Ιστορικές διαστάσεις στην τριλογία του Μιχάλη Παπακωνσταντίνου

Ανακοίνωση στο 6ο Πανελλήνιο Συνέδριο της  Ένωσης Επιστημόνων Δυτικής Μακεδονίας Νικ. Κασομούλης με θέμα «Λογοτεχνία και ιστορική αναπαράσταση. Εξιστόρηση των γεγονότων ή μυθοπλασία;», Κοζάνη, Λαογραφικό Μουσείο 2.12.2018

Εντοπίζονται κοινοί τόποι κι επαναπροσδιορίζονται ιστορικές παραδρομές τόσο στα δύο πρώτα βιβλία της τριλογίας του Μιχάλη Παπακωνσταντίνου όπου η μυθοπλασία συνομιλεί με τις πραγματικότητες της παιδικής κι εφηβικής ηλικίας του όσο και στο τρίτο αντίστοιχο που ο συγγραφέας ταυτίζεται με τον αφηγητή-πρωταγωνιστή.

Ο συγγραφέας
Γόνος αστικής οικογένειας, φιλομαθής και πολύγλωσσος. Έφηβος έγραφε ποιήματα στον τοπικό τύπο. Σπουδές νομικής μετά, βουλευτής Ενώσεως Κέντρου και υπουργός Νέας Δημοκρατίας αργότερα. Συνομήλικος του πατέρα μου. Με βάφτισε, τον γνώρισα προσωπικά από μικρός και βρισκόμασταν όταν μεγάλωσα. Κοινωνικότατος κι οξύνους. Με περισσή αγάπη για τον γενέθλιο τόπο του.

Γιατί γράφει κανείς;
α) από εξωτερίκευση ισχυρού γενετικού εξοπλισμού. Ειδολογική διαφορά. Άλλοι παρόμοιοι δεν γράφουν κι έτεροι δεν έχουν τη δυνατότητα. Όταν ο συγγραφέας κοπιάζει εντίμως, παράγει κάλλιστο έργο
β) από εσωτερική ανάγκη συμμετοχής σε μια κοινότητα. Αρμοστός εδώ ίσως ο καβαφικός στίχος κ’ εμείς τα λόγια τα παλιά είπαμε μ’ άλλον τρόπο.[1]
γ) από κίνητρα επαγγελματικής προαγωγής ή διατήρησης κατέχουσας θέσης. Οπότε μίμηση και συμπιλήματα.
δ) για δικαιολόγηση ή αιτιολόγηση πράξεων, στάσεων ή παραλείψεων. Σχόλια αχρείαστα.

Η τριλογία
Ο συγγραφέας ενεπλάκη με τις αναμνήσεις του, όταν συνταξιοδοτήθηκε. Το πρώτο βιβλίο καλύπτει την σχολική περίοδο της ζωής του, περίπου ως το 1930. Αναφέρεται στο ποδόσφαιρο, στις εκλογές, στη μαθητική και θρησκευτική ζωή και στο αστικό τοπίο. Κυρίως όμως εντρυφεί στους πρόσφυγες του 1922, στους μουσουλμάνους περισσότερο. Είναι φανερό με τη χρήση του α΄ ενικού στην αφήγηση, την οποία προτίμησε και στα άλλα δύο έργα του, πως επιθυμεί να παρασύρει τον αναγνώστη σε μια συναισθηματική συμμετοχή. Λογικό, λοιπόν, που έλαβε το βραβείο Ιπεκτσί για την ειρήνη και τη φιλία που είχαν θεσπίσει πολιτικοί και δημοσιογράφοι στην Ελλάδα και την Τουρκία.[2] Προφανώς γνώριζε την ύπαρξή του, όταν έγραφε, και πιθανόν επιδίωκε τη λαβή του. Αν παρακινήθηκε από την έλευση των Αλβανών μεταναστών στη χώρα μας μερικά έτη νωρίτερα, δεν είναι γνωστό. Η ανάπλαση του παρελθόντος κάτω από το βάρος του παρόντος[3] ερμηνεύεται εύκολα για έναν επαγγελματία πολιτικό που επαφιόταν φιλικά με Τούρκους, επίσης επαγγελματίες, ομόλογούς του.

Στο δεύτερο έργο του, την Πέτρινη Πόλη, ασχολείται με την δεκαετία του 1930, με τα πολιτικά γεγονότα επί το πλείστον. Στον αφηγηματικό του καμβά περιπλέκονται οι αντιθέσεις μεταξύ των δύο τάσεων της πόλης, βενιζελικών και βασιλικών. Οι δεύτεροι μάλιστα έσπασαν και την προτομή του εν ζωή Ελευθερίου Βενιζέλου στην Κοζάνη. Απεικόνιση που φανερώνει την πιστή υπακοή της πόλης στην εκάστοτε πολιτική εξουσία.

Και τα δύο βιβλία, όπως λέει ο ίδιος, τα είχε δημοσιεύσει σε συνέχειες στην εφημερίδα Χρόνος της Κοζάνης, πιο εκτεταμένα ως προς τις τοπικές λεπτομέρειες. Δυστυχώς ο γράφων δεν τα έχει συγκρίνει.

Στο τρίτο έργο του αναφέρεται στη δεκαετία του 1940 όπου έλαβε ενεργό μέρος ως διερμηνέας-μεταφραστής του γερμανικού Φρουραρχείου Κοζάνης κι έπειτα υπηρετώντας στρατιώτης στην Αμερικανική Στρατιωτική Αποστολή. Γι’ αυτό κι αφηγείται γεγονότα του Εμφυλίου και εκτός της περιοχής Κοζάνης.

Τίτλοι και υπότιτλοι
Η γιαγιά μου η Ρούσα επαφίεται με την ηρωΐδα του βιβλίου, τη γιαγιά του. Η Πέτρινη πόλη είναι μεταφορικός τίτλος, όχι συγκεκριμένος, αφού όλες οι πόλεις ήταν πετρόχτιστες στον Μεσοπόλεμο. Το Χρονικό της μεγάλης νύχτας κυριολεκτεί. Ο πόλεμος στην ύπαιθρο, παρόλο που είχαν φύγει οι Γερμανοί δεν είχε τελειώσει το 1945 και έχουν δίκιο πολλοί ηλικιωμένοι μάρτυρες της εποχής να συγχέουν το πρώτο με το δεύτερο αντάρτικο, τον κατοχικό δηλαδή και τον κυρίως Εμφύλιο Πόλεμο.

Μόνον το Χρονικό έχει (κυριολεκτικούς) υπότιτλους, π.χ. Πόλεμος για το 1940-41, Εχθρική Κατοχή για την αρχή της περιόδου κττ. Ο τελευταίος είναι ο Έλληνες εναντίον Ελλήνων, που χρησιμοποιήθηκε μετά ως τίτλος ιστορικού βιβλίου.[4]

Η αφήγηση
Η αφήγηση, ιδιαίτερα στο Χρονικό, είναι ευθύγραμμη. Διανθίζεται ωστόσο με αναδρομές όπως η εκτέλεση των κατοίκων του χωριού Μεσόβουνο Εορδαίας από Γερμανούς της Βέρμαχτ φθινόπωρο του 1941, η οποία αναγράφεται με καθυστέρηση. Και φυσικά με προλήψεις σαν την κατάθεση του συγγραφέα-αφηγητή ότι οι υπουργοί δεν έχουν πολύ μυαλό. Αιχμηρότατη βολή που ωραιοποίησε αμέσως μετά, αφού κι αυτός χρημάτισε υπουργός, συμπληρώνοντας συνεκδοχικά τουλάχιστο μερικοί υπουργοί.

Ελάχιστοι είναι οι προϊδεασμοί όπως η αναφορά για εκδοτικά αναμενόμενους επόμενους τόμους στον πρόλογο του πρώτου του βιβλίου. Και μία μόνον συστολή του χρόνου στο τέλος του έργου του, όταν δύο δεκαετίες ζωής εγγράφονται σε μερικές μόνον σειρές. Μοναδική δε κρίνεται η παράθεση επιστολής του ήρωά του Μίμη στο κορίτσι που αγαπάει.

Ο αφηγητής και συγγραφέας είναι γόνος αστικής οικογένειας. Με υπηρέτες στο σπίτι και υπαλλήλους στην εργασία, εμπόριο αλεύρων, μύλοι, εργοστάσιο ηλεκτροφωτισμού και κτήματα.[5] Τους υπαλλήλους τους βλέπει με κοινωνική ευαισθησία –κοιμούνται βράδυ πάνω στα σακιά με τα πίτυρα. Διάχυτα επίσης τα συναισθήματα του αφηγητή σε πρόσωπα όπως οι εργάτες και οι ελάσσονες που έχουν ειδικές σωματικές και πνευματικές ικανότητες.

