Της Νατάσας Μερκούρη
Κυρίες, κύριοι και παιδιά, αγαπητοί φίλοι, σας καλωσορίζουμε στην παρουσίαση του βιβλίου της Κυριακής Κυριακουλέα Η πεταλούδα της Λίνας σε εικονογράφηση του Τάσου Παπατσώρη, δύο πολύ αγαπημένων φίλων και συναδέλφων, από τις εκδόσεις Οσελότος.
Συνηθίζουμε να είμαστε απλώς περαστικοί σχεδόν από παντού, από χώρους, από τις ζωές των ανθρώπων, από τη ζωή την ίδια. Σήμερα, βρισκόμαστε εδώ, σε έναν χώρο ξεχωριστό, για δικούς μας ανθρώπους, που μας μαθαίνουν να αφουγκραζόμαστε και να παρατηρούμε τον κόσμο γύρω μας.
Το «Μύρτιλλο» λοιπόν…. Στεγάζεται σε ένα από τα 5 ιστορικά βιομηχανικά κτήρια του «Πάρκου για τον Πολιτισμό και το Παιδί». Είχαν οικοδομηθεί όλα μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο με χρηματοδότηση από τη νορβηγική κυβέρνηση. Εξοπλίστηκαν με μηχανήματα και από το 1957 λειτουργούσαν ως χώροι εκπαίδευσης αναπήρων θυμάτων πολέμου. Ονομαζόταν ο χώρος Κέντρο Αποκατάστασης Πολιτικών Αναπήρων Πολέμου (ΚΑΠΑΨ). Από τη δεκαετία του ’90 σταμάτησαν να χρησιμοποιούνται και άρχισε η παρακμή τους. Ανακαινίστηκαν το 2014 με πόρους από την Ευρωπαϊκή Ένωση και όλο το πάρκο παραδόθηκε στους πολίτες.
Στο Πάρκο θα βρείτε: α) Την πρώτη δανειστική βιβλιοθήκη στη χώρα για παιδιά νηπιακής ηλικίας, β) δανειστική βιβλιοθήκη για παιδιά σχολικής ηλικίας, γ) «Το Μεγάλο μας Σπίτι», ένα φιλόξενο μέρος πρώιμης κοινωνικοποίησης για παιδιά έως 3 ετών και τους γονείς τους, δ) συμβουλευτικό σταθμό ψυχολογικής υποστήριξης του Δημοτικού Βρεφοκομείου Αθηνών του δήμου Αθηναίων και ε) το «Μύρτιλλο»
Το Μύρτιλλο καφέ βραβεύτηκε το 2014 ως η Κοινωνική Συνεταιριστική Επιχείρηση που έχει προσλάβει ευπαθείς εργαζόμενους σε ποσοστό 90% και έχει κατορθώσει την αυτοδιαχείριση με προσωπική ευθύνη των εργαζομένων σε όλα τα επίπεδα. Λειτουργεί ως πολυχώρος Λόγου και Τέχνης που ανοίγεται στην κοινωνία με το πρόγραμμα «Οι τέχνες αλλιώς», κι έτσι, με τη βοήθεια της υπεύθυνης εκδηλώσεων κ. Ιωάννας Βασιλακοπούλου βρισκόμαστε σήμερα εδώ.
Ας ξεκινήσουμε, λοιπόν, την παρουσίασή μας. Δικαιωματικά, θα ανοίξει την εκδήλωση εκπρόσωπος του εκδοτικού οίκου. Θα θέλαμε να καλέσουμε την υπεύθυνη των εκδόσεων Οσελότος κ. Παντοπούλου, να απευθύνει χαιρετισμό.
Πριν ξεκινήσω το δικό μου μέρος της παρουσίασης, θα ήθελα να εξομολογηθώ ότι έχω αγωνία για το πώς θα ακουστούν όσα θα πω σε αυτή τη συνάντηση. Δεν πρόκειται για κάποια βαθυστόχαστη ανάλυση. Αρκεί μόνο που ξέρω ότι αυτή είναι από τις σημαντικές στιγμές της Κυριακής, στιγμή μεγάλης βαθιάς χαράς και ικανοποίησης, μια στιγμή-ορόσημο, που σηματοδοτεί για εκείνη έναν νέο τρόπο να υπάρχει, να κινείται και να διατρανώνει την παρουσία της ανάμεσά μας.
