Το παρόν κείμενο ξεδιπλώνει μια προσωπικής φύσεως μομφή, η οποία εκτοξεύτηκε εναντίον του ηγέτη των Εθνικοσοσιαλιστών της Κοζάνης. Αφού ενταχθεί αδρά το πλαίσιο της εποχής, διαπιστώνεται ότι δεν έχει ακόμα πλήρως εξακριβωθεί για να γίνει τελεσίδικα αποδεκτή. Παράλληλα επισημαίνεται τόσο ο ετεροχρονισμός όσο και ο πλάγιος τρόπος εκφοράς της
Ένα από τα πρώτα έγγραφα της ΕΣΟ Κοζάνης προς το τοπικό γερμανικό φρουραρχείο με το οποίο ζητείται η απαλλαγή μέλους του από την αναγκαστική προσωπική εργασία που είχαν επιβάλλει (και) οι κατακτητές. Τέτοιου είδους πρακτικές εκδουλεύσεις κι όχι ακαθορίστου χρησιμότητας ιδεολογικά κριτήρια ώθησαν προφανώς αρκετούς κατοίκους να εγγραφούν στην ειρημένη αντικομουνιστική οργάνωση της πόλης. ΚΔΒΚ, Λυτά Έγγραφα
Παράμετροι του εξουσιαστικού λόγου
Βασικός στόχος των πολέμων είναι η καταβολή του αντιπάλου με στρατιωτικά μέσα, συγκρούσεις, μάχες, εκτελέσεις, δολοφονίες κλπ. Εκτός από αυτά συνηθισμένες είναι ιδιαίτερα στις εμφύλιες διενέξεις πολιτικές και προσωπικές επιθέσεις, ώστε να αποξενώνονται οι αντίπαλοι από τους υποστηρικτές των. Τους Γερμανούς λ.χ. της περιοχής μας οι αντάρτες και λαός τούς χαρακτήριζαν «φασίστες», έννοια αποτρόπαιη στον καθένα. Αλλά χωρίς αμφιβολία όχι πολλοί κατηχητές του ΕΑΜ/ΚΚΕ, που θεωρούσαν ότι ήσαν οι απόλυτοι χειριστές του αντιστασιακού λόγου, ήταν σε θέση να ερμηνεύσουν το νόημα της λέξης και για ποιες τελικά αιτίες τοποθετούνταν απέναντί της.
Ευκολότερες από τις ιδεολογικές ήταν οι προσωπικές επιθέσεις ιδιαίτερα στον τομέα της ηθικής. Σε εαμική εφημερίδα της εποχής είχε δηλωθεί πως το Φλεβάρη του 1944 σε μια επιδρομή τους στην ανθηρή κωμόπολη Δεσκάτη οι Γερμανοί βίασαν όλες τις γυναίκες από 15 μέχρι 80 χρονών (Βερβενιώτη 1994:125). Επειδή όμως στην απογραφή του 1940 οι κάτοικοί της Δεσκάτης αριθμούνταν σε 4.044 άτομα (Σπανός 1995:75), θα πρέπει να βιάστηκαν μέσα σε μια μέρα κατά προσέγγισιν 2000 γυναίκες και, αφού οι νεαροί Ες Ες που μπήκαν στη Δεσκάτη απυρόβλητοι ανήκαν σε δύο τάγματα (Δορδανάς 2002:518), καθένας τους μάλλον πρέπει να βίασε πάνω τρεις έφηβες, ώριμες και υπερήλικες γυναίκες μαζί!