Ευαισθησία εκφράζει επίσης ο αφηγητής για το περιβάλλον (χλωρίδα και πανίδα) μέσω της ματιάς του εξ Αθηνών ήρωά του Μίμη. Η προστασία της φύσης ξυπνούσε εκείνη την εποχή θεωρητικά στις μεγαλουπόλεις, καθώς είχαν αρχίσει να ψηφίζονται αγροτικοί νόμοι, που ακόμη και οι διορισμένοι νομάρχες, πιεζόμενοι προφανώς από κατοίκους, θεωρούσαν μάλλον απροσάρμοστους.[6] Επηρεασμένος ήδη από μικρός από την περιρρέουσα ατμόσφαιρα σε εφηβικό ποίημά του για τα αιωνόβια δέντρα του ναού του Αγίου Κωνσταντίνου, που είχαν κοπεί, ο συγγραφέας νοσταλγούσε:

ο άνεμος …πώς τραγουδάει τον καλό /κι αξέχαστο παληό καιρό /στα μόν΄ απομεινάρια !…[7]

Αν στην διάσωση της φύσης έδειξε από μικρός ευαισθησίες, δεν έπραξε το ίδιο για τους επίσημους φορείς των γραμμάτων. Με σκληρότητα αντιμετωπίζει καθηγητές του στο Γυμνάσιο, προφανώς εξαιτίας προσωπικής του εμπλοκής σε γεγονός του Μαρτίου 1934 όταν μαθητές στασίασαν εναντίον φιλόλογου καθηγητή που βαθμολογούσε υπερβολικά αυστηρά. Από τους 98 μαθητές οι 46 είχαν μείνει στάσιμοι στα αρχαία ελληνικά, ενώ 32 πέρασαν με βαθμό πέντε.[8] Απεβλήθη τελικά από τα Σχολεία της 6^ης εκπαιδευτικής περιφέρειας[9] μόνον ο μαθητής της Γ΄ τάξης Νικόλαος Γραμματικόπουλος από την Ποντοκώμη.[10] Η κατάθεση πως η πρώτη οργάνωση της ΟΚΝΕ (νεολαίας ΚΚΕ) στο γυμνάσιο Κοζάνης άρχισε το 1933[11] δεν έχει διασταυρωθεί. Επόμενη υπόθεση με την ΟΚΝΕ στο ίδιο Γυμνάσιο έλαβε χώραν επί Μεταξά, τέσσερα χρόνια αργότερα[12] και σίγουρα είναι η πρώτη, επίσημη τουλάχιστον εμφάνισή της.

Η γλώσσα
Γράφει στην αθηναϊκή νόρμα με ελάχιστες λέξεις τις τοπικής ιδιολέκτου: μη μ΄ αμπώχς, γιουργουβάνια. Και τις τελευταίες όχι πάντα όπως εκφέρονται στον τόπο, αφού μετά την Κατοχή ζούσε εκτός Κοζάνης. Έτσι ο μούτους γίνεται μούτος, ο πέτεινους πέτεινος και η Σκ΄ρκα Σκίρκα.

Στην ίδια γλώσσα, την αθηναϊκή, περιγράφει με άφθονες πινελιές τα πρόσωπα, κοντινά του και ξένα. Όπως επίσης τα τοπία, ιδιαίτερα το αστικό της πόλης κι ελάχιστα του Πρωτοχωρίου, οικισμού μια δεκάδα χιλιόμετρα προς νότον της Κοζάνης. Σταματώντας έτσι με μαεστρία τη ροή του χρόνου αλλά και δίνοντας βάθος στην σκηνή.

Επιλογή ηρώων
Η επιλογή των ηρώων του στα δυο πρώτα βιβλία, εκτός του αφηγητή πίσω από τον οποίον κρύβεται ο ίδιος ο συγγραφέας, είναι φυσιολογική. Στο πρώτο έργο είναι η γιαγιά, γνώστρια περισσότερων από όσα λέει στον εγγονό της, μια αφήγηση εξωτερικής εστίασης, αφού ένα παιδί δεν μπορεί να ξέρει τόσα πολλά για τον κόσμο γύρω του ούτε και να έχει επάκρως ανεπτυγμένα αισθήματα αλληλεγγύης, στην περίπτωσή μας για τους μουσουλμάνους που αποδημούν. Η αφήγηση είναι μερικώς ετεροδιηγητική, αφού δεν συμμετέχει σε όλα, π.χ. στα συσσίτια που ετοίμαζε ο στρατός για τα παιδιά των προσφύγων του 1922.

Στο δεύτερο βιβλίο του για τη δεκαετία του ’30 παρενθέτει μια ερωτική ιστορία με ήρωα τον μυθοπλαστικό συγγενή του Μίμη. Η αφήγηση, που στηρίζεται εν πολλοίς στα γραπτά των τοπικών εφημερίδων, θα ήταν κάπως ανιαρή για τον μέσο αναγνώστη χωρίς τα συναισθήματα των νέων.

Στο Χρονικό, το τρίτο βιβλίο του, είναι 22 χρονών, δρα ο ίδιος. Δεν χρειάζονται ήρωες. Αυτός αφηγητής και μοναδικός ήρωας.

Η ιδεολογία
Γαλουχημένος με το παρελθόν, τόσο το θρησκευτικό, αφού εκ παραδόσεως επισκέπτεται συχνά τους ναούς, όσο και το πολιτικό, γράφει για την Βόρειο Ήπειρο. Τους Βαλαάδες, δηλαδή τους ελληνόφωνους, τσιγγανόφωνους και βλαχόφωνους μουσουλμάνους των Γρεβενών και Βοΐου, που μετανάστευσαν στην Τουρκία το 1922, τους θεωρεί Έλληνες. Έλληνες προφανώς θεωρεί και τους γύφτους της πόλης του, σημειώνοντας την έφεσή τους στη μουσική και την κατεργασία του σιδήρου. Εθνοκεντρικός.

Με τον αγροτικό συνδικαλισμό δεν έχει καλή σχέση ο αφηγητής. Βάλλει έμμεσα. Έτσι στέλεχος του ΑΚΕ Γρεβενών αναγράφεται ως κάποιος Φειδάς. Ίσως από πολιτική αντιπαλότητα, αφού ο λεχθείς Αθανάσιος Φείδας είχε λάβει τετραπλάσιους ψήφους από τον αστό ομοϊδεάτη του Χριστόφορο Τιτέλη στις βουλευτικές εκλογές του 1936. Με αποτέλεσμα ο γνωστός του Τιτέλης να έρθει προτελευταίος στους ψήφους με τελευταίο τον εκπρόσωπο των αρχειομαρξιστών[13] 24χρονο Θεσσαλονικέα υφαντουργό Παρασκευά Παπανικολάου.[14]

Αντιτίθεται στη στρατιωτική διακυβέρνηση του Ιωάννη Μεταξά ο αφηγητής. Αναμενόμενο, αφού ο συγγραφέας παύτηκε από βουλευτής της Ενώσεως Κέντρου το 1967. Στο ερώτημα τι είναι δικτατορία ο αφηγητής απαντά: οι εφημερίδες γράφουν μόνο εκείνα που θέλει η κυβέρνηση.

Δηλώνει στα γραπτά του ως καταγόμενος από φιλελεύθερη οικογένεια, βενιζελική. Κεντρώος. Μυημένος στο ΕΑΜ επί Κατοχής. Με προσήλωση στον μητροπολίτη Ιωακείμ, ήρωά του πριν βγει στο αντάρτικο. Έχει επαφή με το ΚΚΕ της πόλης μέσω του Νίκου Ελευθεριάδη, πρόσωπο ως τώρα αταύτιστο στον γράφοντα.

Τους σλαβόφωνους της Εορδαίας, που ήταν εργάτες ή πελάτες στον μύλο της οικογένειας στην Πτολεμαΐδα, τους συμπαθεί. Στο μικτό χωριό Προάστειο δεν διακρίνει έντονες αντιθέσεις, δεν χαρακτηρίζει τους δίγλωσσους Βουλγάρους, Σλάβους ή Σλαβομακεδόνες. Στη διάλεκτό της η καθεμιά ράτσα αναφέρει διπλωματικά ο αφηγητής. Όμως είναι λάβρος εναντίον του βουλγαρισμού, καθώς η πολιτική του αλυτρωτισμού αυτής της χώρας πήγαζε από πολλές δεκαετίες νωρίτερα.[15] Αγνοεί τον μακεδονισμό, νέα ταυτότητα που δεν είχε φθάσει στην Κοζάνη επί Κατοχής. Φυσιολογική εξέλιξη, αφού ο αυτοπροσδιορισμός του σλαβόφωνου πληθυσμού των βορείων συνόρων ως μακεδονικού κι όχι ως βουλγαρικού[16] καλλιεργήθηκε σχετικά πρόσφατα από στρατευμένους πολιτικούς επιστήμονες, κοινωνιολόγους και δημοσιογράφους. Όχι από τον λαό των εντοπίων.

Βλέπει με συμπάθεια τον Σωτήριο Γκοτζαμάνη, υπουργό Οικονομικών επί Κατοχής και δωρητή του οικοπέδου όπου εδράζει σήμερα η Εταιρία Μακεδονικών Σπουδών.[17] Όταν ο ειρηθείς είχε καταθέσει αίτηση για υποψήφιος δήμαρχος Θεσσαλονίκης το 1954,[18] ο συγγραφέας συμμετείχε στο συνδυασμό του ως δημοτικός σύμβουλος[19] μαζί με άλλους Κοζανίτες.[20] Εκτός του Γκοτζαμάνη ακόμη ένας, γνωστός στην κοινωνία της Κοζάνης, λάβρος αντικομουνιστής,[21] ο Κρητικός Ιωάννης Πασσαδάκης, νομάρχης Κοζάνης στο Μεσοπόλεμο και φυγάς στη Γερμανία το 1945,[22] κατηγορήθηκε μετακατοχικά ως προπαγανδιστής υπέρ των Γερμανών[23] όντας γενικός διοικητής νήσου Κρήτης.[24] Εδώ το ερώτημα ποια πολιτεία ενός ανδρός λογίζεται ως ορθή, η πρότερη, η τωρινή ή η ύστερη είναι δύσκολο να απαντηθεί.

