Nat's belongings

«Έλα και γράψε Ιστορία»[*]

Στις 11 Μαΐου 2013 με την τελετή απονομής των βραβείων και των επαίνων ολοκληρώθηκε για τη σχολική χρονιά 2012-2013 ο Πανελλήνιος Μαθητικός Διαγωνισμός Ιστορικού Ντοκιμαντέρ «Προσεγγίζουμε κριτικά το παρελθόν», που διοργάνωσαν το Μεταπτυχιακό πρόγραμμα «Ιστορική Έρευνα, Διδακτική και Νέες Τεχνολογίες» του Ιονίου Πανεπιστημίου, η επιστημονική ένωση «Νέα Παιδεία» και η ΕΡΤ. Ο διαγωνισμός αφορούσε τους μαθητές της Γ΄ Γυμνασίου, της Α, Β΄ και Γ΄ Γενικού και Εσπερινού  Λυκείου και ΕΠΑΛ, καθώς και τους μαθητές των Σχολείων Δεύτερης Ευκαιρίας. Θεματικό πεδίο του διαγωνισμού ήταν η Νεότερη και Σύγχρονη Ελληνική και Ευρωπαϊκή  Ιστορία.

Η πρόταση αυτή εκπηγάζει από δύο ζητούμενα: την εκπαίδευση των μαθητών στην ιστορική έρευνα και την καλλιέργεια της κινηματογραφικής παιδείας στο σχολείο. Η δημιουργία ιστορικού ντοκιμαντέρ από μαθητές και η αξιοποίησή του στην εκπαίδευση μπορούν να ενταχθούν στο Αναλυτικό Πρόγραμμα για τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Η δημιουργία ενός ντοκιμαντέρ συνάδει με βασικές αρχές του ΑΠ όπως η βιωματικότητα, η διαθεματικότητα και η ομαδοσυνεργατική μάθηση. Έτσι, η προτεινόμενη δράση μπορεί να υλοποιηθεί τόσο στο μάθημα της Ιστορίας όσο και σε αυτό των ερευνητικών εργασιών, των Κοινωνικών Σπουδών ή και της Νεοελληνικής Γλώσσας.

Στο πλαίσιο ενός τέτοιου προγράμματος, οι μαθητές ασκούνται στην ιστορική έρευνα, τη συλλογή και ταξινόμηση έντυπου και ηλεκτρονικού υλικού, τη μελέτη της βιβλιογραφίας, την ερμηνεία των πηγών, την ένταξη του γεγονότος σε ευρύτερη ιστορική περίοδο, τη λειτουργία της ιστορικής αφήγησης και, κυρίως, στην κριτική προσέγγιση της Ιστορίας. Το ενδιαφέρον είναι πως με τη συγκεκριμένη θεματική δίνεται στους μαθητές η ευκαιρία να ασχοληθούν με γεγονότα της σύγχρονης ελληνικής και ευρωπαϊκής ιστορίας, περιόδους που συνήθως μένουν «σκοτεινές» στις σχολικές αίθουσες. Ευκταίο είναι να «αγγίξει» ο φιλόλογος τη Μικρασιατική Εκστρατεία, και μέχρι εκεί. Η άγνοια της ιστορικής περιόδου μετά το 1922 είναι σαφές πόσο έχει επηρεάσει τις πολιτικές επιλογές στη σημερινή ελληνική κοινωνία. Όχι πως η πληροφορία από μόνη της αποκαθιστά τις στρεβλώσεις. Η κριτική προσέγγιση βασικών πολιτικών, οικονομικών και κοινωνικών παραμέτρων αλλά και η θεώρηση της Ιστορίας μέσα από τις ατομικές ιστορίες είναι αυτές που θα δημιουργήσουν τα ερωτήματα και θα οδηγήσουν σε αποκαλυπτικές – ενδεχομένως – ερμηνείες.

