοί σωματικά εναντίον άλλων ανδρών.

Στο αντίποδα συναντούμε τις συμπεριφοριστικές προσεγγίσεις οι οποίες υποστηρίζουν πως η επιθετικότητα όπως και κάθε συμπεριφορά μαθαίνεται μέσα από ενισχύσεις. Η θεωρία της κοινωνικής μάθησης του Bandura (1977) υποστηρίζει πως οποιαδήποτε κοινωνική συμπεριφορά μαθαίνεται μέσω:
1) άμεσης εμπειρίας μέσω της οποίας το άτομο άμεσα ανταμοίβεται για τη συμπεριφορά
και
2) έμμεσης εμπειρίας όπου το άτομο μαθαίνει μέσα από την δημιουργία μοντέλων συμπεριφοράς.

Ο G.R.Patterson και οι συνεργάτες του (1976) σε μία έρευνα σε νηπιαγωγείο, οπου παρατήρησαν διεξοδικά την συμπεριφορά των παιδιών, κατέληξαν οτι  περισσότερες απο τα τρία τέταρτα των επιθετικών πράξεων ακολουθούνταν απο θετικές συνέπειες για τον επιτιθέμενο:το θύμα είτε ενέδιδε είτε αποσυρόταν.Αυτοί οι ερευνητές επίσης διαπίστωσαν οτι οι γονείς των επιθετικών παιδιών συχνά ενισχύουν την συμπεριφορά των παιδιών τους είτε γελώντας, είτε δίνοντάς τους περισσότερη προσοχή. Σε μία πιο πρόσφατη έρευνα ο Patterson και οι συνεργάτες του (1989) παρατήρησαν οτι σε πιεστικές οικογενειες η επιθετική συμπεριφορά είναι λειτουργική γιατι δίνει στο παιδί την δυνατότητα να επιζήσει σε τιμωρητικές κοινωνικές συνθήκες.

Οι «σημαντικοί άλλοι» αποτελούν μοντέλα συμπεριφοράς και το άτομο μαθαίνει μέσω της μίμησης αυτών των μοντέλων. Ο Bandura (1973) πραγματοποίησε μια σειρά ερευνών με μικρά παιδιά που έβλεπαν ένα ενήλικα να βιοπραγεί σε μια κούκλα. Τα αποτελέσματα έδειξαν πως η επιθετική συμπεριφορά μπορεί να μαθευτεί άμεσα αλλά και έμμεσα: αφού μαθευτεί μπορεί να γενικευτεί σε άλλα πλαίσια και χρονικές περιόδους. Πράγματι, η έκθεση των παιδιών σε βίαια τηλεοπτικά προγράμματα βρέθηκε να αυξάνει την επιθετικότητα ειδικά των αγοριών. Πάντως, στο σύνολό τους οι αποδείξεις που αφορούν τις αιτίες της επιθετικότητας μας υποδηλώνουν οτι δεν μπορούμε να είμαστε απόλυτοι ως προς την ερμηνεία της παιδικής επιθετικότητας. Είναι σαφέστατα ένας συνδυασμός βιολογικων και περιβαλλοντικών παραγόντων .

Μορφές της επιθετικής συμπεριφοράς σε παιδιά

Κατα τον Hartup (1974) υπάρχουν δύο μορφές επιθετικότητας. Η συντελεστική επιθετικότητα η οποία διαπράττεται για να επιτευχθεί ενας στόχος….

π.χ χτυπά ένα παιδί για ν?αποκτήσει ένα παιχνίδι και η εχθρική επιθετικότητα οπου το παιδί με την πράξη του στοχεύει να πληγώσει κάποιον είτε για εκδίκηση είτε για εδραίωση της κυριαρχίας του. Η επιθετικότητα αρχίζει μόνον όταν τα παιδιά καταλάβουν οτι μπορούν να είναι η αιτία στεναχώριας κάποιου άλλου και οτι μπορούν με τον τρόπο τους ν?αναγκάσουν τους άλλους να κάνουν ότι θέλουν αυτά.

Σύμφωνα με έρευνες που έχουν γίνει στην Αγγλία (Dunn, 1988), παιδιά ηλικίας 1 και 2 ετών παρουσιάζουν γρήγορη αύξηση της συντελεστικής επιθετικότητας κυρίως απέναντι στά αδέρφια τους. Καθώς τα παιδιά πλησιάζουν στα δεύτερα τους γενέθλια, το πιθανότερο είναι να κοροιδεύουν παρά να χτυπούν, το οποίο σημαίνει οτι αντιλαμβάνονται τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του άλλου. Η Dunn μετά απο έρευνα που έκανε με αδέρφια, αναφέρει οτι παιδιά 16 με 18 μηνών ξέρουν ήδη τόσο καλά τι θα εκνευρίσει τον αδερφό τους, ώστε μπορούν να εγκαταλείψουν έναν καυγά και να πάνε να καταστρέψουν ένα απο τα αγαπημένα πράγματα του αδερφού τους.

Πολλές μελέτες για την παιδική επιθετικότητα αναφέρουν οτι τα αγόρια είναι πιο επιθετικά απο τα κορίτσια χωρίς αυτό να σημαίνει οτι τα κορίτσια δεν είναι επιθετικά. Απλώς ο τρόπος που εκφράζουν την επιθετικότητα τους τα δύο φύλλα είναι διαφορετικός. Μία ποιοτική ανάλυση των κοινωνικών συναλλαγών αγοριών και κοριτσιών έδειξε οτι τα αγόρια είναι πιο πιθανό να χτυπούν, να σπρώχνουν, να βρίζουν και να απειλούν οτι θα δείρουν άλλα παιδιά. Ενώ τα κορίτσια είναι πιθανότερο να πληγώσουν την φιλικη διάθεση του άλλου παιδιού ή να το αποκλέισουν απο την ομάδα. Αυτή είναι η λεγόμενη επιθετικότητα σχέσεων ( Crick & Grotpeter, 1995).

Επιθετικότητα και παιδί. Πρακτικές συμβουλές για γονείς

Είναι δύσκολος ο ορισμός της επιθετικότητας και κυρίως όταν αφορά στα μικρά παιδιά. Η βασική ιδέα είναι οτι πρόκειται για μία πράξη που διαπράττει ένα άτομο με σκοπό να πληγώσει κάποιον άλλον.

Σύμφωνα με τους Parke & Slaby (1983) για να θεωρηθεί επιθετική μια συμπεριφορά πρέπει να υπάρχει η πρόθεση να κάνει κακό σε κάποιον. Έτσι λοιπόν, ένα βρέφος που βγάζει δόντια και δαγκώνει την θηλη της μαμάς του όταν θηλάζει, την πονάει, αλλα δεν το κάνει με πρόθεση άρα δεν μπορεί να θεωρηθεί επιθετική η συμπεριφορά του.

Μαρία Ναλμπάντη
Ψυχολόγος
maria.nalbanti@gmail.com