Διάκειται ο συγγραφέας φιλικά προς τις ΗΠΑ, αφού σχετίστηκε με Αμερικανούς πολιτικούς και στρατιωτικούς απεσταλμένους στον Εμφύλιο Πόλεμο υπηρετώντας τη στρατιωτική του θητεία. Γι’ αυτό κι ο ήρωάς του ο Μίμης επιθυμεί να πάει στην Αμερική, τη χώρα των ονείρων του, όπου ζούσε το κορίτσι που αγαπούσε κι όπου βρισκόταν ήδη ο πατέρας της. Η Σοβιετική Ένωση ψέγεται για τον τεμαχισμό της Πολωνίας μαζί με τη Γερμανία: την μοίρασαν ξεδιάντροπα. Ας είμαστε ευγνώμονες στους Αμερικανούς που δεν περάσαμε στο ανατολικό μπλοκ, ένωση που υποστήριζε τους αντάρτες του ΔΣΕ, υπεύθυνους για την ανατίναξη του μύλου και του εργοστασίου ηλεκτροφωτισμού του πατέρα του στην Πτολεμαΐδα.

Γόνος αστών και μελετηρός βλέπει αυστηρά ορισμένους χωρίτες. Ήταν σίγουρα οι τελευταίοι αφελείς μπροστά σε ορισμένες καινοτομίες, όπως άλλωστε αρκετοί αστοί έμπροσθεν της λειτουργίας της φύσης. Η αρνητική του γνώμη για αγράμματο λοχία του στρατού δεν ξενίζει, διότι άνθρωποι χωρίς πνευματικά ενδιαφέροντα προτιμούνται από τα καθεστώτα, ώστε να υπακούν ευκολότερα από τους σκεπτόμενους γραμματισμένους.

Η αντίθεσή του όμως προς τους οκνηρούς μαθητές, «ήρωες» ήτανε εκείνοι που «το ρίχνανε στην τεμπελιά» γράφει, δεν έπαυσε ως σήμερα να ισχύει. Πρωταθλητές στην οκνεία συναντά κανείς σήμερα περισσότερους όσο περνά ο καιρός. Αγενείς, θορυβώδεις ή μελιστάλαχτοι καλύπτουν τα μορφωτικά τους ελλείματα, την αγάπη για τον άνθρωπο και τα επιθετικά τους ένστικτα κάτω από έναν μανδύα τόλμης και πρωτοτυπίας, εντελώς διαφανή στους οξύνους παρατηρητές.

 

 

Κοινοί τόποι
Δεν γράφεται Ιστορία για τα τελευταία πενήντα τουλάχιστον χρόνια. Αν γραφεί δε θα είναι αντικειμενική. Για μας Ιστορία λογίζεται η επεξεργασμένη γνώση από τη δημιουργία του κόσμου μέχρι και το πιο πρόσφατο νανοσεκόντ. Κατανοούμε, φυσικά, το πάθος της στιγμής, την παραφθορά των ημερών που τρέχουν και το στενό πεδίο παρατήρησης, αλλά η ζώσα ιστορία ψιμυθιώνει το τοπίο με δυνατότερες πινελιές από την άχρωμη που γράφεται με την άνεση της απόστασης του χρόνου.

Ανοησίες οι εξορίες βουλγαροφρόνων επί Μεταξά. Όμως εκτοπίσεις ληστών, ληστοτρόφων, βουλγαροφρόνων ή κομουνιστών από τη Δυτική Μακεδονία καταγράφονται και πριν από τη στρατιωτική διακυβέρνηση του Ιωάννη Μεταξά.[25] Τα μέτρα αυτά είχαν ληφθεί το 1929 από την φιλελεύθερη κυβέρνηση Βενιζέλου, το Ιδιώνυμο, επισήμως ο νόμος περί των μέτρων ασφαλείας του κοινωνικού καθεστώτος και προστασίας των ελευθεριών των πολιτών.[26]

Όμως οι κάτοικοι Κοζάνης Πάνος Καραλίβανος, Σταύρος Μονιούδης και Μπιλάλης Γεώργιος, Νικόλαος Σκουτέλας και Εμμανουήλ Χαλβατζής είχαν ήδη εξοριστεί το 1932.[27] Και μερικοί Ποντοκωμίτες από το 1933 κι εντεύθεν.[28] Τοπική εφημερίδα αναμετρά σε 18 τους εξόριστους επί βουλγαρισμώ και κομουνισμώ ως το καλοκαίρι του 1938 και σε 1250 διάφορους τιμωρημένους για πολιτικά αδικήματα έναντι 2600 του καταλυθέντος κομματικού κράτους.[29] Επρόκειτο για φυσική αντίδραση μιας εθνικής συλλογικότητας που δεχόταν εξωτερικές απειλές. Ήταν λογικό να αυξηθούν τα μέτρα ασφαλείας το 1939, όταν οι Ιταλοί αποβιβάστηκαν στην Αλβανία και η συνοριακή γραμμή απετέλεσε επιτηρούμενη ζώνη. Πύκνωσαν τότε οι συλλήψεις όσων δεν ενέπνεαν εμπιστοσύνη. Κι εκτός από ελάχιστους επαγγελματίες επαναστάτες, οι υπόλοιποι προσκύνησαν.

Ο λαός είχε πάρει την απόφασή του να πολεμήσει τους Ιταλούς. Όμως κανένας λαός δεν παίρνει άμεσα δικές του αποφάσεις, είναι ασύνδετος, απομονωμένος. Ψηφίζει ή υποτάσσεται σε κάθε εξουσία.

Οι Ιταλοί προτιμούσαν την αιχμαλωσία παρά τη μάχη, ήταν θρασύδειλοι. Δεν ισχύει. Στον πόλεμο του 1940 έχασαν τη ζωή τους στην Αλβανία 7.948  Έλληνες στρατιώτες[30] κι Αν συνυπολογίσουμε κι όσους τραυματίες πέθαναν ή επέζησαν ανάπηροι ο αριθμός αυξάνει υπέρμετρα. Αριθμός θυμάτων που δηλώνει ιταλικό αμυντικό σθένος.

Ο Χίτλερ και ο Μουσολίνι ήταν παράφρονες. Ρήση των εκάστοτε νικητών. Τον λαό δεν τον εξουσιάζει ένα μόνον πρόσωπο, αλλά τουλάχιστον το ¼ του πληθυσμού, καθώς η κρατική εξουσία εκτείνεται ως το μικρότερο οικισμάτιο με τη μορφή διορισμένων κανονικά ή αιρετών, τάχα, κρατικών υπαλλήλων. Και ιδιωτών βεβαίως που ωφελούνται εν κρυπτώ.

Οι στρατιώτες των SS ήταν άνθρωποι του υποκόσμου. Σίγουρα αρκετοί από αυτούς ήταν εξημμένοι περί τα πολεμικά και είχαν λουστεί με απύθμενη προπαγάνδα, ιδιαίτερα το 7^ο σύνταγμα Τεθωρακισμένων Γρεναδιέρων της Αστυνομίας των SS,[31] που προσερχόμενοι στον νομό Δεκέμβριο του 1943 ευθύνονται για μαζικούς φόνους ανδρών, γυναικών και παιδιών στην Κλεισούρα και τους Πύργους -και στο Δίστομο επίσης. Όμως στο Μεσόβουνο το 1941 την εκτέλεση είχαν διαπράξει μονάδες της Βέρμαχτ.

Οι Γερμανοί προχώρησαν σε διαρρήξεις καταστημάτων και σπιτιών, όταν εισέβαλαν στην Κοζάνη. Οι Κοζανίτες δεν έκλεβαν. Βέβαια, είναι φυσιολογικές οι απαλλοτριώσεις χρημάτων, τιμαλφών, ακριβών φορητών αντικειμένων, τσιγάρων και ποτών σε κάθε πολεμική περίοδο, ιδιαίτερα στην περίπτωση που οι ένοπλοι ανήκουν σε τμήματα και είναι άγνωστοι στον τόπο. Αλλά μπαούλα με ρούχα δεν χρειάζονταν οι Γερμανοί, όπως αυτά που κατέβαζαν από το σπίτι της οικογένειας Βέλλιου Κοζανίτες εργάτες αμπελιών.[32] Ούτε και σιδερένια κρεβάτια, σεντόνια, μαξιλάρια, κουβέρτες και παπλώματα που είχαν αφαιρέσει άνδρες και γυναίκες της πόλης την ίδια περίοδο από οικίες ιδιωτών και δημόσια κτήρια.[33]

Οι περισσότεροι Κοζανίτες ήταν με το ΕΑΜ. Δεν υπήρχε άλλη οργάνωση εκτός του ΕΑΜ στην πόλη. Όμως σύμφωνα με κατάσταση του ΔΜΓ του ΚΚΕ, που δεν αμφισβητείται εύκολα ως προς τον μεγαλύτερο αριθμό, το φθινόπωρο του 1943 οι οργανωμένοι στο ΕΑΜ-ΕΠΟΝ Εορδαίας-Κοζάνης ήταν 22.999[34] σε σύνολο πραγματικού πληθυσμού 106884.[35] Ήτοι μόνο το 22% του πληθυσμού. Το υπόλοιπο ήταν αδιάφοροι ή αντίθετοι. Κι από τους αντίθετους εκατοντάδες έχασαν τη ζωή τους σε μάχες με τους αντάρτες μόλις έφυγαν οι Γερμανοί κι 600 άνδρες και γυναίκες από αυτούς φυλακίστηκαν από τους αντάρτες στο στρατόπεδο Κοζάνης τον Δεκέμβριο του 1944.[36] Συν διπλάσιοι στο Βόιο.

Οι πρόσφυγες της ΠΑΟ ήταν περίπου γερμανόφιλοι και η ΠΑΟ πήρε όπλα από τους Γερμανούς. Βέβαια, η ταύτιση των αντικομουνιστών οπλιτών με την οργάνωση ΠΑΟ των αξιωματικών δεν ισχύει. Οπλίτες της πρώην ΠΑΟ, ορισμένοι από τους οποίους ανήκαν πρώτα στην ΥΒΕ/ΕΚΑ, έδρασαν αρχάς 1944 κάτω από τη σημαία άλλης οργάνωσης, του ΕΕΣ, κι αργότερα προσχώρησαν στον ΕΔΕΣ. Όπλα έλαβαν ελάχιστα από τους Γερμανούς, αφού μηδαμινώς εμπιστευόταν ο γερμανικός στρατός τους άτακτους ενόπλους.[37] Όπως κάθε τακτικός στρατός.

Τα μέλη της ΟΠΛΑ Θεσσαλονίκης είχαν καταντήσει να είναι αλήτες του σχινιού και του παλουκιού. Μάλλον όχι όλοι. Στην Αθήνα ορισμένοι εκτελεστές της ήταν φοιτητές Νομικής και Πολυτεχνείου.[38] Στη Θεσσαλονίκη ο ηγέτης της ήταν φοιτητής Γεωπονίας κι ανώτατο στέλεχος της ΕΠΟΝ.[39] Περιγραφή του σε μεταπολεμική εφημερίδα, αν αληθεύει, δείχνει απύθμενο φανατισμό παρά αλητεία.

άρχισα να τρέμω βυθίζοντας το μάτι μου στο δικό του στην ενστικτώδη προσπάθειά μου να ανακαλύψω μέσα μου αυτό που με τρόμαζε. Θεέ μου! Ήτανε ο ίδιος ο θάνατος. Παγωμένος, σκληρός, κι η μαύρη φανέλα του χυμούσε να κουκουλώσει τ΄ ακίνητο πρόσωπό του[40]

Στο οροπέδιο Κοζάνης η αντίστοιχη μυστική αστυνομία του ΚΚΕ εκτέλεσε λιγότερους από δέκα αντιπάλους της. Τα δε μέλη της, εκτός από τον ξενοτοπίτη αρχηγό, ήταν απλοί αγρότες των χωριών της επαρχίας, πρώην αντάρτες του ΕΛΑΣ.[41] Άνδρες που σε ειρηνικές περιόδους το μόνο όπλο που θα κρατούσαν ήταν μαχαίρι να κόβουν το ψωμί.

Ιστορικές παραδρομές
Ο σιδηρόδρομος θα ερχόταν από Αμύνταιο-Κοζάνη και Καλαμπάκα. Στην πραγματικότητα η σύνδεση σχεδιαζόταν από τη Βέροια μέχρι την Κοζάνη μέσω της κοιλάδας του Αλιάκμονα και μετά όδευε προς Χάσια και Καλαμπάκα. Η πρόταση για σύνδεση Αμυνταίου-Κοζάνης μέσω Πτολεμαΐδας δεν εισακούστηκε.[42]

Σεγκούνια φορούσαν γυναίκες και άντρες της υπαίθρου. Οι γυναίκες όντως ντύνονταν με σεγκούνια, άντρες όμως μόνον Βλάχοι και Σλαβομακεδόνες[43] έφεραν τέτοια.[44] Οι εντόπιοι ελληνόφωνοι της Ελίμειας και των Σερβίων ντύνονταν με μαύρες κοντές φουστανέλες και γελέκι. Από πάνω κατσιούλι για τις υπόψυχρες περιόδους και κάπα στον παγετό.

Η Κοζάνη δεν διέθετε αντιαεροπορικά καταφύγια. Γενικώς ναι, αφού σχεδόν κάθε σπίτι διέθετε υπόγειο για διαφύλαξη τροφών. Ο πατέρας μου όμως με είχε διηγηθεί πως υπήρχε τουλάχιστον ένα όρυγμα για μερικά άτομα κάτω από την πλατεία Αλωνίων. Είχε κατασκευαστεί επί Μεταξά.[45]

Δεν υπάρχουν θύματα από βομβαρδισμούς στην Κοζάνη. Ημαρτημένο. Από ιταλικούς και γερμανικούς βομβαρδισμούς έχασαν τη ζωή τους 23 άνθρωποι κι 126 οικίες υπέστησαν ζημιές.[46]

Βρετανοί στρατιώτες ευρίσκονται στην Κερασιά και το Σαραντάπορο Απρίλιο 1941. Γνωρίζουμε όμως πως με την εξαίρεση ολίγων Βρετανών[47] η άμυνα της επαρχίας ανατέθηκε κυρίως στους Νεοζηλανδούς της 4ης ταξιαρχίας ΠΖ.[48]

Οι κομουνιστές Ιωάννης Μάτσος και Μιχαήλ Σουμελίδης επέστρεψαν από την εξορία το 1941. Ο δεύτερος, ο Μιχαήλ Σουμελίδης ή Μίσια ή Βόρειος, 41χρονος Καυκάσιος πρόσφυγας από την Ποντοκώμη κι εργοδηγός της Μηχανικής Υπηρεσίας Κοινοτήτων,[49] είχε εκτοπιστεί επί Μεταξά στην Ακροναυπλία, απ’ όπου είχε απολυθεί το 1938 χάριν του τοκετού της Βασίλισσας.[50] Οπότε βρισκόταν από τότε ελεύθερος στην πόλη. Ο δε Μάτσος πιθανότατα αφέθηκε ελεύθερος τον Μάιο του 1941, όταν αναθεωρήθηκαν οι καταδικαστικές αποφάσεις των Επιτροπών Δημοσίου Ασφαλείας για τους πολιτικούς εξόριστους. Τότε παρέμειναν σε φυλακές κι εξορίες μόνον όσοι επιβαρύνονταν με σοβαρά στοιχεία,[51] δηλαδή τα ανώτατα κι ανώτερα στελέχη του ΚΚΕ.

Οι εκτελεσμένοι Έλληνες από τους Γερμανούς στη θέση Νταμάρια ή Μαντέμνια την 26^η Ιανουαρίου 1944 ήταν εξήντα. Στην πραγματικότητα είναι 43 καταμετρημένοι ονομαστικά. Τον τελευταίο άλλωστε αριθμό αναγράφει και διαταγή των γερμανικού Φρουραρχείου.

Βομβαρδισμός Κοζάνης από Άγγλους τον Σεπτέμβριο του 1944. Προφανώς εννοεί τις επιδρομές της Βασιλικής (Βρετανικής) Αεροπορίας στην οδό Κοζάνης-Αμυνταίου[52] και Αμυνταίου-Φλώρινας[53] εναντίον γερμανικών στόχων. Στην πόλη και την περιοχή της Κοζάνης δεν έπεσε ούτε μία συμμαχική βόμβα. Στην Έδεσσα όμως ναι την 12 του ιδίου μηνός.[54]

Ο αξιωματικός και διοικητής του ΕΛΑΣ Στέλιος Κατσόγιαννος ήταν στη Θεσσαλονίκη τον Οκτώβριο του 1944. Δεν ήταν, διότι είχε σκοτωθεί έναν τουλάχιστο χρόνο νωρίτερα σε επίθεση εναντίον γερμανικής επισταθμίας στην Καλαμιάς Κοζάνης.[55]

Δεν εκτελέστηκε κανείς αιχμάλωτος κατά την επίθεση του ΕΛΑΣ εναντίον των οπλισμένων αντικομουνιστών στο χωριό Βαθύλακκος το φθινόπωρο του 1944. Η αλήθεια είναι πως εκτελέστηκαν μαζικά όσοι παραδόθηκαν στις μάχες αυτές στα Πετρανά, την Οινόη και τα Ίμερα. Με τους ελάχιστους που φονεύτηκαν κατά τη διάρκεια των μαχών ο αριθμός τους ξεπερνά τους 437 καταγεγραμμένους νεκρούς.[56]

Απουσίες
 Όντας σε καίρια θέση επί Κατοχής, με οικονομική επιφάνεια και ανήκων στην ελίτ της πόλης είναι παράξενο που αγνοεί την αντιστασιακή οργάνωση ΕΚΑ, στην οποία συμμετείχαν αξιωματικοί, ιερείς, χωροφύλακες, αγρότες κι εργάτες, με χρηματοδότηση των εμπόρων της πόλης μάλιστα. Αν φανέρωνε πως δεν του ήταν άγνωστη, θα έπρεπε να πάρει θέση εναντίον του ΕΑΜ.

