Ο πατέρας της επιδημιολογίας Τζον Σνόου

Πάμε πίσω, στα μέσα του 19ου αιώνα. Εκείνον τον καιρό στην Ευρώπη η Μεγάλη Βρετανία ήταν κυρίαρχη, είχε επικρατήσει στους Ναπολεόντειους πολέμους, είχε αποικίες σε όλο τον κόσμο, και ο Βρετανικός στόλος όργωνε και εξερευνούσε τις θάλασσες όλου του πλανήτη. Όμως μαζί με τα αγαθά που καταφθάνανε από τις αποικίες της Βρετανίας στην Ανατολή, την Βόρειο Ινδία, ακολουθώντας τα ίδια εμπορικά μονοπάτια, στη Βρετανία και την Ευρώπη φθάσανε και ασθένειες πρωτόγνωρες για τις κρύες χώρες της Βόρειας Ευρώπης. (παγκοσμιοποίηση θέλαμε…)

Τότε, ακόμη κανείς δεν ήξερε πώς και γιατί αρρωσταίνει. Ο τύφος, η πανούκλα, η χολέρα ήταν κακά πνεύματα που αλίμονο αν έβαζαν στο μάτι καμιά πόλη… Έφταιγε το μίασμα, λέγανε, και η μόνη άμυνα των αρχών και των κατοίκων ήταν να ανάβουν μεγάλες φωτιές στους δρόμους για να καθαρίσει ο κακός αέρας. Το οπτικό μικροσκόπιο υπήρχε, οι επιστήμονες της εποχής εξετάζανε κάτω από αυτό διάφορα «ζωΰφια» όπως τα λέγανε, κανείς όμως δεν είχε σκεφτεί ακόμη ότι κάποιο από αυτά τα μικρόβια μπορεί να ευθύνεται για τις ασθένειες. Τουλάχιστον κανένας από όσους είχαν δυνατή φωνή στην επιστημονική κοινότητα…

Πάμε στο Λονδίνο, μία βιομηχανική, πυκνοκατοικημένη μεγαλούπολη. Μία βιομηχανική, πυκνοκατοικημένη μεγαλούπολη χωρίς τρεχούμενο νερό στα σπίτια και χωρίς αποχετευτικό σύστημα. Δύο μεγάλες ιδιωτικές εταιρείες νερού έχουν αναλάβει να τροφοδοτούν με νερό την πόλη. Παίρνουν νερό από τον Τάμεση και γεμίζουν αντλίες και πηγάδια που βρίσκονται σε κεντρικούς δρόμους. Οι κάτοικοι καθημερινά γεμίζουν από αυτά μπουκάλες και βαρέλια για να πάρουν νερό στο σπίτι. Όσο για την αποχέτευση, υπάρχουν βόθροι κάτω από τα σανίδια των υπογείων των σπιτιών. Άλλες εταιρείες τους αδειάζουν. Αν το έδαφος είναι αργιλώδες, ο βόθρος θέλει άδειασμα κάθε 6-8 μήνες, αν είναι αμμώδες μπορεί να περάσουν και 20 χρόνια και να μη χρειαστεί να αδειάσει, καθώς τα λύματα διαχέονται.

Εκείνον τον καιρό, στην Αγγλία ζούσε ένα αγόρι. Το όνομά του ήτανε Τζον Σνόου. Η οικογένεια του Τζον Σνόου ήτανε πολύ φτωχή, και πολύ μεγάλη. Ο Σνόου είχε οκτώ μικρότερα αδέλφια. Ο πατέρας του, για να τους ζήσει, δούλευε σε ανθρακωρυχεία. Όταν ο Σνόου ήτανε 14 χρονών, δούλεψε για να βοηθήσει την οικογένειά του, ως βοηθός σε έναν γιατρό. Του άρεσε η δουλειά του γιατρού πολύ και αποφάσισε ότι και εκείνος ήθελε να γίνει γιατρός. Και έγινε. Γράφτηκε στην Ιατρική Σχολή και σε λίγα χρόνια, όταν πήρε το πτυχίο του έπιασε δουλειά σε ένα νοσοκομείο του Λονδίνου.