Δεν θα ήταν σήμερα κανείς τελείως λογικός, αν υποστήριζε την πάσα αλήθεια αυτής της υπερφίαλης αναφοράς. Παράλογος όμως θα θεωρούνταν από τον επαναστατικό κύκλο της εφημερίδας εκείνη την εποχή όποιος επισήμαινε το ψευδολόγημα ή, έστω, την υπερβολική διόγκωση της ιδίας πληροφορίας και το λιγότερο θα απομονώνονταν ως αντιδραστικός. Κάθε Γερμανός εκτός από φασίστας έπρεπε να λογίζεται και βιαστής, ώστε να μην υπάρχει καμιά συνάφεια με τους κατοίκους, αλλά αυτό ήταν μόνο μια έκφανση της εχθρότητας. Βαθύτερη σημασία είχε η πίστη στην επανάσταση και την συνεχώς μέλλουσα κοινωνική αλλαγή και περισσότερο η υποταγή στο λόγο των φορέων και εκπροσώπων της όσο φαντασιακός και παρατραβηγμένος κι αν ήταν ή φαινόταν αυτός όπως εν προκειμένω στην περίπτωση της Δεσκάτης. Παρεμφερείς παραδοξολογίες φυσικά διέδιδαν όχι μόνον οι αντάρτες.
Ερμηνευτικές ρωγμές
Αποδέκτες τέτοιου είδους άοπλων επιθέσεων ήταν και οι Έλληνες που σχετίζονταν ή θεωρούνταν ότι σχετίζονταν ή συνεργάζονταν με τους Γερμανούς. Σε μια από τις αναφερόμενες κατηγορίες ανήκει ο πρόεδρος της Εθνικοσοσιαλιστικής Οργάνωσης Κοζάνης δικηγόρος Χαρίσιος Τανής (1904 -1944) -ένα γενικό περίγραμμα του προσώπου του και της οργάνωσής του παρουσιάστηκε στις εφ. Θάρρος 13.7.04/3 και Εορδαϊκός Παλμός 21.7.04/8-9 όπου αναφέρθηκε μονολεκτικά η προσωπική συνιστώσα της ηθικής που θα εξεταστεί καλύτερα σήμερα.
Ανήθικο δικηγόρο είχε χαρακτηρίσει τον πρόεδρο της ΕΣΟ σε μια έκθεσή της το καλοκαίρι του 1944 η ΠΕ του ΚΚΕ Κοζάνης-Πτολεμαΐδας χαρτογραφώντας τις «αντιδραστικές οργανώσεις» της περιοχής και τους ηγέτες της (Εγκέισκα 1971:Α335) και αυτή είναι η μοναδική (διαθέσιμη) προσβλητική ως προς το χαρακτήρα του έκφραση. Αφορά όμως οπωσδήποτε κι αυτόν η λέξη «αρίξαβ(η)» που συντηρήθηκε στην προφορική μνήμη της περιοχής για να χαρακτηρίσει την σύζυγό του. Στην ίδια γυναίκα απευθύνθηκε σχετικά πρόσφατα και η διφορούμενη φράση «περίφημη Τασιά» που διατύπωσε δυάκις παλαιός δημοσιογράφος της Κοζάνης (Θεοδοσιάδης 2000:457,459) και μη κομουνιστής καθοδηγητής του τοπικού ΕΑΜ.
Περισσότερες χαρακτηρολογικές εκφράσεις πλάστηκαν για την συμβία του προέδρου της ΕΣΟ παρά για τον ίδιο κι αυτές προερχόμενες από το περίγυρό τους εχθρικό περιβάλλον. Πράγμα που σημαίνει ότι η επίθεση εναντίον του έγινε με χτυπήματα κάτω από τη ζώνη, αφού η γυναίκα του σύμφωνα με τις ως σήμερα πηγές δεν έπαιζε ενεργό ρόλο στην οργάνωση των Εθνικοσοσιαλιστών, παρόλο που διέθετε εμπειρίες συνομιλιών και συγκεντρώσεων: προπολεμικά είχε εντυπωσιάσει ένα παιδί της Κοζάνης, οξύνου μετέπειτα γραφέα των τοπικών εξελίξεων: ως φανατική στα πολιτικά άνοιγε εύκολα συζητήσεις υποστηρίζοντας την φιλελεύθερη παράταξη (Παπακωνσταντίνου 1995:195).