Επίσης δεν αφιερώνει ούτε λέξη  στην Εθνικοσοσιαλιστική Οργάνωση της πόλης Κοζάνης, στην οποία ηγείτο συμπολίτης του γνωστός δικηγόρος, ενώ γνώριζε τη συμβία του.[57] Ίσως στο ίδιο πλαίσιο απουσιάζουν στο έργο του πληροφορίες για τους γερμανοντυμένους Έλληνες του αντισυνταγματάρχη Γεωργίου Πούλου, ένας εκ των οποίων ήταν πολίτης Κοζάνης. Κατονομάζονται γενικώς ως αλήτες.

Φαίνεται δεν θέλησε ο αφηγητής να εμβαθύνει σε πρόσωπα και πράγματα της άλλης πλευράς, της αντικομουνιστικής. Ίσως επειδή είχε δεχθεί επιθέσεις από μέλη του ΕΑΜ/ΚΚΕ και γενικά της Αριστεράς ως ευνοημένος από το κατοχικό καθεστώς.[58] Αλλά πολύ πιθανόν για να παραμείνει στην θέση του παρατηρητή κι όχι του μετόχου. Γενικώς αποφεύγει να εμβαθύνει ή περιγράψει «ακανθώδεις πτυχές»[59] γεγονότων.

Το ιστορικό πρόσωπο
Ως συγγραφέας προτίμησε την ελκυστικότερη στην ανάγνωση και τη γραφή ιστορική μυθιστορία, αν μπορούμε να αποδώσουμε αυτόν τον όρο στα κείμενά του,[60] από την δύσκολη καθαρή Ιστορία. Η μυθοπλασία της πρώτης προσφέρει ατελείωτη ελευθερία κινήσεων χωρίς να δυσανασχετεί ούτε ο αναγνώστης ούτε ο αποδέκτης. Μυθοπλασία που στο τελευταίο έργο του μειώνεται,[61] αφού ζουν ακόμη αυτόπτες μάρτυρες.

Στο φιλοσοφικό ερώτημα αν μπορούσε περιγράψει αλλιώς την πραγματικότητα, δηλαδή με απομνημονεύματα, όσο υποκειμενικά κι αν είναι, κι όχι ιστορικά μυθιστορήματα η απάντηση είναι θετική. Ωστόσο τα δεύτερα προσφέρονται για εκτενέστερη αφήγηση και άγρα ευρύτερου αναγνωστικού κοινού. Χωρίς περιορισμούς που θέτει ο χρόνος και ο τόπος. Οι πράξεις και οι ιδέες.

Αν το έργο του είναι σημαντικό; Φυσικά. Και για τον αναγνώστη, ιδιαίτερα τον περί της εποχής μελετηρό, και για τον αποδέκτη.

 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
ΑΡΧΕΙΑ
4th Infantry Brigade (New Zealand), https://en.wikipedia.org/wiki/4th_Infantry_Brigade_(New_Zealand)#Greece

Bundesarchiv, Signature: “Bild 101I-163-0319-07A“, https://www.bild.bundesarchiv.de/archives/barchpic/search/_1541528581/?search[view]=detail&search[focus]=1

Cleg  Alan, Αt the going down of the sun, An anthology of biographies of ex-pupils of the Liverpool Institute who died in the Second World War, http://www.liobians.org/warmemorials/AT%20THE%20GOING%20DOWN%20OF%20THE%20SUN%20-%20A4.pdf

WW2 – People’s War, My War Experience: from Northumberland Hussars Cavalry Regiment to POW, https://www.bbc.co.uk/history/ww2peopleswar/stories/81/a5761181.shtml. Επίσης 2nd Armoured Division (United Kingdom), https://en.wikipedia.org/wiki/2nd_Armoured_Division_(United_Kingdom)#Greece

Αρχείο Υπουργείου των Εξωτερικών (ΑΥΕΚ)
-1945, Κεντρική Υπηρεσία, Φ.4.7 Δ.Μ.2

Αρχίβ να Μακεντόνια, ΕΜνοΝΟΒ 1/995/3/118/202, Οργανωτική κατάσταση ΔΜΓ ΚΚΕ Νοέμβρη 1943

Γενικά Αρχεία του Κράτους/Αρχεία Νομού Κοζάνης (ΓΑΚ/ΑΝΚ)
–Βιβλίο πρακτικών συλλόγου διδασκόντων Γυμνασίου αρρένων Κοζάνης, τ.1 (15.9.31 -26.2.36) και τ.2 (7.3.36 -8.6.38)

Δημοτική Βιβλιοθήκη Θεσσαλονίκης (ΔΒΘ)
–Ελληνικόν Θάρρος 1945
– Νέα Ευρώπη 1941

Ιδιωτική Συλλογή Κοσμά Πουγαρίδη (ΙΣΚΠ)
–Επαρχιακή Φωνή 1932

Κοβεντάρειος Δημοτική Βιβλιοθήκη Κοζάνης (ΚΔΒΚ)
-Έκθεση νομάρχη Κοζάνης, Ιανουάριος 1931
–Βόρειος Ελλάς 1936
–Μακεδονικόν Βήμα 1937, 1938
-Φ.126Α και Φ.988, Γραφείον Α΄, Φάκελλος Δημόσιας Ασφάλειας 1932

Λεύκωμα νομού Κοζάνης επί τη εκατονταετηρίδι της Ελλάδος, Έκδοσις εφημερίδος Βόρειος Ελλάς, Κοζάνη 1930

Πληθυσμός της Ελλάδος κατά την απογραφήν της 16^ης Οκτωβρίου 1940, Υπουργείον Εθνικής Οικονομίας, Αθήναι 1946, http://dlib.statistics.gr/Book/GRESYE_02_0101_00025.pdf

Πρωτοδικείο Κοζάνης
–Ποινικαί αποφάσεις Τριμελούς Πλημμελειοδικείου Κοζάνης 1941

Χρυσοχόου Αθανάσιος, Η κατοχή εν Μακεδονία, η δράσις του ΚΚΕ, βιβλίον Α΄, Εταιρία Μακεδονικών σπουδών, Θεσσαλονίκη 1949

ΕΙΚΟΝΕΣ
Ιδιωτική Συλλογή Αθανασίου Κουφαλέξη

Ιδιωτική συλλογή Νεκταρίας Μπουμπόναρη

ΒΙΒΛΙΑ
Hammond N., Δυτική Μακεδονία. Αντίσταση και συμμαχική στρατιωτική αποστολή 1943-1944, μετ.-σχόλια: Παρμενίων Παπαθανασίου, Παπαζήσης, Αθήνα 1992

Αποστολίδου Βενετία, Ανάγνωση, γραφή και κειμενικά είδη, 13.11.18, https://www.oanagnostis.gr/%CE%B1%CE%BD%CE%AC%CE%B3%CE%BD%CF%89%CF%83%CE%B7-%CE%B3%CF%81%CE%B1%CF%86%CE%AE-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CE%BA%CE%B5%CE%B9%CE%BC%CE%B5%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%AC-%CE%B5%CE%AF%CE%B4%CE%B7-%CF%84%CE%B7%CF%82/?fbclid=IwAR30zOZRCFZl2pvJY6GxwH7q5zwU_p-2uTr6ACK4TNoyWzt_lcPfyQE_aSc

Βερέμης Θάνος –Κολιόπουλος Γιάννης, Ελλάς, η σύγχρονη συνέχεια, από το 1821 μέχρι σήμερα, Καστανιώτης, Αθήνα 2006

[1] Γούναρης Βασίλης, Το μακεδονικό ζήτημα από τον 19ο έως τον 21ο αιώνα, Ιστοριογραφικές προσεγγίσεις, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2010

Δημητρίου, Πάνος, Εκ βαθέων, χρονικό μιας ζωής και μιας εποχής, πρόλ. Φίλιππος Ηλιού, Θεμέλιο, Αθήνα 1997

Δορδανάς Στράτος, Έλληνες εναντίον Ελλήνων, Ο κόσμος των Ταγμάτων Ασφαλείας στην κατοχική Θεσσαλονίκη 1941-1944, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2006

Καλλιανιώτης Αθανάσιος, Οι Πρόσφυγες στη Δυτική Μακεδονία κατά την περίοδο 1941 -1946, διδακτορική διατριβή στο Τμήμα Ιστορίας ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2007, http://thesis.ekt.gr/thesisBookReader/id/19183#page/264/mode/2up

Καπλάνογλου Ανδρονίκη, Μια ζωντανή ιστορία. Ο π. Αυγουστίνος Καντιώτης στην Κοζάνη, Κοζάνη 2003

Κορκάς Ιωάννης, Κοζανίτικες διαδρομές, στο διάβα του χρόνου του περασμένου αιώνα, Κοζάνη 2008

Μιχαηλίδης Ιάκωβος, Σωτήριος Γκοτζαμάνης: ο άνθρωπος, ο πολιτικός, ο μύθος, Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2001