Από την άλλη πλευρά, το δεύτερο ζητούμενο, η κινηματογραφική παιδεία, είναι πιο δύσκολο να κατακτηθεί. Οι μαθητές καλούνται να μιλήσουν στην κινηματογραφική «γλώσσα» και να χρησιμοποιήσουν την κινηματογραφική αφήγηση για να πουν την ιστορία τους. Το σενάριο, το ντεκουπάζ, τα πλάνα, οι σεκάνς, η μουσική επένδυση, η αφήγηση και το μοντάζ είναι μόνο το τεχνικό μέρος, το οποίο αδιαμφισβήτητα πρέπει να κατέχει κανείς προκειμένου να δημιουργήσει ένα ολοκληρωμένο ντοκιμαντέρ. Οι γνώσεις αυτές δεν είναι δύσκολα προσβάσιμες. Και η εξοικείωση με την ορολογία θα επιτευχθεί μέσα από τη συνεχή εξάσκηση με αποτελέσματα πολύ ικανοποιητικά. Το απαραίτητο είναι, όμως, να κατανοήσουν οι μαθητές τη σχέση του ντοκιμαντέρ με την Ιστορία. Το σημείο «συνάντησης» των δύο είναι η αναζήτηση της αλήθειας και η -κατά το δυνατόν εφικτή- ολόπλευρη παρουσίαση του γεγονότος μέσα από το συνδυασμό της ιστορικής με την κινηματογραφική αφήγηση.

Τα 174 ντοκιμαντέρ που διαγωνίστηκαν ήταν ένα ικανοποιητικό δείγμα που προσφερόταν για πρωτογενή στατιστική ανάλυση, η οποία έρχεται να φωτίσει στην πράξη πτυχές της θεωρίας. Σε 146 σχολεία, 47 από την Αττική, 90 από την περιφέρεια και 9 από το εξωτερικό, ενεργοποιήθηκαν μαθητές και εκπαιδευτικοί με στόχο τη συμμετοχή στον διαγωνισμό. Σχεδόν ίσος αριθμός Γυμνασίων και Λυκείων καθώς και 8 Σχολεία Δεύτερης Ευκαιρίας πήραν μέρος. Στην πλειονότητά τους οι μαθητές ασχολήθηκαν περισσότερο με την Ελληνική Ιστορία (139 συμμετοχές) παρά με την Ευρωπαϊκή (35 συμμετοχές). Τα δημοφιλέστερα θέματα ήταν ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος, η Μικρασιατική εκστρατεία και η Ελληνική Επανάσταση, με ιδιαίτερη έμφαση στην προσωπικότητα του Καποδίστρια. Οι συμμετοχές με θέματα από την Τοπική Ιστορία εστίασαν κυρίως στην Ελληνική Επανάσταση, την Κατοχή και τον ελληνικό εμφύλιο. Λίγα ήταν τα ντοκιμαντέρ που αναφέρονταν σε γεγονότα της περιόδου μετά τη μεταπολίτευση. Η συχνότητα των θεμάτων που επανέρχονταν ήταν αναμενόμενη. Ένα αίσθημα ασφάλειας ότι κινείται κανείς σε γνωστά «εδάφη». Δεν έλειψαν, βέβαια, και εκπλήξεις, όπως συμμετοχές με θέμα τον ισπανικό εμφύλιο ή τις αμερικανίδες πιλότους του Β’ Παγκοσμίου.

Τα κριτήρια με τα οποία αξιολογήθηκαν οι συμμετοχές ήταν προσανατολισμένα στην παιδαγωγική πλευρά του εγχειρήματος. Η αρτιότητα σε επαγγελματικό επίπεδο δεν ήταν ο βασικός άξονας. Αυτό, βέβαια, δε σήμαινε χαμηλή ποιότητα των συμμετοχών που ξεχώρισαν. Στόχος της δράσης ήταν η κινητοποίηση όσο το δυνατόν μεγαλύτερου αριθμού μαθητών και καθηγητών ώστε να ενταχθεί δημιουργικά το ντοκιμαντέρ στην εκπαιδευτική διαδικασία. Η απήχηση του διαγωνισμού ξεπέρασε τις αρχικές προσδοκίες των διοργανωτών θέτοντας σε άλλη βάση πλέον τα αναμενόμενα ποσοστά συμμετοχής την επόμενη χρονιά.

Τα πέντε βραβευμένα ντοκιμαντέρ διακρίθηκαν για τον τρόπο με τον οποίο πραγματεύτηκαν επιστημονικά οι μαθητές το θέμα, για την ερευνητική εργασία που προηγήθηκε, την αποτελεσματική αξιοποίηση των πηγών και των μαρτυριών, τη δομημένη οργάνωση του υλικού και το επιτυχημένο μοντάζ. Δεν μπορούμε, όμως, να παραβλέψουμε κάποιες σημαντικές επισημάνσεις που αφορούν αφενός την παράμετρο «κριτικά» του τίτλου του διαγωνισμού, αφετέρου την κινηματογραφική παιδεία των συμμετεχόντων. Είναι δύσκολο να ξεφύγουν οι διαγωνιζόμενοι, στην πρώτη απόπειρά τους, από τα ιστορικά στερεότυπα και τις αγκυλώσεις, και να προσεγγίσουν πραγματικά με κριτική ματιά το ιστορικό γεγονός. Ένας λόγος παραπάνω, λοιπόν, να επιλέγουν ορθά τα θεσμικά όργανα του Υπουργείου σε ποιες ειδικότητες ανατίθεται η διδασκαλία του μαθήματος της Ιστορίας. Έπειτα, ήταν σε πολλές περιπτώσεις περισσότερο από προφανής η γοητεία και η κυριαρχία του εμπορικού κινηματογράφου. Αρκετά τα κινηματογραφικά στερεότυπα. Κυρίως, όμως, αδυναμίες στην κινηματογραφική αφήγηση.

Θα μπορούσε κανείς να αναλύσει επί μακρόν τα αποτελέσματα του διαγωνισμού, κάτι που έχει ήδη δρομολογηθεί σε επιστημονικό πλαίσιο. Για λόγους συντομίας θα εστιάζαμε στα εξής: Οι διαγωνισμοί χάνουν την μακροπρόθεσμη παιδευτική τους αξία αν λειτουργήσουν σαν πυροτεχνήματα, χωρίς να έχει διασφαλιστεί αξιόλογη συνέχεια. Με αυτό το σκεπτικό, από τον ερχόμενο Οκτώβριο σχεδιάζονται από τη Νέα Παιδεία, σε συνεργασία με άλλους επιστημονικούς φορείς, επιμορφωτικές δράσεις για εκπαιδευτικούς και μαθητές, με στόχο τη δημιουργία ιστορικών ντοκιμαντέρ και τη χρήση τους στις αίθουσες. Έπειτα, έγινε σαφές σε όλους όσοι πλαισίωσαν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο τον διαγωνισμό πως οι εκπαιδευτικοί δεν είναι συλλήβδην φυγόπονοι ούτε φείδονται χρόνου προκειμένου να παραγάγουν έργο. Δε φοβούνται μάλιστα να εκθέσουν την από κοινού δουλειά με τους μαθητές τους και να αξιολογηθούν και οι ίδιοι γι’ αυτή.

Η κατακλείδα της δράσης θα μπορούσε να είναι «Μια άλλη εκπαίδευση φαίνεται πως είναι εφικτή». Ας τη χρησιμοποιήσουμε ως θεματική περίοδο, για να γράψουμε -και εμείς- Ιστορία.

Τα πέντε βραβευμένα ντοκιμαντέρ είχαν αναρτηθεί στην ιστοσελίδα της ΕΡΤ www.ert.gr-Περισσότερα-Παιδικό-Διαγωνισμοί.

Τώρα θα τα βρείτε στο vimeo, στη διεύθυνση https://vimeo.com/user19113548/videos

Nέα Παιδεία (2013), τεύχος 146, σ. 146-148

• Τριαντάφυλλο στο στήθος – Θέατρο της Δευτέρας
• Πορεία 090
• Ακυβέρνητες πολιτείες
• Το ταμπούρλο
• Το Ολοκαύτωμα

Όλα, στη δημόσια τηλεόραση.
Ως τα 15 είχα βρει πού θα κινηθώ.
Ευγνώμων,

ΝΜ

ΠΡΟΣΕΓΓΙΖΟΥΜΕ ΚΡΙΤΙΚΑ ΤΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ

Το Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα «Ιστορική Έρευνα, Διδακτική και Νέες Τεχνολογίες» του Ιονίου Πανεπιστημίου, η επιστημονική ένωση «Νέα Παιδεία» και η ΕΡΤ προκήρυξαν Πανελλήνιο Μαθητικό Διαγωνισμό Ιστορικού Ντοκιμαντέρ με θέμα «Προσεγγίζουμε κριτικά το παρελθόν». Θεματικό πεδίο του διαγωνισμού ήταν η Νεότερη και Σύγχρονη Ελληνική και Ευρωπαϊκή Ιστορία.

Στα γραφεία της Νέας Παιδείας έφτασαν 174 Ιστορικά Ντοκιμαντέρ-συμμετοχές από μαθητές Γυμνασίων, Γενικών και Εσπερινών Λυκείων και ΕΠΑΛ, Σχολείων Δεύτερης Ευκαιρίας, ελληνικών σχολείων του εξωτερικού, καθώς και Γυμνασίων και Λυκείων της Κύπρου.

Ευχαριστούμε θερμά τους μαθητές και τους εκπαιδευτικούς για τη συμμετοχή τους στον διαγωνισμό με εμπνευσμένες και πρωτότυπες δουλειές.

Η έρευνα και η κριτική προσέγγιση είναι ο τρόπος να συναντηθούμε δημιουργικά με την Ιστορία.

Τα αποτελέσματα του διαγωνισμού θα ανακοινωθούν στην τελετή απονομής, που θα γίνει στις 11 Μαΐου 2013, στις 10.00, στο Ίδρυμα «Μιχάλης Κακογιάννης», Πειραιώς 206, στον Ταύρο.

Με την ευγενική χορηγία:
Ίδρυμα ‘Μιχάλης Κακογιάννης’
Εκδόσεις Μεταίχμιο
Studio Wayfarer

Αθήνα, 14 Νοεμβρίου 2012, στο debate με θέμα «Στην Ελλάδα είμαστε ρατσιστές» τα ποσοστά μετά το τέλος της εκδήλωσης διαμορφώθηκαν ως εξής: 70% υπέρ, 20% κατά, 10% ουδέτερο. «Οι Έλληνες είναι ρατσιστές γιατί κανένας δεν τους έμαθε να μην είναι. Και όλοι οι λαοί είναι ρατσιστές, όταν δεν τους μάθει κανείς να μην είναι» δια στόματος Γ. Βαλλιανάτου.

Η απομόνωση φράσεων ενισχύει την αποσπασματικότητα της αντίληψής μας για τη σύγχρονη πραγματικότητα. Το γνωρίζω. Η άποψη, όμως, που ακούστηκε στην εκδήλωση της Intelligence² Greece στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών πριν κάποιες μέρες αλλά και η συνειδητοποίησή της είναι ανάγκη να υπογραμμιστούν γιατί καλούνται να σηματοδοτήσουν τη στροφή στην πολιτική της τυπικής εκπαίδευσης και να διατρέξουν την  πρακτική μας και στην άτυπη εκπαίδευση.

Οι ομιλητές της εκδήλωσης, συμπεριλαμβανομένων και εκείνων που υποστήριζαν την αντι-θέση, έδειχναν, εκτός από την ανεπαρκή πολιτεία και τη χωλή δημοκρατία, και προς μια κοινωνία απαίδευτη, κλειστο/-φοβική, αμνήμονα, περιχαρακωμένη, μια κοινωνία των ιδιωτών. Εκεί, ανθούν περιστατικά ρατσιστικής συμπεριφοράς, ακόμα και θεσμικής. Στον ευρύτερο χώρο της εκπαίδευσης μας έχουν ήδη γίνει γνωστά. Οι αναλύσεις συνήθως κινούνται επιπολής, μέχρι εκεί που καλύπτει η τουριστική φωτογραφική απεικόνιση. Ελλειμματική η χαρτογράφηση των βαθύτερων αιτιών -χρειάζεται γενναίο βλέμμα να ανατρέξεις στις απαρχές του νεοελληνικού κράτους, στα συντάγματα, στην πρώτη νομοθεσία για την εκπαίδευση, στη «Μεταρρύθμιση που δεν έγινε». Περιθώριο αναμονής και λοιπών θεωρητικών αναλύσεων, στην εκπαίδευση τουλάχιστον, δεν υπάρχει.

