Από τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες το στοιχείο του νερού απαντά σε διάφορες σκηνές με μεγάλη συχνότητα. Οι σημασίες του στην εικονογραφία ποικίλουν ανάλογα με το περιεχόμενο και το χρονικό πλαίσιο του θέματος της κάθε εικόνας.
Στη Γένεση αναφέρεται η δημιουργία των θαλασσών και η γέννηση των διαφόρων ζώντων οργανισμών μέσα στο νερό. Εγκαθιδρύεται έτσι η ιδέα ότι το νερό είναι η πηγή της ζωής. Στους Ψαλμούς γίνεται συσχετισμός του ποταμού με το δένδρο, ένα άλλο πολύ σημαντικό στοιχείο για τη χριστιανική σκέψη. Ενώ σε οράματα προφητών παρουσιάζονται υδάτινες εικόνες, που συνδέθηκαν θεολογικά με τη Δευτέρα παρουσία δηλαδή έχουν εσχατολογική σημασία. Έτσι οι θεολόγοι, συσχέτισαν το στοιχείο του νερού με το πρόσωπο του Χριστού, με την αρχή του κόσμου και την αθανασία του Παραδείσου.
Από την αρχή η χριστιανική τέχνη υιοθέτησε από την ελληνιστική παράδοση την παράσταση υδάτινου τοπίου. Ένα τοπίο που κατοικείται από έμβιους οργανισμούς, ψάρια, πουλιά, ζώα και ανθρώπους μέσα σε πλοία. Αυτές οι γεμάτες ζωή και φαντασία εικόνες που θυμίζουνε εξωτικά τοπία από το Νείλο, είναι γνωστές ως «νειλωτικά τοπία». Κατά τους παλαιοχριστιανικούς χρόνους είναι πολύ διαδεδομένες γιατί συμβόλιζαν την αθανασία της ζωής στον Παράδεισο.
Συχνά, τα νειλωτικά τοπία συνδέονται με σκηνές θεοφάνειας, σκηνές που τονίζουν δηλαδή τη θεία φύση του Ιησού.
Στην αψίδα της Αγίας Πραξέδης στη Ρώμη (9ο αι.) ο Παντοκράτορας αιωρείται πάνω από την κρυστάλλινη θάλασσα και τον Ιορδάνη, ενώ στην κάτω ζώνη, από τον θρόνο του αρνίου εκπηγάζει «ποταμός Ζωής».
Στο διπλανό χειρόγραφο παριστάνεται το νερό που έβγαλε ο Μωυσής χτυπώντας την πέτρα στην έρημο. Το θαύμα ερμηνεύθηκε ως προεικόνιση του Χριστού. Γι’ αυτό παρατίθεται η κεφαλή του Κυρίου και η επιγραφή : «Η πέτρα ο Χριστός».
Πολλοί συγγραφείς παραδίδουν ότι στον περίβολο της
μονής της Αγίας Αικατερίνης στο Σινά, υπάρχει η βάτος, μια πηγή που και σήμερα ακόμη ονομάζεται «φρέαρ του Μωυσέως» (πηγάδι του Μωυσή), και κήπος με άφθονα νερά. Αναφέρουν μάλιστα ότι η βάτος στο όραμα του Μωυσή θα φαινόταν να καίγεται πάνω σε επιφάνεια νερού. Πράγματι, αυτή η λεπτομέρεια απεικονίζεται στο ψηφιδωτό με το Όραμα της βάτου στον Α τοίχο του καθολικού της μονής του Ιουστινιανού.
Η εικόνα του Χριστού ως νέου Νώε (Βάπτιση – Κατακλυσμός) έγινε όλο και πιο δημοφιλής στο πλαίσιο των Θεοφανείων. Τονίζεται η αντίθεση μεταξύ των δύο «βαπτισμάτων»: ο κατακλυσμός καθάρισε τις αμαρτίες, αλλά κατέστρεψε τον ζώντα κόσμο· το βάπτισμα των Χριστιανών επίσης καθαρίζει αμαρτίες, αλλά μεταδίδει καινούργια ζωή και ανυψώνει τον κόσμο στους ουρανούς.
Η Καινή Διαθήκη ενσωματώνει την πίστη της Παλαιάς. Εδώ, ο ρόλος του νερού φαίνεται να είναι Χριστοκεντρικός και συνδέεται με την παρουσία του Αγίου Πνεύματος. Το στοιχείο του νερού έχει γίνει το σύμβολο της πνευματικής χάριτος. Το βάπτισμα σε νερό συνδέεται με το Άγιο Πνεύμα, δηλαδή το Θείο Πρόσωπο που κατορθώνει την αναγέννηση.
Η έννοια της Πηγής της Ζωής και της Σοφίας αποδίδεται, ιδιαίτερα στην Παναγία, γιατί από τους πρώτους αιώνες οι θεολόγοι συσχετίζουν το «καθαρτήριον ύδωρ» με τα σπλάγχνα της Παρθένου. Στην Κωνσταντινούπολη, μάλιστα, από τον 4ο αιώνα, υπήρχε θαυματουργικό αγίασμα και εκκλησία της Παναγίας Ζωοδόχου Πηγής.
Σε εικόνα χειρόγραφου του 12ου αι. με τις Ομιλίες του Ι. Χρυσοστόμου το χειρόγραφο του ιεράρχη μετατρέπεται σε ποταμό, Πηγή ζωής ή Σοφίας, όπου έρχονται να ξεδιψάσουν κληρικοί και μοναχοί. Το νόημα είναι ότι μόνο στην Εκκλησία μπορούν οι πιστοί να λάβουν τη χάρη της διδασκαλίας του Λόγου του Θεού με τη συμμετοχή τους στα ιερά μυστήρια.
Επομένως, γίνεται φανερό ότι το νερό αποτελεί ιδιαίτερο στοιχείο στον υλικό κόσμο, το οποίο έχει την δυνατότητα άμεσης επαφής με το Θείο. Για αυτό τον λόγο στην εικονογραφία έχει πολλούς και ποικίλους συμβολισμούς, πολλές και διαφορετικές σημασίες.
Κωνσταντίνα Γ.
Πηγές:
