Ένα θεολογικό λατρευτικό ζήτημα που συντάραξε τη ζωή της βυζαντινής αυτοκρατορίας ολόκληρο τον 8ο και τις αρχές του 9ου μ.Χ. αιώνα. Είναι η διαμάχη που ξέσπασε ανάμεσα σε δυο παρατάξεις: τους εικονοφίλους (οπαδούς της λατρείας των εικόνων) και τους εικονομάχους (διώκτες της λατρείας των εικόνων). Η διαμάχη ξεκίνησε από την αντίδραση εναντίον της θρησκοληψίας και των υπερβολών στη λατρεία των αγίων λειψάνων και εικόνων. Στα χρόνια αυτά έχουμε μεγάλη έξαρση του μοναχισμού. Χιλιάδες νέοι άνθρωποι κατέφυγαν στα μοναστήρια για να αποφύγουν τη στράτευση ή τις άλλες κοινωνικές υποχρεώσεις. Για να ζήσουν, πολλοί απ’ αυτούς εκμεταλλεύονταν την αμάθεια του κόσμου με την πώληση λειψάνων αγίων ή χρώματος από θαυματουργές εικόνες για θεραπευτικούς σκοπούς κ.λπ.
Τα αίτια της εικονομαχίας είναι κυρίως θεολογικά, αλλά έχουν και πολιτικό και κοινωνικό περιεχόμενο. Ειδικότερα:
- Τον 8ο μ.Χ. αιώνα εδραιώνεται στην Ανατολή το Ισλάμ, ενώ ο Χριστιανισμός δέχεται ακόμη επιρροές από τον Ιουδαϊσμό. Οι θρησκείες αυτές αρνούνται την απεικόνιση του Θεού, αλλά και όλων των θρησκευτικών προσωπικοτήτων. Οι ανεικονικές αυτές αντιλήψεις επηρέασαν πολλούς πιστούς και βρήκαν γόνιμο έδαφος σε αιρετικές κοινότητες, όπως των Νεστοριανώνκαι των Παυλικιανών. Γενικότερα, στην Μικρά Ασία υπήρχε μια τάση απόρριψης των εικόνων.
- Το ανεικονικό πνεύμα του Ισλαμισμού και οι αντιλήψεις της Ανατολής επηρέασαν τη δυναστεία των Ισαύρων που καταγόταν από τη Συρία. Ο Λέων Γ’ ο Ίσαυρος και ο γιος του Κωνσταντίνος ο Ε’, όταν έγιναν αυτοκράτορες, προσπάθησαν να επιβάλλουν στους πιστούς τις εικονομαχικές τους απόψεις.
- Η επιθυμία των Ισαύρων να περιορίσουν την επιρροή των μοναχών.
- Η λανθασμένη ιδέα που είχαν οι εικονομάχοι ότι οι επιτυχίες των εχθρών του Βυζαντίου, προέρχονταν από τη δίκαιη οργή του Θεού για ότι συνέβαινε στο χώρο της λατρείας.
- Στη διένεξη αυτή συνέβαλαν πολλοί αφελείς και χωρίς θεολογική παιδεία μοναχοί και λαϊκοί, που προέρχονταν από τα ευρύτερα λαϊκά στρώματα της κοινωνίας. Με τις υπερβολές και τις δεισιδαιμονίες τους σχετικά με τις εικόνες διαμόρφωσαν ένα κλίμα εικονολατρίας με ειδωλολατρικές εκδηλώσεις. Κατέληξαν να λατρεύουν το ξύλο, το χρώμα και το υλικό της εικόνας, τα οποία θεωρούσαν φορείς της θείας χάριτος και μέσον αγιασμού των πιστών.
- Οι αντιλήψεις αυτές, αλλά και η δυσαρέσκεια για την αυστηρή οικονομική και κοινωνική πολιτική των Ισαύρων οδήγησε τις λαϊκές και οικονομικά ασθενείς κοινωνικές ομάδες με αφορμή τις εικονομαχικές θέσεις αυτής της δυναστείας, να αντιδράσουν δυναμικά στις μεταρρυθμίσεις τους.
Είναι γεγονός ότι η περίοδος της εικονομαχίας συμπίπτει με την αναδιοργάνωση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας με το θεσμό των Θεμάτων, δηλαδή τις μικρές διοικητικές περιφέρειες στις οποίες χωρίστηκε η αυτοκρατορία με επικεφαλής ένα στρατηγό. Οι στρατιωτικές αυτές περιφέρειες αποτελούνταν από στρατιώτες-καλλιεργητές. Οι Ίσαυροιαυτοκράτορες στηρίχτηκαν στον επαρχιακό στρατό των θεμάτων για να αντιμετωπίσουν τους εχθρούς που απειλούσαν το κράτος εκείνη την περίοδο, δηλαδή τους Άραβες και τους Βουλγάρους.
Για να μετατρέψουν τους στρατιώτες από ακτήμονες σε καλλιεργητές χρειάζονταν, οι εικονομάχοι αυτοκράτορες, τις απέραντες εκκλησιαστικές και μοναστηριακές εκτάσεις, τις οποίες προσπάθησε να τις φορολογήσει ή να τις αποσπάσει από την Εκκλησίαπρος όφελος του Κράτους. Επίσης η ανάγκη της αυτοκρατορίας σε στρατιώτες, για να αντιμετωπίσει τους εχθρικούς λαούς που την απειλούσαν, έκανε τους Ισαύρους να εφαρμόσουν τη στρατιωτική θητεία σε όλους τους μοναχούς, κάτι το οποίο απέφευγαν μέχρι τότε.
Τα παραπάνω προσέκρουσαν στην παντοδύναμη τότε Εκκλησία, δηλαδή Πατριάρχες, επισκόπους και ηγούμενους. Αυτοί, όπως ήταν φυσικό, ήταν αντίθετοι με κάθε παραχώρηση εκκλησιαστικής περιουσίας στο κράτος. Είχαν ισχυρά ερείσματα στα λαϊκά στρώματα χρησιμοποιώντας τις θαυματουργές εικόνες, οι οποίες είχαν υποκαταστήσει και την ιατρική.
Αυτό το ακαταμάχητο όπλο του κλήρου μπήκε στο στόχαστρο των αυτοκρατόρων. Η εικονομαχία δηλαδή ήταν το μέσο που χρησιμοποίησαν οι Ίσαυροι για να επιβληθούν στον κλήρο και να προχωρήσουν στις μεταρρυθμίσεις του κράτους. Γι’ αυτό καθαίρεσαν την ηγεσία της Εκκλησίας, η οποία αποτελούνταν από εικονολάτρες, επιβάλλοντας νέα ηγεσία, που υποστήριζε την εικονομαχική πολιτική. Επίσης κατοχύρωσαν δογματικά την παραπάνω πολιτική τους με τη σύγκληση Συνόδου το 754 μ.Χ. .
Οι μεταρρυθμίσεις των Ισαύρων όμως είχαν θετικά αποτελέσματα. Η τόνωση της στρατιωτικής δύναμης της αυτοκρατορίας με το θεσμό των θεμάτων και την επέκτασή τους οδήγησε στην επιτυχή αντιμετώπιση των Αράβων και των Βουλγάρων. Ο Λέων ο Γ΄ κατάφερε να αποκρούσει τον ισχυρό στρατό και στόλο των Αράβων το 717μ.Χ.-718 μ.Χ. . Η ήττα αυτή εμπόδισε για μία ακόμη φορά τους μουσουλμάνους να εισβάλλουν στην Ευρώπη, κάτι το οποίο σταμάτησε από τότε την ορμητικότητά τους. Από την άλλη πλευρά ο γιος του Κωνσταντίνος Ε΄ προχώρησε σε επιθετικές ενέργειες εναντίον των Αράβων, ενώ απέτρεψε την ενδυνάμωση των Βουλγάρων και εδραίωσε την κυριαρχία του Βυζαντίου στα Βαλκάνια.