Στα πρώτα χρόνια της καριέρας του ο Σνόου μελέτησε δύο επιδημίες χολέρας. Μαζί με άλλους γιατρούς ιδρύσανε την Επιδημιολογική Κοινότητα του Λονδίνου. Ο Σνόου ήταν άνθρωπος σχολαστικός και οργανωτικός. Κατέγραφε με προσοχή τα κρούσματα και κρατούσε λεπτομερείς σημειώσεις για κάθε περιστατικό. Ο Σνόου ήταν άνθρωπος έξυπνος και παρατηρητικός. Πρόσεξε λοιπόν ότι τα κρούσματα ήταν περισσότερα σε συγκεκριμένες περιοχές του Λονδίνου. Σε αυτές τις περιοχές την υδροδότηση πραγματοποιούσε η ίδια εταιρεία. Στις περιοχές που υδροδοτούσε η άλλη εταιρεία, τα κρούσματα ήτανε σπάνια. Ο Σνόου έμαθε ότι η πρώτη εταιρεία έπαιρνε νερό από σημείο του Τάμεση λίγο πιο κάτω από εκεί που άδειαζε τα λύματα εταιρεία που άδειαζε βόθρους. Ενώ η άλλη εταιρεία υδροδότησης έπαιρνε νερό από ψηλά εκεί που το νερό ήταν ακόμη καθαρό. Ο Σνόου ήταν σίγουρος ότι η χολέρα μεταδιδόταν μέσω του νερού. Αλλά εκείνη την εποχή κανείς δεν συμμερίζονταν την άποψή του. Οι περισσότεροι γιατροί, θεωρούσαν τον κακό αέρα υπαίτιο.

Μια μέρα, την τελευταία μέρα του Αυγούστου του 1854 ο Σνόου έμαθε ότι στο Σόχο, υπήρχαν κρούσματα χολέρας. Τέσσερις άνθρωποι εκείνη την ημέρα έχασαν τη ζωή τους. Τις επόμενες δύο ημέρες, πέθαναν άλλοι εβδομήντα εννιά. Οι περισσότεροι θάνατοι ήταν στην ίδια περιοχή. Γύρω από το δρόμο Broad. Εκεί υπήρχε μία από τις μεγαλύτερες αντλίες νερού του Λονδίνου. Από την πρώτη στιγμή ο Σνόου σκέφτηκε ότι «Κάτι δεν πάει καλά με το νερό».

Ο Σνόου πήγε αμέσως στην περιοχή να ερευνήσει. Έφτασε στo δρόμο Broad. Σε ένα σταυροδρόμι βρισκόταν η μεγάλη αντλία νερού. Τριγύρω, μαγαζιά, καφετέριες, μπαρ και εστιατόρια. Κόσμος πηγαινοερχόταν πάνω κάτω και πού και πού κάποιος σταματούσε μπροστά στην αντλία και έπινε νερό.

Ο Σνόου πλησίασε στην αντλία. Ανεβοκατέβασε το μοχλό τρεις φορές και το νερό άρχισε να τρέχει. Έβγαλε από την τσέπη του ένα μικρό γυάλινο μπουκάλι, το πλησίασε στο νερό που έτρεχε, και το γέμισε. Δε θα το έπινε βέβαια, εκείνος έπινε μόνο νερό που είχε βράσει πρώτα. Ήθελε όμως να το εξετάσει.

Έφτασε στο εργαστήριο του νοσοκομείου με το μπουκάλι με το νερό στην τσέπη. Το έβγαλε, και το κοίταξε στο φως. Στο νερό, επέπλεαν μικρά λευκά κομματάκια, σα νιφάδες. Άνοιξε το μπουκάλι και το έφερε στη μύτη του. Του φάνηκε ότι μύριζε άσχημα. Έκανε όλους τους βιοχημικούς ελέγχους. Βρήκε τόσο λίγη βρωμιά οργανικής φύσης, που δεν μπορούσε να βγάλει κάποιο συμπέρασμα. Άλλες αντλίες του Λονδίνου, είχαν πολύ πιο βρώμικο νερό, κι όμως δεν είχαν τέτοια επιδημία χολέρας γύρω τους. Ένας φίλος του, δέχτηκε να ελέγξει το νερό και αυτά τα μικρά άσπρα κομματάκια, στο μικροσκόπιο. Είδε ότι αυτά δεν είχαν κάποια οργανωμένη δομή, έμοιαζαν σα να είναι ύλη σε αποσύνθεση. Ανάμεσά τους και σε όλο το δείγμα νερού, είδε πολλά μικρά οβάλ ζωύφια. Δεν μπορεί να ήτανε σημαντικά. Ήταν όμως απόδειξη, ότι το νερό έχει μέσα οργανική ύλη, από την οποία τρέφονται. Ο έλεγχος του νερού δεν έδειχνε τίποτα. Όσο και να σκεφτόταν όμως ο Σνόου τα δεδομένα, δεν υπήρχε άλλη κοινή συνθήκη στην περιοχή.