Όταν, λοιπόν, με εμπιστεύτηκε για να μιλήσω για τη δουλειά αυτή, φυσικά δέχτηκα χωρίς δεύτερη σκέψη. Έχω όμως την ανησυχία που έχουν πάντα οι φίλοι: να σταθώ κι εγώ στο ύψος της χαράς της με όσα θα μοιραστώ μαζί σας.
Η Κυριακή, από τότε που τη γνώρισα, ασχολείται στον εκτός σχολείου χρόνο της με τις δύο μεγάλες της αγάπες: το κουκλοθέατρο και το παραμύθι. Το παραμύθι το έχει υπηρετήσει σε ποικίλες συνθήκες: ήταν υπεύθυνη του Ομίλου Παραμυθιού στο σχολείο, έχει παρακολουθήσει πολλές ώρες σεμιναρίων αφήγησης παραμυθιού, έχει αφηγηθεί αλλά και έχει γράψει και η ίδια παραμύθια.
Αυτό, όμως, που κρατάτε στα χέρια σας ξεχωρίζει για δύο, κατά τη γνώμη μου, λόγους. Η Μαρία σε λίγο σίγουρα θα σας δώσει κι άλλους.
Η δημιουργία του βιβλίου αυτού αποτυπώνει μια στάση ζωής. Αφορμή για την ιστορία της Κυριακής στάθηκε πραγματικά η απώλεια της καρφίτσας-πεταλούδας της Λίνας, αλλά αυτό ήταν μόνο η αφορμή. Και το τονίζω γιατί βλέπουμε συγγραφείς να εκμεταλλεύονται, ακόμα και να εξαργυρώνουν το βίωμά τους προκειμένου να έχουν κάτι να εκδώσουν.
Η αφορμή, λοιπόν, ήταν ένα ασήμαντο κατά τ’ άλλα περιστατικό, μια λεπτομέρεια στην πυρετώδη καθημερινότητα του σχολείου, το οποίο η παρατηρητικότητα της Κυριακής ξεχώρισε γιατί διείδε βάθος εκεί που οι άλλοι, ακόμα και η Λίνα, είδαμε μια ατυχία. Και καθώς πάντα, ουσιαστικά αισιόδοξη, σκέφτεται με ιστορίες, έστησε μια σπονδυλωτή αφήγηση. Η πεταλούδα από το πέτο της ζακέτας της Λίνας διαγράφει, ανεξάρτητη αλλά και μόνη, μια διαδρομή με τρεις σταθμούς. Οι συναντήσεις με τρεις συνηθισμένους ανθρώπους, σε διαφορετικές φάσεις ζωής, είναι τρεις καταδύσεις στις ψυχές και τις ανάγκες των προσώπων αυτών. Η πεταλούδα δίνει στον καθένα ό,τι χρειάζεται εκείνη τη στιγμή. Αρχικά, μια ανεξήγητη χαρά στη Λίνα, έπειτα την απάντηση στο διαγώνισμα στο αδύνατο κοριτσάκι, το συγκλονιστικό στιγμιότυπο στον φωτογράφο και στον ηλικιωμένο χαρούμενες αναμνήσεις από τη νεκρή του κόρη.
Και στηρίζει αντίστοιχα τη νοηματοδότηση της ζωής της Λίνας, τον αγώνα και την προσπάθεια της μαθήτριας, την κορυφαία στιγμή και τη διάκριση του φωτογράφου, τη λύση της ζωής και τη χαμένη χαρά του ηλικιωμένου.