Παλούκης Κώστας, Η οργάνωση Αρχείον του Μαρξισμού (1919-1934), κοινωνικοί αγώνες, πολιτική οργάνωση, ιδεολογία και πολιτισμικές πρακτικές στα εργατικά στρώματα της μεσοπολεμικής Ελλάδας, Διδακτορική διατριβή στο Πανεπιστήμιο Κρήτης 2016, https://elocus.lib.uoc.gr/dlib/1/6/2/metadata-dlib-1526552548-806318-27525.tkl#

Παπακωνσταντίνου Μιχάλης, Η γιαγιά μου η Ρούσα, Εστία, Αθήνα 1995

Παπακωνσταντίνου Μιχάλης, Η Πέτρινη πόλη, Εστία 1995

Παπακωνσταντίνου Μιχάλης, Το Χρονικό της μεγάλης νύχτας, Εστία, Αθήνα 1999

Φλούντζης Αντώνης, Ακροναυπλία και Ακροναυπλιώτες 1937 –1943, Θεμέλιο, Αθήνα 1979

ΑΡΘΡΑ
Abdi İpekçi Peace and Friendship: Prize juries and awarding ceremonies, http://turkishgreekfriendship.info/online-supplement-content/30-abdi/77-peace-prize-juries.html

Αθανασιάδης Ανδρέας-Μιχαηλίδης Χρήστος, Γεννηθείς εις Καύκασον Ρωσίας, Ινφογνώμων, Αθήνα 2010

Αθανασιάδης Ανδρέας-Μιχαηλίδης Χρήστος, Καυκάσιοι-Ποντοκωμίτες και αριστερά, 1932-1936, http://kafkasios-pontokomitis.blogspot.com/2011/04/1932-1936.html#_ftn13

Αποστολίδου Βενετία, Ανάγνωση, γραφή και κειμενικά είδη 13.11.18, https://www.oanagnostis.gr/%CE%B1%CE%BD%CE%AC%CE%B3%CE%BD%CF%89%CF%83%CE%B7-%CE%B3%CF%81%CE%B1%CF%86%CE%AE-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CE%BA%CE%B5%CE%B9%CE%BC%CE%B5%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%AC-%CE%B5%CE%AF%CE%B4%CE%B7-%CF%84%CE%B7%CF%82/?fbclid=IwAR30zOZRCFZl2pvJY6GxwH7q5zwU_p-2uTr6ACK4TNoyWzt_lcPfyQE_aSc

Γούναρης Βασίλης, Η ιστοριογραφία και η χαρτογραφία του Μακεδονικού Ζητήματος, 18.3.2003, http://www.imma.edu.gr/imma/history/10.html

ΒΟΒΟΥΣΑ – ΑΝΔΡΙΚΗ ΦΟΡΕΣΙΑ, http://esthita.gr/catalog/ipiros/vovousa-andriki-foresia.html

ΕΡΓΑΣΤΗΡΙ ΛΑΪΚΩΝ ΦΟΡΕΣΙΩΝ & ΚΟΣΜΗΜΑΤΩΝ, Gallery…, Κρατερό, http://www.foustanela.gr/plakidas/index.php?option=com_content&view=article&id=20&Itemid=79&lang=el

Η Καθημερινή, ειδική έκδοση 1995 «Πού έπεσαν οι 7.948 νεκροί του Ελληνοϊταλικού Πολέμου», https://big.assets.huffingtonpost.com/nekroi1940.pdf

Η μεγάλη δίκη των δωσιλόγων, 15.05.2016, http://www.efsyn.gr/arthro/i-megali-diki-ton-dosilogon και Ενας καθηγητής, ο Ζουράρις, κι ένας δικηγόρος, ο Πλεύρης (αλλά τη δεκαετία του 1940, στην Κατοχή), https://xyzcontagion.wordpress.com/2011/01/28/%CE%B5%CE%BD%CE%B1%CF%82-%CE%BA%CE%B1%CE%B8%CE%B7%CE%B3%CE%B7%CF%84%CE%AE%CF%82-%CE%BF-%CE%B6%CE%BF%CF%85%CF%81%CE%AC%CF%81%CE%B9%CF%82-%CE%BA%CE%B9-%CE%AD%CE%BD%CE%B1%CF%82-%CE%B4%CE%B9%CE%BA%CE%B7/

Ιδιώνυμο, https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%99%CE%B4%CE%B9%CF%8E%CE%BD%CF%85%CE%BC%CE%BF

Καβάφης Κωνσταντίνος, Οι Eχθροί, http://www.kavafis.gr/poems/content.asp?id=246&cat=4

Καλλιανιώτης Θανάσης, «Ηθική και προπαγάνδα: η περίπτωση της ΕΣΟ Κοζάνης 1944 -2004», 5.11.2018, https://blogs.sch.gr/thankall/?p=1417

Καλλιανιώτης Θανάσης, «Μεσοπόλεμος, Κατοχή και Εμφύλιος στην περιοχή Κοζάνης», Κοζάνη, 600 χρόνια ιστορίας: γένεση και ανάπτυξη μιας μακεδονικής μητρόπολης, επιμ: Χ. Καρανάσιος -Κ. Ντίνας -Δ. Μυλωνάς – Δ. Σκρέκας, Δήμος Κοζάνης, Κοζάνη 2014, σ.467-84, https://blogs.sch.gr/thankall/?p=1089

Καλλιανιώτης Θανάσης, Βασίλης Μπούλης. Για το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο. Ποίημα, https://blogs.sch.gr/thankall/?p=1334#prettyPhoto

Καλλιανιώτης Θανάσης, Βομβαρδισμοί Κοζάνης και περιοχής της 1940 -1941, https://blogs.sch.gr/thankall/?p=1093

Καλλιανιώτης Θανάσης, Η προστασία του «λαϊκού αγώνα» στον Τσιαρτσιαμπά: 1941 -1950 (Διμοιρία -ΟΠΛΑ -Λαϊκοί Εκδικητές -Ελεύθεροι Σκοπευτές), 27.7.2013, https://blogs.sch.gr/thankall/?p=923

Καλογεράκης Γεώργιος, Ο εορτασμός των γενεθλίων του Χίτλερ στα σχολεία του νομού Ηρακλείου, 2.7.2018, https://www.patris.gr/2018/07/02/o-eortasmos-ton-genethlion-toy-chitler-sta-scholeia-toy-nomoy-irakleioy/

Καλογεράκης Γιώργος, Το τηλεγράφημα στον Χίτλερ από τον κατοχικό νομάρχη, 10.10.2012, https://mydaimoncom.blogspot.com/2012/10/blog-post_10.html?view=flipcard

Μιχάλης, Το τρένο των … Γρεβενών. Ένα αφιέρωμα στην παλιά σιδηροδρομική γραμμή Καλαμπάκας – Κοζάνης, 14 ΙΟΥΛΙΟΥ 2015, https://trenogrevenon.blogspot.com/p/blog-page.html?showComment=1541354233899

Ο Μιχάλης, η Τάσα και εγώ, 4.11.2012, https://gdmylonas.wordpress.com/2012/11/04/%CE%BF-%CE%BC%CE%B9%CF%87%CE%B1%CE%BB%CE%B7%CF%83-%CE%B7-%CF%84%CE%B1%CF%83%CE%B1-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CE%B5%CE%B3%CF%89/

Μώρος Μάριος-Κυπαρίσσης, Το Χρονικό της Μεγάλης Νύχτας (1999) του Μιχάλη Παπακωνσταντίνου. Παρακειμενικές θέσεις για τη μνήμη, τη λήθη και την αφήγηση μιας ταραγμένης δεκαετίας, ανέκδοτο χειρόγραφο από ανακοίνωση στο συνέδριο «Η Δυτική Μακεδονία στη δεκαετία 1940-1950», που οργάνωσε το Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών με τίτλο «Επιστήμες της Αγωγής: Θεωρητικές, Ερευνητικές και Διδακτικές Προσεγγίσεις στην Ιστορία και στην Τοπική Ιστορία», του Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης της Παιδαγωγικής Σχολής του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας στη Φλώρινα στις 13-14 Οκτωβρίου 2017

Οι «άνθρωποι-σκιές» του δωσιλογισμού, 04.11.2007, http://www.efsyn.gr/arthro/i-megali-diki-ton-dosilogon

ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ – ΜΙΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΑΠΟ ΤΟ 1941, 28 Απριλίου 2012, http://aera2012.blogspot.com/2012/04/1941.html

Παπακωνσταντίνου Μιχ. «Εκεί στον κάτω μαχαλά», Μακεδονικόν Βήμα 500 (15.8.37) 5

Παπακώστα Αγνή, «Πολιτιστική κίνηση στην Κοζάνη μετά την απελευθέρωση: Λογοτεχνία, θέατρο, μουσική», Καρανάσιος Χ.-Ντίνας Κ.-Μυλωνάς  Δ.-Σκρέκας Δ. (επιμ.), Κοζάνη 600 χρόνια ιστορίας: Γένεση και ανάπτυξη μιας Μακεδονικής Μητρόπολης, Δήμος Κοζάνης, Κοζάνη 2014, σ. 547-562

