Γράφει ο Α. Ι. ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ
Η 10η Απριλίου στην Ιστορία του Νέου Ελληνισμού είναι ημέρα σημαδιακή: ανήμερα του Πάσχα, στα 1821, στην κεντρική πύλη του Οικουμενικού Πατριαρχείου απαγχονίστηκε ο ιερομάρτυρας και εθνομάρτυρας Γρηγόριος Ε΄, τρεις φορές Οικουμενικός Πατριάρχης (1797-1798, 1806-1808 και 1818-1821). Από τότε αυτή η πύλη παραμένει κλειστή. Ας μην ξεχνάμε εδώ και το εξής ακόμη γεγονός, έχει κι αυτό τη σημασία του και μας βοηθεί να ερμηνεύσουμε τα γεγονότα που επακολούθησαν: ολίγες ημέρες πριν, τον τραγικό Μάρτιο του 1821, ο εθνικός μας ιστορικός Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος, εξάχρονος τότε, στην Πόλη όπου ζούσε με την οικογένειά του, είδε τον πατέρα του Δημήτριο, τον αδελφό του Μιχαήλ, το γαμβρό του Δ. Σκαναβή και το θείο του Ιωάννη κρεμασμένους στην εξώθυρα του σπιτιού τους.
Για το μαρτυρικό Πατριάρχη Γρηγόριο Ε΄ πολλά έχουν γραφεί. Υπήρξε πράγματι τουρκόφιλος, όπως συχνά διατείνεται μερίδα ιστορικών που τον κατηγορεί ότι αφόρισε την Επανάσταση; Άραγε συμμετείχε στη Φιλική Εταιρεία ή ήταν πολέμιός της; Ευνόησε τη συγγραφή κειμένων που εναντιώνονταν στη Γαλλική Επανάσταση και στη διοχέτευση των ιδεών της στη Νοτιοανατολική Ευρώπη; Τέτοια κείμενα ήταν η Χριστιανική Απολογία (τρεις εκδόσεις: 1798, 1800 και 1805) και Διδασκαλία Πατρική (1798). Ασχολούμενος παλαιότερα, κατά τη συγγραφή της μεταπτυχιακής μου διατριβής που ως θέμα είχε τον άγιο Αθανάσιο Πάριο και τους Κολλυβάδες Πατέρες τους τέλους του 18ου και των αρχών του 19ου αιώνα, (Αθανάσιος ο Πάριος (1721-1813). Βίος – Δράση – Συγγράμματα. Συμβολή στην Εκκλησιαστική Ιστορία του 18ου αιώνα, Θεσσαλονίκη 1994) υποστήριζα ότι τα ιστορικά πλαίσια μέσα στα οποία έζησε ο άγιος Γρηγόριος Ε΄, κατά τον φθίνοντα δέκατο όγδοο αιώνα, ήταν ιδιαιτέρως συνταρακτικά, και από πλευράς πολιτικών, πολεμικών και από πλευράς ιδεολογικών ζητημάτων· δέκα σχεδόν χρόνια μετά το ξέσπασμα της Γαλλικής Επανάστασης, οι ιδέες της είχαν κατακλύσει κυριολεκτικά ολόκληρη την Ευρώπη και τη Βαλκανική. Στον ελληνικό χώρο το ιδεολογικό πλαίσιο που είχε διαμορφωθεί από τις ιδέες του δυτικοευρωπαϊκού Διαφωτισμού, είχε διασπάσει τη νεοελληνική κοινωνία σε δύο μερίδες, τους διαφωτιστές και τους αντιδιαφωτιστές. Η κάθε μια εξέφραζε μια συγκεκριμένη ιδεολογία.