Παράλληλα, αναζητά το νόημα της δικής της ύπαρξης τώρα που δεν ζει πια με ασφάλεια ως διακοσμητική καρφίτσα αλλά ούτε και περνά τις μέρες της στο πλευρό της Λίνας. Τόσο η Κυριακή όσο και ο Τάσος, όπως θα δείτε σε λίγο, ανατρέπουν το στερεότυπο της χαρούμενης αφελούς πεταλούδας, που παρουσιάζεται συνήθως με άγνοια κινδύνου. Τη συγκεκριμένη πεταλούδα την προσδιορίζει η έλλειψη των άλλων και η δική της προσφορά. Η ανεξαρτησία της είναι ένα ταξίδι ενηλικίωσης μέσα από την τριβή με τους ανθρώπους -γιατί κανείς δεν πορεύεται μόνος του ακόμα και αν το επιθυμεί-, τους κινδύνους της επιβίωσης, τη δύναμη να παραμένεις αυτόνομος, σε σχέση ισότιμη με ανθρώπους, συνθήκες, καταστάσεις, αντικείμενα, επιθυμίες, οδύνες. Είναι το ωραίο ταξίδι, η περιπλάνηση και αναζήτηση ταυτότητας. «Εξάλλου, πού ξέρεις», είπε στον εαυτό της, «ίσως και να ‘ταν καλύτερα που πέταξε για λίγο μακριά μου. Ίσως και να έζησε μια καλύτερη ζωή.»
Έτσι, η Κυριακή μετέπλασε λογοτεχνικά ένα καθημερινό γεγονός σε ιστορία που μας αφορά όλους ενσωματώνοντας τις δικές της εμπειρίες, τις σκέψεις, τους προβληματισμούς, κυρίως τις αγωνίες της. Κι επειδή όλες οι αφηγήσεις παραμυθιών κρύβουν μια διδαχή κι επειδή η Κυριακή πάνω από όλα είναι δασκάλα, διδάσκει και μεγαλώνει εφήβους, δε θα μπορούσε να επιτύχει καλύτερο συνδυασμό εμπειριών, προθέσεων, μορφής και υλοποίησης.
Στη ματιά της Κυριακής, που διαπερνά την επιφάνεια των πραγμάτων, ήρθε να προστεθεί και η ματιά του εικαστικού, που ξέρει πώς να εστιάζει συνήθως σε αυτό που οι υπόλοιποι προσπερνάμε και να το αναδεικνύει. Οι φιλόλογοι συχνά μιλάμε για πολυτροπικότητα, δηλαδή «τη μορφή παρουσίασης ενός πολιτισμικού προϊόντος στο οποίο περιέχονται και συνδυάζονται περισσότεροι από ένας σημειωτικοί τρόποι». Επικοινωνία, δηλαδή, μέσα από πολλούς τρόπους. Δεν πρόκειται όμως απλώς για την έμπνευση που προκαλεί ο λόγος στην εικόνα. Η εικόνα έρχεται να συμπληρώσει, να σχολιάσει, να επικεντρωθεί σε σημεία του κειμένου, να προσθέσει, να δώσει άλλη προοπτική. Έτσι τίθενται σε λειτουργία και αξιοποιούνται όλες οι διανοητικές δυνατότητες του αναγνώστη.
Ο Τάσος επέλεξε να φιλοτεχνήσει συνολικά 5 εικόνες, το εξώφυλλο και 4 ακόμα, μία για κάθε σημαντική στιγμή της πεταλούδας: η ταυτότητα της πεταλούδας, η συνύπαρξη με τη Λίνα, η συνάντηση με τη μαθήτρια, η συνάντηση με τον φωτογράφο, η συνάντηση με τον ηλικιωμένο. Όπως η καθημερινότητα μεταπλάστηκε σε λογοτεχνία, έτσι και η λογοτεχνία μεταπλάστηκε σε εικόνα. Η εικαστική προσέγγιση ξεκίνησε αυθόρμητα από το κείμενο και συνεχίστηκε με πειραματισμούς. Στη δημιουργία του οπτικού υλικού δε δόθηκαν κατευθύνσεις ή οδηγίες ως προς το περιεχόμενο ή την τεχνοτροπία. Το ζητούμενο ήταν η εικονογράφηση να είναι ισοδύναμη με το κείμενο και όχι συμπληρωματική.