Εν τω μεταξύ κι άλλοι άνθρωποι πέθαναν από χολέρα στη γύρω περιοχή.

Ζήτησε από τις αρχές μία λίστα με τους θανάτους που καταγράφηκαν στην περιοχή, ονόματα και διευθύνσεις από όσους είχαν πεθάνει από χολέρα. Πήγε στο σημείο. Οι περισσότεροι θάνατοι ήταν σε σπίτια κοντά στην αντλία του δρόμου Broad. Κάποιοι ήταν πιο μακριά, κοντά σε άλλες αντλίες. Πήγε σε ένα-ένα, σε όλα τα μακρινά σπίτια.

Πήγε στο πρώτο σπίτι. Χτύπησε την πόρτα. Του άνοιξε μία γυναίκα ντυμένη στα μαύρα. Τον δέχτηκε μέσα στο σπίτι, και του προσέφερε λίγη κρεατόπιτα. «Είμαι χορτοφάγος, ευχαριστώ» Δεν ήπιε ούτε νερό, έπινε μόνο νερό που είχε βραστεί πρώτα. Για αλκοόλ ούτε λόγος, δεν έπινε ποτέ. Τελικά για να μην την προσβάλει πήρε λίγο καλά βρασμένο τσάι. Η γυναίκα, είχε χάσει το γιο της. Ήταν παιδί, πήγαινε σχολείο, και το σχολείο του ήταν κοντά στο δρόμο Broad. «Έπινε ποτέ νερό από την αντλία;» «Βέβαια, ήταν πάντα διψασμένος μετά το σχολείο, δεν μπορούσε να περιμένει μέχρι το σπίτι.»

Στο επόμενο σπίτι ο Σνόου βρήκε το γιο της νεκρής, που μάζευε τα πράγματα της μητέρας του Έμενε μακριά η μητέρα του και έβαζε το γιο της που έμενε στο δρόμο Broad να της στέλνει κάθε εβδομάδα ένα μεγάλο μπουκάλι νερό από την αντλία. Το νερό της αντλίας της οδού Broad της άρεσε περισσότερο από το νερό της γειτονιάς της. Την Πέμπτη έφτασε το καλάθι από το γιο της με τη μπουκάλα το νερό. Την Παρασκευή το απόγευμα είχε αρρωστήσει. Και το Σάββατο το βράδυ, η γυναίκα κατέληξε.

Ο Σνόου έφτασε σε ένα ακόμη σπίτι που ήταν σε μακρινή γειτονιά από το δρόμο Broad. Του άνοιξε μια γυναίκα, κλαμένη. Μόλις είχε γίνει χήρα. «Αν έπινε νερό ο άντρας της από την αντλία του δρόμου Broad, δεν ήξερε. Αλλά δεν αποκλείεται. Εκεί κοντά δούλευε. Στη βιοτεχνία. Και ο εργοδότης ήτανε τόσο ευγενικός που τους παρείχε δωρεάν νερό σε ένα μεγάλο βαρέλι. Α ναι, σωστά το βαρέλι ίσως το γέμιζε από την αντλία της οδού Broad. Ο άντρας της της είχε πει ότι μερικοί εργάτες παραπονιόντουσαν ότι το νερό από το βαρέλι μερικές φορές μύριζε περίεργα, αλλά εκείνος δεν ήθελε να γίνεται αχάριστος.»