Ο Κ. Παπαϊωάννου έχει πολύ εύστοχα επισημάνει ότι η εγκληματική δράση νεοναζιστικών ομάδων μόνο θεσμικά μπορεί να αντιμετωπιστεί στο πλαίσιο της ισχύουσας νομοθεσίας. Παραθέτω αποσπάσματα από το άρθρο του «Θεσμική αντιμετώπιση της Χρυσής Αυγής: Σαν συνδικάτο του εγκλήματος» στην Εφημερίδα των Συντακτών: «Σημαίνει συστηματική ποινική αντιμετώπιση των πράξεών του σε τέτοιο βαθμό που να μην αντέχεται, ατομικά και συλλογικά, η ενεργός ένταξη στην οργάνωση. […] Σημαίνει επιβολή ποινών σε φυσικούς αυτουργούς και κυρίως τεκμηρίωση της ευθύνης των ηθικών αυτουργών που ως ηγετική ομάδα ή πρόσωπα σχεδιάζουν. Όλα αυτά όμως προϋποθέτουν διωκτικούς και δικαστικούς μηχανισμούς αδιάβρωτους στον ναζιστικό ιό. Εκεί αρχίζουν τα πολύ δύσκολα». Σαφέστατη η συγκεκριμένη δυσκολία.

Τις αδιαφανείς δυσκολίες, όμως, πώς τις διαχειρίζεται κανείς; Ο ενδυματολογικός κώδικας είναι απόλυτα αναγνωρίσιμος -και προβλέψιμος βέβαια- ως μέρος των ναζιστικών συμβόλων. Το «Ξέρεις ποιος είμαι εγώ;» ή το «Αίσχος, βέβηλοι» της Επιδαύρου, ακόμα και το αίτημα δημιουργίας μιας Αρχής Προστασίας του Αρχαίου Δράματος το 2005 (!) πού θα τα κατατάσσαμε; Κάπου μεταξύ ταυτότητας, ατομικής και εθνικής, και εθνοκεντρισμού. Κάποιο είδος φόβου ανακλούν, που τον κοιμίζουμε -οξύμωρο- με κραυγές.  Έτσι, όχι μόνο δεν ενεργοποιήσαμε την αφύπνισή μας, αλλά και υποτιμήσαμε την αποτελεσματικότητα των φορέων του ναζισμού. «A όταν έκτιζαν τα τείχη πώς να μην προσέξω.» Και τα τείχη μάς πολιορκούν, δε μας προστατεύουν.

Ας πάψουμε, λοιπόν, να ανασκευάζουμε λαχανιάζοντας κάθε ναζιστική πρόκληση σαν να μην είμαστε σε θέση να αρθρώσουμε ακέραιο λόγο. Οι εκπαιδευτικοί οφείλουμε να ξεκινήσουμε νέο διάλογο, να ορίσουμε άλλη εγκύκλια παιδεία, που θα έρθει σε ρήξη με κάθε στρεβλό αυταρχισμό που τείνει να πάρει μορφή κανονικότητας. Προσωπικά, σε τρεις λέξεις ουσιαστικές θα επιμείνω: μνήμη, γνώση, κρίση. Τα τελευταία δύο χρόνια έχω ασχοληθεί με καινοτόμες δράσεις στην τυπική και μη τυπική εκπαίδευση σε χώρες του εξωτερικού κυρίως αλλά στην Ελλάδα. Προτείνω στους αναγνώστες εκπαιδευτικούς δύο από αυτές γιατί διαλέγονται με τα σημερινά μας βιώματα.

Το Memoro-Ελληνική Τράπεζα Αναμνήσεων υλοποιεί ένα ευρωπαϊκό πρόγραμμα με τίτλο «Οι αναμνήσεις μου – Η ιστορία μας: ενεργός ευρωπαϊκή μνήμη». Ζητούμενο του προγράμματος είναι η διατήρηση της μνήμης της Ευρώπης μέσα από τις προσωπικές μαρτυρίες των ανθρώπων. Όπως αναφέρεται στο σχετικό υλικό «[…] έχει στόχο την κατανόηση των βασικών αξιών της ΕΕ, όπως η ελευθερία, η δημοκρατία και ο σεβασμός των ανθρωπίνων δικαιωμάτων μέσα από τη μνήμη της καταπάτησής του από το ναζισμό, το φασισμό και το σταλινισμό στην Ευρώπη». Η ανταλλαγή και η καταγραφή αναμνήσεων των Ελλήνων και των Ιταλών είναι η βάση για μια ουσιαστική «συνομιλία», μέσα από την ατομική προφορική ιστορική αφήγηση, των γενεών, μια πολυτροπική αφήγηση που λειτουργεί, με την πολλαπλότητά της, συμπληρωματικά προς την «επίσημη» ιστορία. Σημαντική είναι η ενεργή συμμετοχή των ηλικιωμένων ως αφηγητών και των νέων ως καταγραφέων της μνήμης ή εξερευνητών αναμνήσεων. Επικοινωνήστε με τους συντονιστές στο email info@bankofmemories.gr, για να σας βοηθήσουν να εφαρμόσετε το πρόγραμμα στο σχολείο σας, στη γειτονιά σας ή σε όποια άλλη ομάδα θέλει να μοιραστεί τις αναμνήσεις της.