Η λέξη ρίξαβους, θεωρούμενη ως αρσενικό ουσιαστικό, μεταφράστηκε σε πρόσφατο, προς δοκιμασίαν, λεξικό του τοπικού ιδιώματος ως γυναικάς (Χριστοδούλου 2003:508). Για τη θηλυκή ύπαρξη συναντάται στο ίδιο πόνημα η λέξη ρίξου, που ερμηνεύεται αυτόθι ως κουνίστρα, πεταχτή, όμως η λέξη αρίξαβ(η), που σπάνια σήμερα εκφέρεται στους κύκλους των ηλικιωμένων έχει διαφορετική σημασία. Ακόμα πιο δύσκολα εντοπίζεται ο χαρακτηρισμός αρίξαβου που αποδίδεται π.χ. σε σκυλάκι που αναπηδά με χαρά στα γόνατα των ανθρώπων. Άρα η λέξη ρίξαβους ή αρίξαβους δεν είναι ουσιαστικό, παρά τριγενές και τρικατάληκτο επίθετο και η μετάφρασή του μόνο ως γυναικάς δεν είναι αρκετή. Σε επόμενη σχετική έκδοση το θηλυκό λήμμα αρίξαβ(η) πρέπει να το συνοδεύουν οι ερμηνείες παρεξηγημένα ανοιχτόκαρδη ή ίσως και προκλητική, το δε ουδέτερο αρίξαβου, να εξηγείται ως ζωηρό ή παιχνιδιάρικο. Δεκαετίες ακουσμάτων και χρήσης χρειάζεται κανείς για να εμποτιστεί με τις λεπτές αποχρώσεις των λέξεων.
Πραγματικές και φανταστικές σφαίρες
Παρεξηγημένα ανοιχτόκαρδη, λοιπόν, και περίφημη πέρασε στην ιστορία η κυρία Τανή όχι μόνο για την παρρησία της. Οι γονείς της κατά μια πηγή κατάγονταν από τη Σμύρνη (ΙΣΣΚ, Μ.Ι.1994) -η ίδια είχε δηλώσει ότι γεννήθηκε στη Δράμα (ΛΔΚ, ΛΠΓ17/1938). Παντρεμένη με μεγαλύτερό της κρητικό δικηγόρο, που είχε διοριστεί επί διακυβέρνησης Βενιζέλου νομάρχης στο νομό Κοζάνης (Θ.Λ. 1995), εγκαταστάθηκε μόνιμα στην πόλη (Καραγιάννης 1997:29). Απρόβλεπτο γεγονός που έλαβε χώραν ένα ανοιξιάτικο μεσημέρι του 1932 σε κεντρικό πολυσύχναστο δρόμο τροφοδότησε για αρκετό καιρό τα κασμέργια των γειτονιών: η ζωηρή Τασία λογομαχώντας με τον, ασκούμενο στο γραφείο του άντρα της (ΙΣΣΚ, Μ.Ι.1994) δικηγόρο Χαρίσιο Τανή τον πυροβόλησε χωρίς να τον πετύχει (ΔΒΚ, ΒΕ15.5.32/4). Καταδικάστηκε λίγο μετά (μόνο) για οπλοφορία (ΔΒΚ, ΜΒ27.8.33/4), αλλά οι ακριβείς αιτίες της σκηνής δεν έγιναν γνωστές.
Το συντηρητικό σκανδαλοπλόκο κοινό θεώρησε εξ αρχής το γεγονός ως ατυχή στιγμή του ειδυλλίου που είχαν πλέξει, έπλεκαν ή επρόκειτο να πλέξουν μεταξύ τους οι δύο συνομήλικοι. Και, όταν μετά από 6 χρόνια ο δικηγόρος και η πρώην κυρία Νομάρχη επισημοποίησαν τη σχέση τους με τα δεσμά του γάμου (ΛΔΚ, ΛΠΓ17/1938) οι υποθέσεις φάνηκαν να δικαιώνονται ως πραγματικές. Με τα διαθέσιμα στοιχεία όμως δεν είναι δυνατόν να εξακριβωθεί αν, όταν έλαβε χώραν το συμβάν, ήταν ήδη σε διάσταση με τον πρώτο σύζυγό της ή αν χώρισαν μετέπειτα.
Στην περίπτωση που ήταν ακόμα παντρεμένη, η πράξη θα δήλωνε ασφαλώς ηθική παράβαση και δική της και του δεύτερου άντρα της, αν βέβαια αποδειχτεί ότι πράγματι είχαν ήδη δημιουργήσει μια ερωτική σχέση. Η ύστερη άποψη ενός πρόσφυγα χωρικού για το ζεύγος ότι το γυναίκα τ΄, δεν ήταν γυναίκα τ΄ καθ΄ αυτού, την είχε [ο] νομάρχη[ς] γυναίκα, την είχε [μετά] αυτός (Θ.Λ. 1995) δεν απηχεί ολόκληρη την πραγματικότητα, αφού το ζεύγος μπήκε στη σκηνή της Κατοχής παντρεμένο κανονικά -δεικνύει απλώς την παράθλαση των γεγονότων όσο απομακρύνονται από τον τόπο και το χρόνο που συνέβησαν.
Η άποψη ότι η περίφημος Τασία έπεσε μαχομένη διά του πολυβόλου της μέχρι του τελευταίου φυσιγγίου στα Πετρανά το Νοέμβρη του 1944 (Θεοδοσιάδης 2000:458) είναι απόρροια της φήμης των γεγονότων που προηγήθηκαν κι ελάχιστη σχέση έχει με την πραγματικότητα. Συνέβαλε προφανώς σ΄ αυτήν και η οπτική παράσταση της Τασίας πάνω σε ένα άσπρο άλογο να γυρνάει όλη την Κοζάνη μαζί με τους Γερμανούς, αληθινή αμαζόνα (ΙΣΣΚ, Μ.Ι.1994) -η Κοζάνη λίγο πριν από την Κατοχή διέθετε 600 περίπου άλογα (ΔΒΚ Φ70/Β/15)-, αλλά απέχει μακράν από την αλήθεια ότι στην πολιορκία των Πετρανών χειρίζονταν πολυβόλο.
Ο ευρετής της ειρημένης κινηματογραφικής εικόνας παρόλο που είχε χρηματίσει αξιωματικός στον Ελληνικό Στρατό, αφέθηκε να παρασυρθεί από τη γοητεία της φαντασίας –σημειωτέον ότι ο εν λόγω γραφέας δεν είχε λάβει μέρος στη μάχη. Στην πολιορκία των Πετρανών από τον ΕΛΑΣ το μοναδικό (μάλλον) γερμανικό μυδράλιο σύμφωνα με αυτόπτη επονίτη χειρίζονταν άριστα ένα ομορφόπαιδο του ΕΕΣ, και όλη σχεδόν τη μέρα είχε καθηλώσει τους αντάρτες αρκετά μακριά από το κοινοτικό γραφείο του χωριού, όπου ήταν ταμπουρωμένος. Όταν τον λαμπρό αυτόν μαχητή τον πλάκωσαν με χειροβομβίδες, τραυματίστηκε και τραβήχτηκε προς τα πίσω για να κρυφτεί. Εκεί τον βρήκαν οι αντάρτες ζωντανό και πάνω στην παραφορά του δειλινού τον αποτελείωσαν επιτόπου (Γ.Γ. 2004) –οι ιπποτισμοί ήταν ανύπαρκτοι στα Πετρανά.
Τα πολυβόλα και τα οπλοπολυβόλα βαστούσαν άνδρες με τόλμη στο θάνατο και πείρα στις μάχες κι όχι 34χρονες αδούλευτες στο χωράφι κι απόλεμες αστές γυναίκες. Τι είδους όπλα διέθετε το ζεύγος Τανή είναι άγνωστο, όμως είναι γνωστές λεπτομέρειες του θανάτου των. Αυτόπτης κάτοικος, με μητρική γλώσσα την τουρκική, ανακοίνωσε ότι ο Τανής εδώ σκοτώθηκε. Εκείνο το πόρτα σκότωσαν αντάρτες που νίκησαν, που βρήκαν ελευθερία. Το πήραν από κει το σπίτ΄ που κάθονταν, έβγαλαν έξω, σκότωσαν. Μετά πήγαν πήραν και το γυναίκα τ΄… κι αυτό πήραν, σκότωσαν (Θ.Λ. 1995).
Τοπικός αξιωματούχος της επανάστασης είχε δηλώσει πιο πριν για το ίδιο θέμα ότι ο καπετάν Πέτρος, μάγκας, λεβέντης σκότωσε τη γυναίκα του Τανή μαζί με τους φίλους της… (ΙΣΣΚ, Μ.Ι.1994) φωτογραφίζοντας τον υπεύθυνο της τοπικής ΟΠΛΑ. Αγριωποί αντάρτες, που δεν άφησαν ζωντανό κανέναν από τους 70 (βεβαιωμένους) παρεπίδημους ξένους οπλίτες, ξέντυσαν τους καλοντυμένους νεκρούς όπως το ζεύγος Τανή και το πρωί της επόμενης μέρας τα κανταργιασμένα στις άκρες του κεντρικού δρόμου σκηνώματα φόρτωσαν οι χωρικοί σε δέκα κάρα για να τα ρίξουν αλειτούργητα σε ομαδικό σκάμμα στη ΝΑ έξοδο του χωριού (Κ.Π. 2004).
Σαν συμπέρασμα
Κάθε φάση έχει τη δική της δυναμική, οπότε δεν είναι δυνατόν να δηλωθεί ως γενικό αξίωμα ότι το παρόν υπόκειται στην επιρροή του παρελθόντος. Η μοναδική ηθική παράβαση του προέδρου της ΕΣΟ, αν γίνει αποδεκτό ότι όντως υπήρξε, ίσως δεν καθόρισε αμετάκλητα την κατοπινή εξέλιξη του χαρακτήρα του.
Έπειτα, όταν τα γεγονότα εξετάζονται μέσα στο πλαίσιο που έλαβαν χώραν, ερμηνεύονται πληρέστερα. Μέσα στην εμφανώς συντηρητική κοινωνία της Κοζάνης η δυναμική συμπεριφορά της Τασίας, ως γυναίκα που ήταν, εύκολα μπορούσε να παρεξηγηθεί.
Η κατά μέτωπον επίθεση δεν ενδείκνυται πάντοτε. Έτσι η κηλίδωση του ηγέτη της ΕΣΟ επιχειρήθηκε με πλάγιο τρόπο, μέσω της υποτιθέμενης αμοραλίστριας γυναίκας του, κι όχι απευθείας εναντίον του.
Η ηθική σπίλωση χρησιμοποιήθηκε όχι ως αυτοτελής αλλά σαν συμπληρωματική της ιδεολογικής και φυσικά μονομερώς, αφού για το αντίπαλο στρατόπεδο δεν ίσχυαν τα ίδια: ένας αρχηγός των ανταρτών του Βοΐου, από τους πρώτους στην περιοχή, είχε κατηγορηθεί ότι επί Κατοχής είχε συνάψει αθέμιτες σχέσεις δύο φορές (Κ.Ι. 2001. Κωνσταντάρας 1964:190), αλλά, παρά τη σχετική νομολογία του ΕΑΜ ούτε τιμωρήθηκε ούτε επηρεάστηκε ποτέ η φήμη της γενναιότητάς του.
Η σοβαρότερη όμως μομφή για προδοσία, εναντίον του Χαρισίου Τανή, που οι πράκτορες της (αυτο)Εξόριστης Κυβέρνησης του Καΐρου αποκαλούσαν δαιμόνιο δικηγόρο (PRO, FO 371/43764/7185), ενώ οι Γερμανοί αναμφισβητήτως αξιόπιστο εθνικιστή (Ενεπεκίδης 1964:104), θα εξεταστεί σε επόμενο κείμενο.
Δημοσιεύτηκε εντύπως στις εφημερίδες Θάρρος [Κοζάνης] 27.7.04/4 και Πτολεμαίος [Πτολεμαΐδας] 30.7.04/6-7. Εδώ, ελαφρώς ανακτενισμένο, βλέπει για πρώτη φορά το ψηφιακό φως.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
αρχεία
ΔΒΚ (Δημοτική Βιβλιοθήκη Κοζάνης)
–Βόρειος Ελλάς έτους 1932
–Μακεδονικόν Βήμα έτους 1933
-Λυτά έγγραφα έτους 1944
-Φ. 70/Β/15, Κατάστασις αλόγων και μουλαριών πόλης Κοζάνης, 30.11.44
Εγκέισκα Μακεντόνια βο νομπ (1971), Σκόπια: Αρχίβ να Μακεντόνια, τ. 1
PRO (Public Records Office)
-FO 371/43764/7185, Situation in West Macedonia 1944, R.A. Leeper to sir, secret, 2 (4) 44, No 93, 22.4.44
ΙΣΣΚ (Ιδιωτική Συλλογή Σίμου Κερασίδη)
-συνέντευξη στην Κοζάνη με τον Μ. Ιωάννη (1995), γενν. Κοζάνη 1911, βιοτέχνη, στέλεχος ΠΕ ΚΚΕ Κοζάνης
ΛΔΚ (Ληξιαρχείο Δήμου Κοζάνης)
–Ληξιαρχικές Πράξεις Γάμου έτους 1938
Βιβλία
Βερβενιώτη Τασούλα (1994), Η γυναίκα της Αντίστασης: η είσοδος των γυναικών στην πολιτική, Αθήνα: Οδυσσέας
Δορδανάς Ευστράτιος (2002), Αντίποινα των γερμανικών αρχών Κατοχής στη Μακεδονία 1941 -1944, Θεσσαλονίκη: ΑΠΘ (αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή στο τμήμα Ιστορίας, προσφορά του συγγραφέα)
Ενεπεκίδης Πολυχρόνης (1964), Η Ελληνική Αντίστασις, 1941 –1944, όπως αποκαλύπτεται από τα μυστικά αρχεία της Βέρμαχτ εις την Ελλάδα, Μια νεοελληνική Τραγωδία, Αθήνα: Εστία
Θεοδοσιάδης Σταύρος (2000), Η Πίνδος ομιλεί: η Εθνική Αντίστασις 1941 –1944, Κοζάνη: ΙΝΒΑ, επιμ: Νίκος Καλογερόπουλος (προσφορά Βασιλείου Καραγιάννη)
Κωνσταντάρας Κώστας (1964), Αγώνες και διωγμοί, Αθήναι
Παπακωνσταντίνου Μιχάλης (1995), Η γιαγιά μου η Ρούσα, Αθήνα: Εστία
Σπανός Κώστας (1995), «Ιστορικά της Δεσκάτης και της περιοχής της», Πρακτικά ιστορικής και λαογραφικής ημερίδας Δεσκάτης, Δεσκάτη: Δήμος –ΕΜΟΔ, 33-78 (προσφορά του ΕΜΟΔ, με υπόδειξη του Δημήτρη Γαλάνη)
Χριστοδούλου Χριστόδουλος (2003), τα κουζιανιώτ΄κα (λεξικό του Κοζανίτικου Ιδιώματος), Κοζάνη: ΝΑΚ – «Κασμιρτζήδες»
Συνεντεύξεις
Γ. Γεώργιος (2004), γενν. Ρωσία 1926 -Φλώρινα, αγρότης, επονίτης 2/28 ΕΛΑΣ
Θ. Λάζαρος (1995), γενν. Άδανα 1902 –Πετρανά, αγρότης, παλαιός κοινοτάρχης
Κ. Παναγιώτης, γενν, Άδανα 1912 -Πετρανά, αγρότης, παλαιός κοινοτάρχης
Κ. Ιωάννης (2001), γενν. Καλονέρι, αγρότης, αντάρτης 1/27 ΕΛΑΣ