Ο Σνόου πήγε και στα άλλα σπίτια που είχαν χτυπηθεί από τη χολέρα. Όλοι οι νεκροί είχαν πιει νερό από την αντλία του δρόμου Broad.

Υπήρχαν και μερικά παράδοξα όμως. Δίπλα στην οδό Broad υπήρχε ένα πτωχοκομείο. Εκεί δεν είχε αρρωστήσει κανείς. Ο Σνόου το επισκέφθηκε. Ρώτησε από πού παίρνανε νερό. Του δείξανε ένα μεγάλο πηγάδι στην εσωτερική αυλή του πτωχοκομείου. Κανείς δεν έπινε νερό από την αντλία.

Ομοίως και σε ένα ζυθοποιείο του δρόμου Broad. Κανένας από τους εργαζόμενους δεν είχε εμφανίσει συμπτώματα. Ο Σνόου πήγε και εκεί. Ρώτησε τον ιδιοκτήτη. «Νερό; γιατί να πιουν νερό οι εργαζόμενοί του, όταν μπορούν να πίνουν αλκοόλ; Αν παρ’ όλα αυτά ήθελε κάποιος, είχαν δικιά τους αντλία στην πίσω αυλή. Κανένας δεν έβγαινε ως την οδό Broad, ούτε κουβαλούσε νερό στο ζυθοποιείο.»

Ο κόσμος γύρω από το δρόμο Broad συνέχιζε να αρρωσταίνει από χολέρα και να πεθαίνει. Μέσα σε δέκα μέρες πέθαναν πεντακόσιοι άνθρωποι. Οι κάτοικοι άρχισαν να φεύγουν από την πόλη. Το Σόχο ερήμωσε. Τα σπίτια αδειάσανε, άλλοι πέθαναν, και οι υπόλοιποι φύγανε. Κάτι έπρεπε να γίνει.

Ο Σνόου πήγε στο Συμβούλιο των Φρουρών της Ενορίας της Εκκλησίας της περιοχής. Τους έδειξε τα δεδομένα. «Πρέπει να καταλάβετε ότι κανένας κακός αέρας δε φέρνει τη χολέρα. Το νερό φταίει. Έφτασαν στην αντλία ακαθαρσίες από αρρώστους και τώρα το νερό είναι μολυσμένο. Κανένας δεν αρρώστησε τυχαία. Όλοι όσοι αρρώστησαν και πέθαναν από χολέρα, μια δυο μέρες πριν εμφανίσουν τα συμπτώματα, είχαν πιει νερό από την αντλία του δρόμου Broad. Το νερό της αντλίας είναι επικίνδυνο.»

Ο Σνόου άπλωσε μπροστά τους ένα χάρτη της περιοχής. Είχε σημειώσει επάνω τους θανάτους από τη χολέρα (Ο πρώτος χάρτης Voronoi). Πράγματι, οι περισσότεροι ήταν συγκεντρωμένοι γύρω από την αντλία. Και για όσους δεν ήταν ο Σνόου είχε αποδείξει ότι συνδέονταν με κάποιον τρόπο με την αντλία. Αλλά δεν μπορεί να είχε δίκιο. Δεν τον πιστέψανε, αλλά τον ακούσανε. Ήταν το μόνο που μπορούσαν να κάνουν, έτσι για να κάνουν «κάτι» για αυτή τη φοβερή επιδημία. Το ίδιο απόγευμα, οι άνθρωποι της φρουράς έφτασαν στο δρόμο Broad. Πήγαν στην αντλία και αφαίρεσαν το μοχλό της. Τώρα κανείς δε θα μπορούσε να πιει νερό από αυτή. Ήταν η πρώτη φορά που εφαρμόστηκε επίσημα η «αρχή της προφύλαξης», δηλαδή η άσκηση ενός μέτρου για την προφύλαξη του πληθυσμού. (Σας θυμίζει κάτι;)

Τα κρούσματα της χολέρας σταμάτησαν.