Το πρόγραμμα ARTiT, που υλοποιήθηκε σε πέντε ευρωπαϊκές χώρες, με συντονισμό στην Ελλάδα από την Επιστημονική Ένωση Εκπαίδευσης Ενηλίκων, προσφέρει μια ολοκληρωμένη εκπαιδευτική πρόταση (μεθοδολογία και εκπαιδευτικά εργαλεία) για εκείνους που θέλουν να αξιοποιήσουν ενεργά τις τέχνες στη διδακτική τους καθημερινότητα. Οι βάσεις της μεθόδου συνοψίζονται στον τίτλο «Κριτική και δημιουργική μάθηση μέσα από την αισθητική εμπειρία». Ζωγραφικοί πίνακες, κινηματογραφικές ταινίες, λογοτεχνικά, μουσικά και θεατρικά έργα χρησιμοποιούνται για να προσεγγίσουν οι μαθητές θέματα όπως οι σχέσεις των φύλων, η διαπολιτισμικότητα, καθώς και ό,τι έχει σχέση με την ιδιότητα του πολίτη και τη ζωή στη σύγχρονη κοινωνία. Ας μη βιαστούμε να χαρακτηρίσουμε την Τέχνη πολυτέλεια. Ένας από τους βασικούς στόχους του προγράμματος είναι η ανατροπή κάθε στερεοτυπικής αντίληψης για όσα μας περιβάλλουν, για όσα έχουμε διδαχθεί, μέσα από την παρατήρηση και το σχολιασμό των έργων τέχνης. Η αρχή της μετασχηματίζουσας μάθησης και ο εκδημοκρατισμός είναι τα στοιχήματα και για τους εκπαιδευτές και για τους εκπαιδευόμενους. Απευθυνθείτε στην ελληνική ομάδα στο email adulteduc2@gmail.com και ζητήστε πρόσβαση στο υλικό που συγκεντρώθηκε από την πρώτη υλοποίηση του προγράμματος.

Η επαγρύπνηση είναι αναγκαία συνθήκη της κοινωνικής και πολιτικής ζωής. Το ίδιο και ο διάλογος που γίνεται σε κοινά αποδεκτή βάση, όχι αυτή του μίσους. Όταν η μία πλευρά ουρλιάζει, για ποιο λόγο να εισέλθει κανείς στο διάλογο; Για να δείξει ότι δε φοβάται ή για να κρύψει ότι φοβάται; Ματαιοπονία ό,τι και αν ισχύει, γιατί μάλλον πρέπει να προηγηθεί η αυτοκριτική. Θα ήταν -σκέφτομαι- προτιμότερη η μεθοδική δράση μαζί με την ευαίσθητη ματιά αν θέλουμε να είμαστε αποτελεσματικοί, δηλαδή να εκπαιδεύσουμε πολίτες που ξέρουν να διαφωνούν με καλαισθησία. Είναι ένας τρόπος να πετύχουμε κι εμείς το «ανεπαισθήτως».

Η Ν. Μερκούρη εργάζεται ως φιλόλογος στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση.

Παρουσίαση της δουλειάς του Memoro-Ελληνική Τράπεζα αναμνήσεων θα βρείτε στο τεύχος 143 του περιοδικού Νέα Παιδεία (www.neapaideia–glossa.gr). Το πρόγραμμα ARTiT θα παρουσιαστεί στο τεύχος 144.

Το ΑΡΘΡΟ δημοσιεύεται στο ένθετο “Παιδεία και Κοινωνία” της κυριακάτικης Αυγής, 25/11/2012, σελ. 9-10.