Σωτήριος Γκοτζαμάνης, https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A3%CF%89%CF%84%CE%AE%CF%81%CE%B9%CE%BF%CF%82_%CE%93%CE%BA%CE%BF%CF%84%CE%B6%CE%B1%CE%BC%CE%AC%CE%BD%CE%B7%CF%82

Χανδρινός Ιάσων, “Το τιμωρό χέρι του λαού”: Η δράση του ΕΛΑΣ και της ΟΠΛΑ στην κατεχόµενη Αθήνα (1942-1944), 24.7.2016, https://praxisreview.gr/%CF%84%CE%BF-%CF%84%CE%B9%CE%BC%CF%89%CF%81%CF%8C-%CF%87%CE%AD%CF%81%CE%B9-%CF%84%CE%BF%CF%85-%CE%BB%CE%B1%CE%BF%CF%8D-%CE%B7-%CE%B4%CF%81%CE%AC%CF%83%CE%B7-%CF%84%CE%BF%CF%85-%CE%B5%CE%BB%CE%B1/

Χρυσάκης Κώστας, Η Κοζάνη στον πόλεμο του 1940 και την κατοχή, 25 Οκτωβρίου 2012, http://www.mikrovalto.gr/index.php?option=com_content&view=article&id=1834:-1940-&catid=70:2009-11-17-12-18-01&Itemid=188

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ
Καλλιανιώτης Γρηγόριος. Λογιστής, αποθηκάριος τροφίμων για τους Έλληνες εργάτες στα μεταλλεία Χρωμίου Ροδιανής. Συνέντευξη στην Αιανή το 1996

Καλλιανιώτης Λάζαρος. Βιομηχανικός εργάτης, αντάρτης 1/27 ΕΛΑΣ. Συνέντευξη στην Αιανή το 1993

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1] Καβάφης Κωνσταντίνος, Οι Eχθροί, http://www.kavafis.gr/poems/content.asp?id=246&cat=4

[2] Abdi İpekçi Peace and Friendship: Prize juries and awarding ceremonies, http://turkishgreekfriendship.info/online-supplement-content/30-abdi/77-peace-prize-juries.html

[3] Μώρος Μάριος-Κυπαρίσσης, Το Χρονικό της Μεγάλης Νύχτας (1999) του Μιχάλη Παπακωνσταντίνου. Παρακειμενικές θέσεις για τη μνήμη, τη λήθη και την αφήγηση μιας ταραγμένης δεκαετίας, ανέκδοτο χειρόγραφο

[4] Δορδανάς Στράτος, Έλληνες εναντίον Ελλήνων, Ο κόσμος των Ταγμάτων Ασφαλείας στην κατοχική Θεσσαλονίκη 1941-1944, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2006

[5] Ο Μιχάλης, η Τάσα και εγώ, 4.11.2012, https://gdmylonas.wordpress.com/2012/11/04/%CE%BF-%CE%BC%CE%B9%CF%87%CE%B1%CE%BB%CE%B7%CF%83-%CE%B7-%CF%84%CE%B1%CF%83%CE%B1-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CE%B5%CE%B3%CF%89/

[6] ΚΔΒΚ, Λυτά Έγγραφα, Έκθεση νομάρχη Κοζάνης, Ιανουάριος 1931, σ. 14-15

[7] Παπακωνσταντίνου Μιχ. «Εκεί στον κάτω μαχαλά», Μακεδονικόν Βήμα 500 (15.8.37) 5

[8] Γενικά Αρχεία του Κράτους/Αρχεία Νομού Κοζάνης (ΓΑΚ/ΑΝΚ), Βιβλίο πρακτικών συλλόγου διδασκόντων Γυμνασίου αρρένων Κοζάνης, τ.1, πράξις 27/11.3.34

[9] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ό.π., πράξις 29/4.4.34

[10] Αθανασιάδης Ανδρέας-Μιχαηλίδης Χρήστος, Καυκάσιοι-Ποντοκωμίτες και αριστερά, 1932-1936, http://kafkasios-pontokomitis.blogspot.com/2011/04/1932-1936.html#_ftn13

[11] Αθανασιάδης Ανδρέας-Μιχαηλίδης Χρήστος, Καυκάσιοι, ό.π.

[12] ΓΑΚ/ΑΝΚ, Βιβλίο πρακτικών ό.π., τ.2, Πράξις 17/9.3.37 και ΚΔΒΚ, Φ126Α, Έγγραφο Μαρτίου 1937

[13] ΚΔΒΚ, Βόρειος Ελλάς (2.2.36) 4

[14] Παλούκης Κώστας, Η οργάνωση Αρχείον του Μαρξισμού (1919-1934), κοινωνικοί αγώνες, πολιτική οργάνωση, ιδεολογία και πολιτισμικές πρακτικές στα εργατικά στρώματα της μεσοπολεμικής Ελλάδας, Διδακτορική διατριβή στο Πανεπιστήμιο Κρήτης 2016, σ. 281

[15] Βερέμης Θάνος –Κολιόπουλος Γιάννης, Ελλάς, η σύγχρονη συνέχεια, από το 1821 μέχρι σήμερα, Καστανιώτης, Αθήνα 2006, σ. 373 και Γούναρης Βασίλης, Η ιστοριογραφία και η χαρτογραφία του Μακεδονικού Ζητήματος, http://www.imma.edu.gr/imma/history/10.html

[16] Γούναρης Βασίλης, Το μακεδονικό ζήτημα από τον 19ο έως τον 21ο αιώνα, Ιστοριογραφικές προσεγγίσεις, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2010, σ. 106

[17] Μιχαηλίδης Ιάκωβος, Σωτήριος Γκοτζαμάνης: ο άνθρωπος, ο πολιτικός, ο μύθος, Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2001, σ. 75

[18] Σωτήριος Γκοτζαμάνης, https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A3%CF%89%CF%84%CE%AE%CF%81%CE%B9%CE%BF%CF%82_%CE%93%CE%BA%CE%BF%CF%84%CE%B6%CE%B1%CE%BC%CE%AC%CE%BD%CE%B7%CF%82

[19] ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ – ΜΙΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΑΠΟ ΤΟ 1941, 28.4.2012, http://aera2012.blogspot.com/2012/04/1941.html

[20] Μιχαηλίδης, Σωτήριος Γκοτζαμάνης, ό.π., σ. 84

[21] Καλλιανιώτης Θανάσης, «Μεσοπόλεμος, Κατοχή και Εμφύλιος στην περιοχή Κοζάνης», Κοζάνη, 600 χρόνια ιστορίας: γένεση και ανάπτυξη μιας μακεδονικής μητρόπολης, επιμ: Χ. Καρανάσιος -Κ. Ντίνας -Δ. Μυλωνάς – Δ. Σκρέκας, Δήμος Κοζάνης, Κοζάνη 2014, σ. 476

[22] Δημοτική Βιβλιοθήκη Θεσσαλονίκης (ΔΒΘ), Ελληνικόν Θάρρος (21.8.45) 2

[23] Η μεγάλη δίκη των δωσιλόγων, 15.05.2016, http://www.efsyn.gr/arthro/i-megali-diki-ton-dosilogon. Επίσης Καλογεράκης Γεώργιος, Ο εορτασμός των γενεθλίων του Χίτλερ στα σχολεία του νομού Ηρακλείου, 2.7.2018, https://www.patris.gr/2018/07/02/o-eortasmos-ton-genethlion-toy-chitler-sta-scholeia-toy-nomoy-irakleioy/. Ακόμη Ενας καθηγητής, ο Ζουράρις, κι ένας δικηγόρος, ο Πλεύρης (αλλά τη δεκαετία του 1940, στην Κατοχή), https://xyzcontagion.wordpress.com/2011/01/28/%CE%B5%CE%BD%CE%B1%CF%82-%CE%BA%CE%B1%CE%B8%CE%B7%CE%B3%CE%B7%CF%84%CE%AE%CF%82-%CE%BF-%CE%B6%CE%BF%CF%85%CF%81%CE%AC%CF%81%CE%B9%CF%82-%CE%BA%CE%B9-%CE%AD%CE%BD%CE%B1%CF%82-%CE%B4%CE%B9%CE%BA%CE%B7/

[24] Οι «άνθρωποι-σκιές» του δωσιλογισμού, 04.11.2007, http://www.efsyn.gr/arthro/i-megali-diki-ton-dosilogon

[25] Καλλιανιώτης Αθανάσιος, Οι Πρόσφυγες στη Δυτική Μακεδονία κατά την περίοδο 1941 -1946, διδακτορική διατριβή στο Τμήμα Ιστορίας ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2007, σ. 44 κ.ε.