Ο Τζον Σνόου έγραψε ένα βιβλίο στο οποίο ανέπτυξε όλη του τη θεωρία για τους τρόπους μετάδοσης της χολέρας βασισμένος στις επιδημίες που είχε μελετήσει, και στην επιδημία της οδού Broad. Σύμφωνα με την υπόθεσή του το νερό της αντλίας είχε μολυνθεί από κάποιο γειτονικό βόθρο που ξεχείλισε. Αργότερα αποκαλύφθηκε ότι η επιδημία ξεκίνησε από ένα σπίτι κοντά στην αντλία της οδού Broad. Το μωρό νοσούσε. Η μάνα έπλενε τις πάνες και άδειαζε τα νερά στο βόθρο κάτω από τα σανίδια του υπογείου. Τα τοιχώματα του βόθρου είχαν διαβρωθεί και έτσι λύματα φτάσανε στο νερό της αντλίας.

Ο Σνόου δημοσίευσε το βιβλίο του. Κανένας επιστήμονας όμως δεν πήρε στα σοβαρά τις ιδέες του. Πώς θα μπορούσε να μολυνθεί το νερό από ένα γειτονικό βόθρο; Ήταν γνωστό ότι ο αέρας κουβαλά την αρρώστια. Η άποψή του ήταν τόσο άκομψη και θλιβερή. Αν μάθαινε ο κόσμος ότι αρρωσταίνει επειδή το νερό έχει βοθρόνερα, θα ξεσηκωνόταν. Και πολύ επικίνδυνα πράγματα θα ακολουθούσαν…

Πέρασαν χρόνια μέχρι να αποδειχθεί ότι ο Σνόου είχε δίκιο. Το 1883 ο Ρόμπερτ Κοχ ταυτοποίησε τον μικροοργανισμό που προκαλεί την ασθένεια της χολέρας, το βακτήριο Vibrio cholerae. Και βρήκε ότι όταν αυτοί οι μικροοργανισμοί βρεθούν σε λύματα που καταλήγουν στο νερό και μπορούν να μολύνουν όποιον πιει από αυτό. Μετά από μόλυνση μέσω του πεπτικού συστήματος τα βακτήρια προκαλούν τα συμπτώματα της χολέρας: εμετούς και διάρροια, αφυδάτωση, πόνο, αγωνία, και πιθανά θάνατο. Δυστυχώς ο Σνόου δεν έζησε αυτή τη δικαίωση. Πέθανε το 1858, στα 45 του από εγκεφαλικό επεισόδιο.

Την επόμενη φορά ίσως ακολουθήσει ιστορία από επιδημία σε ελληνικά χώματα… Καλό βράδυ!

Brody, H., Rip, M., Vinten-Johansen, P., Paneth, N., Rachman, S. (2000). Map-making and myth-making in Broad Street: the London cholera epidemic, 1854. The Lancet, 356: 64-68

Galani, A., Kapsala, N., Mavrikaki, E. (2016) Using Storytelling in teaching Health Geography: The Cholera Outbreak in London and Greece in 1854, Association of American Geographers (62) 2016 Annual Meeting, San Francisco, California

Hempel, S. (2006). The Medical Detective: John Snow and the Mystery of Cholera. London: Granta Books

Kapatziani, Ch., (2013). We, the environmental risk society and the principle of precaution. oral announcement, University of Athens History Museum

Kapsala N., Galani A., Mavrikaki E. (2018) Interdisciplinary approach of Cultural heritage in school science – The cholera case study. In Galani, Mavrikaki & Skordoulis (eds.),Geographical literacy and European Heritage. A challenging convention in the field of Education, Solva-tech LTD, Limassol

Koch T., Denike K. (2009). Crediting his critics’ concerns: Remaking John Snow’s map of Broad Street cholera, 1854. Social Science & Medicine, 69: 1246-1251.

Snow, J. (1855). On the Mode of Communication of Cholera, Second Edition. London: John Churchill.

Stanwell-Smith R. (2007). Book review: Hempel S. (2006). «The Medical Detective: John Snow and the Mystery of Cholera». Public health, 121: 157-158

Tulodziecki D. (2011). A case study in explanatory power: John Snow’s conclusions about the pathology and transmission of cholera. Studies in History and Philosophy of Biological and Biomedical Sciences, 42: 306-316

Vinten-Johansen P, Brody H, Paneth N, Rachman S, Rip M. (2003). Cholera, chloroform, and the science of medicine: a life of John Snow. Oxford University Press