Κύριος πρωταγωνιστής στις κοινωνικοπολιτικές και πνευματικές ζυμώσεις που ευνοούσαν το κλίμα της αντιπαράθεσης των τελευταίων ετών, πριν την έκρηξη της Ελληνικής Επανάστασης, στάθηκε η επίσημη πνευματική ηγεσία του Γένους, το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Στις κρίσιμες αυτές στιγμές η Εκκλησία κλήθηκε να διαδραματίσει πρωταγωνιστικό ρόλο, στην αντιμετώπιση των διαφωτιστικών ιδεών από τη μια και των οθωμανικών τυραννικών πιέσεων από την άλλη. Και πράγματι ο ρόλος αυτός υπήρξε ρωμαλέος, αφού οι ιδέες του Διαφωτισμού και της βασιλοκτόνας Γαλλικής Επανάστασης, έθεταν σε κίνδυνο την ίδια την υπόσταση του Γένους.
Μέσα λοιπόν σ’ αυτό το πλαίσιο, της άμεσης αντιπαράθεσης, από τη δεκαετία του 1780 και μετά, το Οικουμενικό Πατριαρχείο άρχισε την αντιευρωπαϊκή και κυρίως την αντιγαλλική του πολεμική. Ευθύς εξαρχής αναγκάστηκε να συμβιβαστεί με την πολιτική των συνασπισμένων τότε δυνάμεων (Τουρκίας, Ρωσίας και Αγγλίας), ώστε ο κοινός εχθρός, η «φθοροποιός λύμη των Γάλλων», που ραγδαία εξαπλωνόταν στα εδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας να αντιμετωπιστεί αποτελεσματικά. Η αναγκαιότητα αυτή εντασσόταν μέσα στο γενικό πλαίσιο των προνομίων που τέσσερις σχεδόν αιώνες πριν, αμέσως μετά την Άλωση της Πόλης, είχε παραχωρήσει ο Σουλτάνος Μωάμεθ Β’: ο Πατριάρχης εκτός από θρησκευτικός ηγέτης οριζόταν και ως εθνάρχης (miletbasi) και ήταν υπεύθυνος για το ποίμνιό του.
Υπ’ αυτό το πρίσμα οφείλουμε να δούμε την υπενθύμιση στα 1797 του Σουλτάνου Σελίμ Γ΄ προς τον Γρηγόριο Ε΄, λίγες μόνο εβδομάδες μετά την εγκατάσταση των Γάλλων στα Επτάνησα, ότι όφειλε να αντιταχθεί σε κάθε επαναστατική πράξη.
Εκ των πραγμάτων, λοιπόν, το Οικουμενικό Πατριαρχείο ήταν αναγκασμένο να εναρμονιστεί με την πολιτική του Σουλτάνου, για να μπορέσει έτσι να διαφυλάξει μέσα στις νέες συνθήκες που είχαν διαμορφωθεί το «πατροπαράδοτον». Στη φάση αυτή, η στάση της Εκκλησίας, ολοένα και πιο αμυντική, είχε πολύ βαθύτερα αίτια: ήταν ζήτημα επιβίωσης του Γένους και ζήτημα διατήρησης της θρησκευτικής και πολιτισμικής του ταυτότητας. Το Οικουμενικό Πατριαρχείο βρέθηκε τότε ιδεολογικά καλά θωρακισμένο και προετοιμασμένο για να αντιδράσει δυναμικά στον άκρατο ορθολογισμό και στις αντιθρησκευτικές ιδέες της διαφωτισμένης Ευρώπης.
