Γράφει ο Α. Ι. ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ
Αναμφίβολα αυτό που ουκ ολίγοι (συνάδελφοι θεολόγοι και σεβαστοί ιεράρχες) επιθυμούν για το μάθημα των Θρησκευτικών (μτΘ), με αφορμή την εφαρμογή των νέων προγραμμάτων σπουδών, τελικά δείχνουν να τo πετυχαίνουν: έκαμαν το μάθημα «μπαλάκι» του πινγκ πόνγκ στα χέρια κάθε πολιτικάντη, όλων των αποχρώσεων, προεξάρχοντος του Υπουργού Παιδείας κ. Φίλη. Τις τελευταίες ημέρες, ένας νηφάλιος άνθρωπος αδυνατεί πια να παρακολουθήσει όσα ακούει και διαβάζει στα ΜΜΕ και στο Διαδίκτυο για το μτΘ. Ένας ορυμαγδός απόψεων και κατηγοριών, που στην κυριολεξία κατατρώει τη σάρκα ολάκερου του εκπαιδευτικού μας συστήματος. Όσο, όμως, θα κρατά ετούτο το θλιβερό σκηνικό, ο αγωνιστής και ήρωας Μακρυγιάννης από τον τάφο του θα συνεχίζει να αναφωνεί: «μας γιομώσατε και φατρίες». Δεδομένη είναι η έλλειψη του μέτρου στα όσα λένε και πράττουν, όλοι αυτοί που έχουν αρπάξει το φραγγέλιο και καταδικάζουν τα νέα προγράμματα του μτΘ, στο όνομα βέβαια, όσων θέλουν να πιστεύουν ότι διακονούν, δηλαδή την υπεράσπιση της ορθόδοξης πίστης και της πατρίδας μας. Αυτό διατυμπανίζουν ότι κάμουν. Στην προκείμενη, όμως, περίπτωση είναι άδικοι. Και παραχαράκτες των εννοιών: δάσκαλος και ορθόδοξη πίστη. Σφυρηλατούν δεσμούς, ακόμα και απάνθρωπους, και σφυροκοπούν ανελέητα κάθε πνοή αλλαγής προς το καλύτερο. Πολλές φορές μάλιστα εναλλάσσουν το ρόλο του σταυρωτή και του ιεροεξεταστή με κείνο του Πόντιου Πιλάτου. Ψάχνεις να βρεις επάνω τους αγάπη, εντιμότητα, ειλικρίνεια, ευθύτητα και αξιοπρέπεια, πανανθρώπινες αξίες, και δυστυχώς διαψεύδονται οι προσδοκίες σου. Αγνοούν ότι «η μόνη λάσπη που μας λερώνει είναι αυτή που ρίχνουμε στους άλλους». Είμαι σίγουρος ότι έχουν καταλάβει τα λάθη τους, όλοι αυτοί οι κατήγοροι των νέων προγραμμάτων στο μτΘ. Επιμένουν, όμως, στα λάθη τους δίχως ίχνος αυτοκριτικής και συνεχίζουν τα καμώματά τους. Τουλάχιστον θα έπρεπε να έχουν συνειδητοποιήσει ετούτη την αλήθεια: ο καθένας μπορεί να κάμει λάθη, αλλά μονάχα οι εγωιστές επιμένουν σ’ αυτά.
Αυτό το κάτι νέο που πάει να ανθίσει με τις αλλαγές στο μτΘ, και που ουκ ολίγοι, στη γέννησή του προσπαθούν να κόψουν τις ρίζες του, ομοιάζει με την καταδίκη του Γαλιλαίου από την Ιερά Εξέταση της Δυτικής Εκκλησίας, για το αυτονόητο που ανακάλυψε, ότι δηλαδή, η γη κινείται. Όπως και τότε έτσι και σήμερα, μέχρι και δίκες έχουν στηθεί. Κι αυτό δεν είναι σχήμα λόγου. Είναι πραγματικότητα. Ετούτη η καταδίκη είναι ένα τρανταχτό παράδειγμα στη διδασκαλία για την έννοια της επιστήμης, στην πρώτη θεματική ενότητα των νέων προγραμμάτων για τη Γ΄ Λυκείου. Ο Οδηγός Σπουδών που πλουσιοπάροχα στη διάθεσή μας έχει θέσει το ΙΕΠ, για μια αποτελεσματική δίωρη διδασκαλία, με αφορμή τη θέση της επιστήμης στον σύγχρονο κόσμο, στα τόσα ωραία που προτείνει, προτείνει και τη χρήση του γνωστού πίνακα ζωγραφικής του Cristiano Banti, με τον Γαλιλαίο να αντιμετωπίζει την Ιερά Εξέταση. Αρκεί κανείς να τον αντιπαραβάλλει με τις σημερινές εικόνες των κατηγόρων των νέων προγραμμάτων σπουδών του μτΘ, που βγαίνουν στα κανάλια και παραπληροφορούν γονείς και μαθητές, για να δει τις ομοιότητες.