[26] Ιδιώνυμο, https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%99%CE%B4%CE%B9%CF%8E%CE%BD%CF%85%CE%BC%CE%BF

[27] ΓΑΚ/ΑΝΚ, Φ.988, Γραφείον Α΄, Φάκελλος Δημόσιας Ασφάλειας, 1932

[28] Αθανασιάδης Ανδρέας-Μιχαηλίδης Χρήστος, Γεννηθείς εις Καύκασον Ρωσίας, Ινφογνώμων, Αθήνα 2010, σ. 62

[29] ΚΔΒΚ, Μακεδονικόν Βήμα 553 (21.8.38) 1: «το έργον της διετίας εν τω νομώ μας»

[30] Η Καθημερινή, ειδική έκδοση 1995 «Πού έπεσαν οι 7.948 νεκροί του Ελληνοϊταλικού Πολέμου», https://big.assets.huffingtonpost.com/nekroi1940.pdf

[31] Καλλιανιώτης Θανάσης, Βασίλης Μπούλης. Για το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο. Ποίημα, https://blogs.sch.gr/thankall/?p=1334#prettyPhoto

[32] Κορκάς Ιωάννης, Κοζανίτικες διαδρομές, στο διάβα του χρόνου του περασμένου αιώνα, Κοζάνη 2008, σ. 210

[33] Πρωτοδικείο Κοζάνης, Ποινικαί αποφάσεις Τριμελούς Πλημμελειοδικείου Κοζάνης, 190/16.6.41, 372/1.9.41 και 453/29.9.41

[34] Αρχίβ να Μακεντόνια, ΕΜνοΝΟΒ 1/995/3/118/202, Οργανωτική κατάσταση ΔΜΓ ΚΚΕ Νοέμβρη 1943

[35] Πληθυσμός της Ελλάδος κατά την απογραφήν της 16^ης Οκτωβρίου 1940, Υπουργείον Εθνικής Οικονομίας, Αθήναι 1946, http://dlib.statistics.gr/Book/GRESYE_02_0101_00025.pdf

[36] Καπλάνογλου Ανδρονίκη, Μια ζωντανή ιστορία. Ο π. Αυγουστίνος Καντιώτης στην Κοζάνη, Κοζάνη 2003, σ. 143

[37] Καλλιανιώτης, Οι Πρόσφυγες στη Δυτική Μακεδονία, ό.π., σ. 357 κ.ε.

[38] Χανδρινός Ιάσων, “Το τιμωρό χέρι του λαού”: Η δράση του ΕΛΑΣ και της ΟΠΛΑ στην κατεχόµενη Αθήνα (1942-1944), 24.7.2016, https://praxisreview.gr/%CF%84%CE%BF-%CF%84%CE%B9%CE%BC%CF%89%CF%81%CF%8C-%CF%87%CE%AD%CF%81%CE%B9-%CF%84%CE%BF%CF%85-%CE%BB%CE%B1%CE%BF%CF%8D-%CE%B7-%CE%B4%CF%81%CE%AC%CF%83%CE%B7-%CF%84%CE%BF%CF%85-%CE%B5%CE%BB%CE%B1/

[39] Δημητρίου, Πάνος, Εκ βαθέων, χρονικό μιας ζωής και μιας εποχής, πρόλ. Φίλιππος Ηλιού, Θεμέλιο, Αθήνα 1997, σ. 110

[40] ΔΒΘ, Ελευθερία (8.11.45) 1

[41] Καλλιανιώτης Θανάσης, Η προστασία του «λαϊκού αγώνα» στον Τσιαρτσιαμπά: 1941 -1950 (Διμοιρία -ΟΠΛΑ -Λαϊκοί Εκδικητές -Ελεύθεροι Σκοπευτές), 27.7.2013, https://blogs.sch.gr/thankall/?p=923

[42] Μιχάλης, Το τρένο των … Γρεβενών. Ένα αφιέρωμα στην παλιά σιδηροδρομική γραμμή Καλαμπάκας – Κοζάνης, 14 ΙΟΥΛΙΟΥ 2015, https://trenogrevenon.blogspot.com/p/blog-page.html?showComment=1541354233899

[43] ΕΡΓΑΣΤΗΡΙ ΛΑΪΚΩΝ ΦΟΡΕΣΙΩΝ & ΚΟΣΜΗΜΑΤΩΝ, Gallery…, Κρατερό, http://www.foustanela.gr/plakidas/index.php?option=com_content&view=article&id=20&Itemid=79&lang=el

[44] ΒΟΒΟΥΣΑ – ΑΝΔΡΙΚΗ ΦΟΡΕΣΙΑ, http://esthita.gr/catalog/ipiros/vovousa-andriki-foresia.html

Καλλιανιώτης Γρηγόριος. Λογιστής, αποθηκάριος τροφίμων για τους Έλληνες εργάτες στα μεταλλεία Χρωμίου Ροδιανής. Συνέντευξη στην Αιανή το 1996

[46] Καλλιανιώτης Θανάσης, Βομβαρδισμοί Κοζάνης και περιοχής της 1940 -1941, https://blogs.sch.gr/thankall/?p=1093. Επίσης Χρυσάκης Κώστας, Η Κοζάνη στον πόλεμο του 1940 και την κατοχή, 25 Οκτωβρίου 2012, http://www.mikrovalto.gr/index.php?option=com_content&view=article&id=1834:-1940-&catid=70:2009-11-17-12-18-01&Itemid=188

[47] Cleg  Alan, Αt the going down of the sun, An anthology of biographies of ex-pupils of the Liverpool Institute who died in the Second World War, http://www.liobians.org/warmemorials/AT%20THE%20GOING%20DOWN%20OF%20THE%20SUN%20-%20A4.pdf. Επίσης WW2 – People’s War, My War Experience: from Northumberland Hussars Cavalry Regiment to POW, https://www.bbc.co.uk/history/ww2peopleswar/stories/81/a5761181.shtml. Επίσης 2nd Armoured Division (United Kingdom), https://en.wikipedia.org/wiki/2nd_Armoured_Division_(United_Kingdom)#Greece

[48] 4th Infantry Brigade (New Zealand), https://en.wikipedia.org/wiki/4th_Infantry_Brigade_(New_Zealand)#Greece

[49] Ιδιωτική Συλλογή Κοσμά Πουγαρίδη (ΙΣΚΠ), Επαρχιακή Φωνή (10.1.32) 3 και (10.1.32) 3

[50] Φλούντζης Αντώνης, Ακροναυπλία και Ακροναυπλιώτες 1937 –1943, Θεμέλιο, Αθήνα 1979, σ. 195

[51] ΔΒΘ, Νέα Ευρώπη (12.5.41) 2

[52] Hammond N., Δυτική Μακεδονία. Αντίσταση και συμμαχική στρατιωτική αποστολή 1943-1944, μετ.-σχόλια: Παρμενίων Παπαθανασίου, Παπαζήσης, Αθήνα 1992, σ. 252

[53] ΥΠΕΞ, 1945, Κεντρική Υπηρεσία, Φ.25.7, Ωμότητες του Γερμανικού Στρατού, Ι Σωτηρίου ταγματάρχης, ΔΧ Φλωρίνης προς ΥΠΕΣ, α.π.2924/3/1, 5.7.44 και KCLMA, GB99, Evans, box 3, f.6/4, Alekos and Dinos correspondence, Αλέκος –Ντίνος 19.6.44

[54] Αρχείο Υπουργείου των Εξωτερικών (ΑΥΕΚ), 1945, Κεντρική Υπηρεσία, Φ.4.7 Δ.Μ.2, Διεύθυνσις Μελετών (περί της καταστάσεως των εν Γερμανία εγκατεστημένων Ελλήνων), Νομάρχης Πέλλης προς ΓΔΜ, Έδεσσα, α.π. 3668/18.9.44

[55] Καλλιανιώτης Λάζαρος. Βιομηχανικός εργάτης, αντάρτης 1/27 ΕΛΑΣ. Συνέντευξη στην Αιανή το 1993. Επίσης Χρυσοχόου Αθανάσιος, Η κατοχή εν Μακεδονία, η δράσις του ΚΚΕ, βιβλίον Α΄, Εταιρία Μακεδονικών σπουδών, Θεσσαλονίκη 1949, σ. 89

[56] Καλλιανιώτης, Οι Πρόσφυγες στη Δυτική Μακεδονία, ό.π., σ. 409

[57] Καλλιανιώτης Θανάσης, «Ηθική και προπαγάνδα: η περίπτωση της ΕΣΟ Κοζάνης 1944 -2004», 5.11.2018, https://blogs.sch.gr/thankall/?p=1417

[58] ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ – ΜΙΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ, ό.π.

[59] Μώρος, Το Χρονικό της Μεγάλης Νύχτας, ό.π.

[60] Αποστολίδου Βενετία, Ανάγνωση, γραφή και κειμενικά είδη 13.11.18, https://www.oanagnostis.gr/%CE%B1%CE%BD%CE%AC%CE%B3%CE%BD%CF%89%CF%83%CE%B7-%CE%B3%CF%81%CE%B1%CF%86%CE%AE-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CE%BA%CE%B5%CE%B9%CE%BC%CE%B5%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%AC-%CE%B5%CE%AF%CE%B4%CE%B7-%CF%84%CE%B7%CF%82/?fbclid=IwAR30zOZRCFZl2pvJY6GxwH7q5zwU_p-2uTr6ACK4TNoyWzt_lcPfyQE_aSc

[61] Παπακώστα Αγνή, «Πολιτιστική κίνηση στην Κοζάνη μετά την απελευθέρωση: Λογοτεχνία, θέατρο, μουσική», Καρανάσιος Χ.-Ντίνας Κ.-Μυλωνάς  Δ.-Σκρέκας Δ. (επιμ.), Κοζάνη 600 χρόνια ιστορίας: Γένεση και ανάπτυξη μιας Μακεδονικής Μητρόπολης, Δήμος Κοζάνης, Κοζάνη 2014, σ. 553