Ένα χρόνο αργότερα, τον Σεπτέμβριο του 1798, το ίδιο το Οικουμενικό Πατριαρχείο υπακούοντας ξανά στις πιέσεις της Υψηλής Πύλης εφοδίαζε τη ρωσσοτουρκική δύναμη που πορευόταν κατά των Γάλλων της Επτανήσου, με την έντυπη εγκύκλιο του Γρηγορίου Ε΄ η οποία απευθυνόταν προς τους Επτανησίους. Πρόκειται ίσως για την πιο σημαντική εγκύκλιο, πραγματικό ιστορικό ντοκουμέντο στα χέρια της ιστορικής επιστήμης, κατά την οποία ο Γρηγόριος Ε΄ εξαπέλυε σφοδρή επίθεση κατά των Γάλλων. Η εγκύκλιος αυτή με την ευρεία διάδοσή της άσκησε ιδιαίτερη απήχηση σε ολόκληρη την οθωμανική επικράτεια. Τη συμπλήρωναν δύο ακόμη γράμματα του Γρηγορίου Ε΄, γραμμένα λίγο πιο πριν (Αύγουστος του 1798), σταλμένα προς τον Μητροπολίτη Σμύρνης Άνθιμο, τους δημογέροντες και το λαό της Σμύρνης. Από αυτά πληροφορούμαστε ότι όσοι ζούσαν υπό το καθεστώς της ξένης «προστασίας» έπρεπε να αποβάλουν την γαλλική υπηκοότητα και να γίνουν ξανά υπήκοοι του Σουλτάνου. Επίσης πληροφορούμαστε και την αποστολή αντιτύπων της εγκυκλίου του Σεπτεμβρίου 1798.
Όσο όμως κι αν η αντιγαλλική προπαγάνδα του Οικουμενικού Πατριαρχείου είχε απήχηση στο μεγαλύτερο μέρος του υπόδουλου Ελληνισμού, οι επαναστατικές ιδέες των Γάλλων είχαν και αυτές την ανάλογη απήχησή τους. Έτσι βλέπουμε να τυπώνονται μια σειρά από επαναστατικά φυλλάδια – η Νέα Πολιτική Διοίκησις των κατοίκων της Ρούμελης, της Μ. Ασίας, των Μεσογείων Νήσων και της Βλαχομπογδανίας (1797) του Ρήγα, η Αδελφική Διδασκαλία (1798) του Κοραή, η Προκήρυξη προς τους Ρωμαίους της Ελλάδος (1798) του Κωνσταντίνου Σταμάτη κ.ά. – τα οποία γρήγορα διοχετεύθηκαν στην ελληνική Ανατολή.
Λαμβάνοντας υπόψιν όλα τα παραπάνω, με συνέπεια προς την ιστορική έρευνα και επιστήμη, οφείλουμε να υποστηρίξουμε ότι ο Οικουμενικός Πατριάρχης Γρηγόριος Ε΄ ορθότατα τιμάται σήμερα ως άγιος. Η ιστορική έρευνα, μακριά από την τάση ιδεολογικοποίησης των ιστορικών γεγονότων, έχει αποδείξει ότι ο αφορισμός της Επανάστασης ήταν εικονικός, έγινε κάτω από την πίεση της Υψηλής Πύλης και στόχο είχε τη διαφύλαξη του Γένους από δυνάμεις αλλότριες, και ως προς την πίστη του και ως προς την εθνική του πορεία.
Ένα βιβλίο που αποκαθιστά την αληθινή εικόνα του μαρτυρικού Πατριάρχη Γρηγορίου Ε΄, το οποίο έχει απαράμιλλη λογοτεχνική αξία, σεβόμενο τις ιστορικές πηγές, είναι του Μάρκου Βενιέρη, συγγραφέα, ηθοποιού και σκηνοθέτη. Έχει τίτλο: Η μεγάλη θυσία. Πατριάρχης Γρηγόριο Ε΄. Αφηγηματική βιογραφία, και εκδόθηκε από τον εκδοτικό οίκο Ακρίτας το 2001. Αξίζει να διαβαστεί με προσοχή…
Στην Ιερά Μονή του Ταξιάρχη (Μανταμάδος Λέσβου) φυλάσσεται ο αρχιερατικός Σάκος του εθνομάρτυρα Οικουμενικού Πατριάρχη Γρηγορίου του Ε΄. Τον έδωσε ο ίδιος ο Γρηγόριος στον Πρωτοσύγκελλό του Πορφύριο που αργότερα έγινε Mητροπολίτης Σερρών και μετέπειτα Mυτιλήνης.