Με αφορμή, λοιπόν, αυτόν το πίνακα, ψάχνοντας να βρω επιπρόσθετο διδακτικό υλικό με παράλληλα κείμενα για να τα θέσω στη διάθεση των μαθητών μου, έπεσα πάνω στα γραπτά του λαμπρότατου ποιητή, λογοτέχνη και κριτικού της λογοτεχνίας μας Ζήσιμου Λορεντζάτου, στο τελευταίο βιβλίο του, τα Collectanea. Διαβάζοντας όσα γράφει για τον Γαλιλαίο διερωτήθηκα: πώς είναι δυνατόν αυτά τα τόσο σημαντικά κείμενα να είναι «απαράδεκτα και επικίνδυνα» για παιδιά που σε λίγο καιρό θα διεκδικούν μια θέση σ’ ένα πανεπιστήμιο; Πώς είναι δυνατόν, από εκπροσώπους της εκπαίδευσης και της Εκκλησίας μας να στέλνεται στην πυρά η προσπάθεια αναμόρφωσης ενός μαθήματος για το οποίο δεκαετίες τώρα έχει γίνει ουσιαστικός διάλογος; Εδώ, αξίζει να τονίσω το γεγονός ότι εντυπωσιάζει η θρασύτητα πολλών από τον θεολογικό εκπαιδευτικό χώρο όταν διαρκώς μιλάνε για διάλογο, ενώ κανείς δεν κάμει λόγο για έρευνα, στην προοπτική που αυτή πάντα θα είναι «αδέσμευτη και αδογμάτιστη», όπως έλεγε κι ο καλός μας κάποτε δάσκαλος Νίκος Ματσούκας· ας είναι αιωνία η μνήμη του. Όπως, όμως, κι αν έχει το ζήτημα, με έμφαση θέλω να τονίσω ότι θεωρώ επιβεβλημένο το διάλογο για το μτΘ, αλλά όχι ερήμην της επιστήμης, θεολογικής και παιδαγωγικής. Να θυμίσω, βέβαια, εδώ ότι τα ίδια ακριβώς γίνονταν πριν είκοσι περίπου χρόνια, όταν στην πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση εισάγονταν τα νέα βιβλία θρησκευτικών. Ο μακαριστός τότε αρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος, πολλοί ιεράρχες, αλλά και τα επιστημονικά σωματεία της ΠΕΘ και της Ένωσης Θεολόγων Β. Ελλάδος, θεωρούσαν το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο και τους Συμβούλους του στο μτΘ, όπως τον αείμνηστο Αθανάσιο Νίκα, υπευθύνους για αλλοίωση του ορθόδοξου χαρακτήρα του μαθήματος, κατηγορώντας τα νέα βιβλία ότι υιοθετούσαν «φιλοπαπικό και οικουμενιστικό πνεύμα».