Παρατηρώντας τις εικόνες είναι σαφής η αυτονομία τους. Αποτελούν από μόνες τους μια αφήγηση, που μπορεί να σταθεί έξω από το κείμενο και επιδέχεται τη δική της ερμηνεία γιατί οι εικόνες δημιουργούν οι ίδιες νόημα, και αυτή είναι η ουσία ενός πολυτροπικού κειμένου.
Ο Τάσος επέλεξε να μην κινηθεί στον χώρο του ρεαλισμού αλλά να δουλέψει και να παίξει με υφές και κυρίως με σύμβολα. Ενδεικτικά αναφέρουμε το ρολόι και το λεωφορείο για να δηλώσει την ασθμαίνουσα καθημερινότητα της Λίνας, ή τις κόρες των ματιών όταν αναφερόταν στον φωτογράφο και τη σημασία της στιγμής για αυτόν.
Σε κάθε εικόνα παρατηρούμε τη συνύπαρξη της φύσης με τον άνθρωπο, ακόμα όταν η παρουσία της φύσης δεν γίνεται αντιληπτή από τον άνθρωπο ή εμφανίζεται απροσδόκητα.
Σε κάθε εικόνα αποτυπώνεται η ουσία της συνάντησης της πεταλούδας με τον άνθρωπο: Στη ζωή της Λίνας μπαίνει σε πρώτο πλάνο, στη ζωή της μαθήτριας έρχεται σαν επιφοίτηση και την κατακλύζει, στη ζωή του φωτογράφου μπαίνει στο καρέ την κρίσιμη στιγμή και η ίδια και το αρνητικό της, στη ζωή του ηλικιωμένου δεν έχει -εικαστικά- τόσο εκκωφαντική παρουσία γιατί είναι εκείνη που προκαλεί αφύπνιση, προκαλεί την έκρηξη των αναμνήσεων, των συναισθημάτων και της ζωής που πέρασε.
Όταν τον ρώτησα πώς θα περιέγραφε τη δημιουργία αυτή, μου είπε «art therapy». Φαίνεται, τελικά, ότι εκτός από φαρμακευτική αγωγή έχουμε όλοι μας ανάγκη να ισορροπούμε μέσα από τη δημιουργία, μέσα από τις ιστορίες που έχουμε να μοιραστούμε είτε με λόγια είτε με εικόνες.
Στη συνήθεια της αντιγραφής και της επικόλλησης η Κυριακή και ο Τάσος αντιτάσσουν τη δημιουργία, την πρωτότυπη σκέψη και την προσωπική κατάθεση. Δύσκολος δρόμος να είσαι αληθινός, να επιδιώκεις το καλύτερο για τους άλλους, να γίνεσαι συνειδητά καλύτερος άνθρωπος.
Γινόμαστε καθημερινά μάρτυρες μεγάλης απανθρωπιάς. Το μίσος και η βία είναι παγιωμένος τρόπος αντίδρασης, εντελώς νομιμοποιημένος στις συνειδήσεις πολλών, ανηλίκων και ενηλίκων. Η δουλειά της Κυριακής έτσι όπως άνοιξε έναν διάλογο με τα έργα του Τάσου είναι μια σπουδή στην ευαισθησία, στη σιωπηρή πλευρά των πραγμάτων, εκεί όπου πρέπει να κάνεις ησυχία για να ακούσεις τι έχει να πει ο καθένας.
Ο Κωστής Παπαγιώργης έγραφε το 1998 για ανθρώπους «που κατοικούν μέσα στα λόγια τους». Και τα έργα τους θα συμπληρώσω. Γι’ αυτό λοιπόν είμαστε όλοι εδώ. Για να επιβεβαιώσουμε την πίστη μας σε αυτή τη στάση ζωής και να τη χειροκροτήσουμε.
© Φωτογραφίες: Τάσος Μπόκος