Επανέρχομαι, όμως, στη σημερινή θλιβερή εικόνα: στο διχαστικό κλίμα που επικρατεί στον εκπαιδευτικό θεολογικό και εκκλησιαστικό χώρο, με αφορμή την εφαρμογή των νέων προγραμμάτων σπουδών του μτΘ. Επαναλαμβάνω ότι η καταδίκη αυτών των προγραμμάτων και των εμπειρογνωμόνων που τα σχεδίασαν ομοιάζει με την καταδίκη του Γαλιλαίου. Και για να δώσω περαιτέρω νόημα στην άποψή μου θα επικαλεστώ τα γραφόμενα του Ζήσιμου Λορεντζάτου. Τα αντιγράφω αυτολεξεί και ο καθένας ας βγάλει τα συμπεράσματά του. Είθε οι κατήγοροι των νέων προγραμμάτων σπουδών καλοπροαίρετα να προσέλθουν στο τραπέζι του διαλόγου. Γιατί αν θέλουν να φτιάξουν τον κόσμο οφείλουν πρώτα να «ξεκινήσουν από τον εαυτό τους κι όχι από τους άλλους», καθώς σοφά λέγει ο Αλεξάντερ Σολζενίτσιν. Στον κορυφαίο τώρα Ζήσιμο Λορεντζάτο που γράφει: «Όταν διαβάζομε – Έκδοσις Ακριβής της Ορθοδόξου Πίστεως – την κοσμολογία του Δαμασκηνού δεν πρέπει να χαμογελάμε διαβάζοντας πως την γην, ης την έδραν, και την βάσιν ουδείς ανθρώπων ειπείν δεδύνηται ή όταν τον παρακολουθάμε να μας αραδιάζει τις διάφορες κοσμολογικές υποθέσεις που έκαναν οι των έξω σοφοί (οι επιστήμονες, θα λέγαμε σήμερα) – καθώς τους ονομάζει – τον 8ο αιώνα μ. Χ. για μια γη που στηρίζεται είτε επί των υδάτων είτε επί του αέρος είτε επ’ ουδενός· δεν πρέπει, λέω, να χαμογελάμε άσοφα, γιατί παρακάτω συμπληρώνει σοφά ο ίδιος πως καν ουν εφ’ εαυτής, καν επί αέρος, καν επί υδάτων, καν επ’ ουδενός δώμεν ηδράσθαι αυτήν, χρη μη αφίστασθαι της ευσεβούς έννοιας, αλλά πάντα ομού συγκρατείσθαι, ομολογείν, και συνέχεσθαι τη δυνάμει του κτίσαντος. Ή όπως μας βεβαιώνει παραπάνω για τις διάφορες μεταβατικές υποθέσεις – και όλες οι υποθέσεις στην επιστήμη αποβαίνουν λιγότερο ή περισσότερο μεταβατικές – όμως είτε ούτως, είτε εκείνως, άπαντα τω θείω προστάγματι γέγονέ τε και ήδρασται, συμπληρώνοντας θεόληπτα: και το θείον θέλημά τε και βούλημα, θεμέλιον ασάλευτον κέκτηται· αυτός γαρ είπε, και εγεννήθησαν, αυτός ενετείλατο, και εκτίσθησαν· έστησεν αυτά εις τον αιώνα, και εις τον αιώνα του αιώνος· πρόσταγμα έθετο, και ου παρελεύσεται. Αυτό είναι το σημαντικό, λοιπόν: ομολογείν (πάντα ομού συγκρατείσθαι και συνέχεσθαι τη δυνάμει του κτίσαντος) και είτε με την κοσμολογία του 8ου αιώνα μ. Χ. είτε με την κοσμολογία του 20ου αιώνα μ. Χ. ή του 30ου αιώνα αργότερα, χρη μη αφίστασθαι της ευσεβούς εννοίας, οποιαδήποτε και αν είναι, κάθε φορά ή κάθε εποχή, τα συμπεράσματα και οι υποθέσεις της φυσικής επιστήμης.
Έτσι βλέπομε καθαρά εκείνο που ακόμα σήμερα θολώνει άδικα πολλούς θεολόγους και πολλούς επιστήμονες – πως δηλαδή με τον ίδιο τρόπο που μπορεί να είναι ανεξάρτητη η θρησκεία απέναντι στην επιστήμη, με τον ίδιο τρόπο μπορεί να είναι (και πρέπει να είναι) ανεξάρτητη η επιστήμη απέναντι στη θρησκεία. Τουλάχιστο στην Ορθόδοξη Παράδοσή μας και στην πατερική διδασκαλία της. Αντίθετα με τον Καθολικισμό – το βρίσκω αυτό σημαντικότατο – η Ορθοδοξία δεν έχει μήτε Ιερή Εξέταση μήτε καταδίκη του Γαλιλαίου στο παθητικό της. Φυσικά ο άνθρωπος, όσο έχει μέσα του την άγια περιέργεια της έρευνας («die heilige Neugier des Forschens», καθώς την ονομάζει ο Einstein), δε θα πάψει ποτέ να εξετάζει το σύμπαν με τα θαυμαστά λογικομαθηματικά (και άλλα) σύνεργα που του χάρισε από την αρχή ο Θεός, αφήνοντάς τον συνάμα ελεύθερο να βρίσκει εκείνος κάθε φορά το σημείο το κρίσιμο, πέρα από το οποίο κανένας αυτοκαταστρέφεται ή απαράβατα χαλιέται. Όριον έθου ο ου παρελεύσονται. Έχομε από το Θεαίτητο του Πλάτωνα, στο πρόσωπο του Θαλή, τον ερευνητή αστρονομούντα και άνω βλέποντα, πεσόντα εις φρέαρ, που γίνεται περίγελος μιας υπηρέτριας, ως τα μεν εν ουρανώ προθυμοίτο ειδέναι, τα δ’ έμπροσθεν αυτού και παρά πόδας λανθάνοι αυτόν (174). Εδώ χρειάζεται να μην παραβαίνομε τις αναλογίες. Ο άνθρωπος μπορεί να μην ανακατεύεται στα κοινά ή να ζει απομόναχος, δεν μπορεί όμως να παύει να πατάει γερά στη γη, τη μάνα του, ή να χάνει την ανθρωποσύνη του βγαίνοντας από τα προκαθορισμένα όριά της. Ο άνθρωπος χρειάζεται τα ανθρώπινα μέτρα. Όσοι ψαχουλεύουν συστηματικά – οι των έξω σοφοί – είτε γας υπένερθε βυθομετρώντας τον πλανήτη μας σε μερικά εκατομμύρια χρόνια, είτε ουρανού δ’ ύπερ αλαργεύοντας μερικά εκατομμύρια χρόνια φωτός ανάμεσα στους γαλαξίες – «Le silence éternel de ces espaces infinis m’effraie», αποφαινόταν ο Πασκάλ (Pansees III, 206) – είτε σημαδεύοντας σε περιοχές του χωροχρόνου όπου, εξαιτίας της μεγάλης βαρύτητας, τίποτα δεν μπορεί να ξεφύγει από μέσα εκεί (black holes), μήτε φως, – καλά θα κάνουν να θυμούνται τον Ιωάννη το Δαμασκηνό με το ταπεινό ομολογείν του ή ακόμα πως, πέρα από τις τολμηρότερες υποθέσεις τους:
Και εις την σκοτίαν βαθείαν,
Εις το απέραντον διάστημα
του Κάλβου, βρίσκεται παντού και πάντα μπροστά τους, απερινόητος, ο καθήμενος επί θρόνου δόξης και επιβλέπων αβύσσους», (Collectanea, σσ. 467-469 [823]· πρβλ. και τις σσ. 149 [321], 362-363 [679], 445 [782], 470-471 [825], 644-645 [1105], 662-663 [1138], αντίστοιχες αναφορές στο Γαλιλαίο).
Επάνω σε τέτοια τολμηρά κείμενα κινείται το μεγαλύτερο μέρος του περιεχομένου των νέων προγραμμάτων σπουδών του μτΘ. Κι όσοι λένε ότι διαπνέονται από πανθρησκειακό και θρησκειολογικό περιεχόμενο, προφανώς και δεν τα έχουν μελετήσει σοβαρά. Πιστεύω ότι όλα τα παραπάνω πιθανόν να μην αρέσουν σε λαϊκιστές και δημαγωγούς πολιτικάντηδες, όλων των αποχρώσεων, το ξαναλέω. Ας γνωρίζουμε όμως ότι, πάντοτε πολύς λόγος γίνεται για την «τυραννική δυναστεία των μετριοτήτων». Το βιβλίο του Ε. Λαμπέση, Η τεράστια κοινωνική σημασία των βλακών εν τω συγχρόνω βίω, Αθήνα 1989 (με πολλές επανεκδόσεις από την εποχή που εκδόθηκε, το 1941) είναι ένα καλό παράδειγμα για όσους επιζητούν την αποδέσμευσή τους από λαϊκιστές και δημαγωγούς.
Ο Γαλιλαίος αντιμετωπίζει την Ιερά Εξέταση· Cristiano Banti, 1857