Ένα από τα ζητήματα που θέτουν πολύ συχνά οι γονείς στις συναντήσεις των ομάδων γονέων ή στους εκπαιδευτικούς κατά τις επισκέψεις τους στα σχολεία αφορά την επιθετικότητα των παιδιών. Το τελευταίο διάστημα που το ζήτημα είναι στην επικαιρότητα, πολύ συχνά τα Μ.Μ.Ε. προσκαλούν ειδικούς και μη οι οποίοι παρουσιάζουν τις απόψεις τους γύρω από αυτό το ζήτημα. Δάσκαλοι, γονείς και μαθητές βρίσκονται πολλές φορές παρά τη θέλησή στο επίκεντρο της δημοσιότητας, κάτω από το φως των τηλεοπτικών προβολέων.
Στο σημερινό μας άρθρο θα ασχοληθούμε με την επιθετικότητα. Θα προσπαθήσουμε να ορίσουμε τι είναι επιθετικότητα, ποιες μορφές έχει, ποιες αιτίες την προκαλούν, τη σχέση της με τη βία, τρόπους με τους οποίους γονείς και εκπαιδευτικοί μπορούν να την περιορίσουν.
Η αλήθεια είναι ότι η επιθετικότητα και η αντιδραστική συμπεριφορά αποτελούν το 1/3 των προβλημάτων συμπεριφοράς που αντιμετωπίζουν σήμερα οι ψυχολόγοι και οι παιδαγωγοί. Η επιθετικότητα όμως αναφέρεται πάντα σε συμπεριφορές που έχουν ως στόχο να βλάψουν τον άλλο. Αν δεν υπάρχει αυτή η πρόθεση, όση ζημιά κι αν προκαλεί μια συμπεριφορά, δεν μπορούμε να τη χαρακτηρίσουμε ως επιθετική.
Πιο συγκεκριμένα τα παιδιά που χαρακτηρίζονται από επιθετικότητα είναι συνήθως ανυπάκουα, αρνητικά, δείχνουν απάθεια και παρουσιάζουν αντιδραστική και προκλητική συμπεριφορά προς τα μέλη της οικογένειας τους, το διδακτικό προσωπικό του σχολείου και γενικά προς τα άτομα που κατέχουν εξουσία.
Η αντιδραστική και επιθετική συμπεριφορά των παιδιών δημιουργεί προβλήματα στις σχέσεις τους με την οικογένεια, τους συνομήλικους και το σχολείο. Δημιουργεί όμως προβλήματα και στα ίδια τα παιδιά γιατί δεν τους δίνει τη δυνατότητα να μάθουν κοινωνικά αποδεκτές συμπεριφορές οι οποίες θα αποτελέσουν αργότερα τη βάση για την ομαλή ένταξη τους στο κοινωνικό σύνολο.
Ένα ερώτημα που απασχολεί τους επιστήμονες είναι εάν η επιθετικότητα εννενής ή επίκτητη. Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα μπορεί να μας βοηθήσει να βρούμε τρόπους καταρχήν να κατανοήσουμε τις αιτίες που συμβάλουν στη γένεση της επιθετικότητας, αλλά και να βρούμε τρόπους και πρακτικές πρόληψης της επιθετικότητας.
Σύμφωνα με τα μέχρι τώρα δεδομένα της επιστήμης, η επιθετικότητα μπορεί να είναι αποτέλεσμα εγγενούς αντίδρασης, ενίσχυσης και μίμησης προτύπων ή αποτέλεσμα ματαίωσης.
Η «επιθετική συμπεριφορά των παιδιών μας, όταν εμφανίζεται, δεν είναι τόσο ενστικτώδης, τυχαία ή ανακλαστική. Είναι μια αντίδραση που πηγάζει από κάποια σοβαρή εξωτερική (περιβαλλοντική) αιτία ή είναι μια μαθημένη κατάσταση.
Τα σημαντικότερα αίτια για την ύπαρξη της επιθετικής συμπεριφοράς στο παιδί είναι τα εξής:
- η μίμηση από το παιδί των πράξεων των «σημαντικών άλλων» και κυρίως των γονέων και του εκπαιδευτικού. Οι επιστήμονες καταλήγουν ότι η βία στην οικογένεια γεννά βία. Περισσότερο ευάλωτοι είναι γονείς με έντονο άγχος, με χαμηλό πολιτισμικό, κοινωνικό, οικονομικό κεφάλαιο, νεαροί σε ηλικία, με πολλά παιδιά, χρήστες ουσιών, κακοποιηθέντες (ως παιδιά)
- η συμπεριφορά των γονέων απέναντι στο παιδί (π.χ. όταν οι γονείς είναι υπερβολικά αυστηροί ή υπερβολικά παραχωρητικοί, όταν οι γονείς είναι αδιάφοροι και αγνοούν τελείως ή / και απορρίπτουν το παιδί.
- η κακοποίηση που υφίστανται τα παιδιά από τους γονείς τους (Επικαλούμενος στοιχεία της Γενικής Γραμματείας Ισότητας, ο κοινωνιολόγος Βασίλης Ντακούμης ανέφερε πρόσφατα σε Ημερίδα στο Βόλο πως το 65% των γονέων κάνουν χρήση σωματικής βίας σε βάρος των παιδιών τους, ενώ τα μισά από τα παιδιά αυτά εξακολουθούν να δέχονται βία έως και την αρχή της εφηβείας τους. Μικρότερης έκτασης σωματική βία δέχονται τα 9 στα 10 παιδιά προσχολικής ηλικίας, ως μέσο διαπαιδαγώγησης. Το 70% των γονιών μάλιστα, πιστεύει στη χρήση βίας σε βάρος του παιδιού, ενώ μία στις τρεις μητέρες δε διστάζει να δείρει το παιδί της μπροστά σε άλλους)
- το άγχος στην οικογένεια (οικονομικά προβλήματα διαταραγμένες σχέσεις γονέων, ο ανταγωνισμός ανάμεσα στους ανθρώπους, ακόμα και μη πραγματικές αιτίες όπως η αβεβαιότητα, η απειλή της παγκοσμιοποίησης κ.λ.π.)
- η συμβολή της τηλεόρασης (Όλες οι έρευνες δείχνουν ότι καθημερινά υπάρχει μεγάλη συχνότητα παρουσίασης της βίας στην τηλεόραση. Η θεωρία της κοινωνικής μάθησης του Bandura μας λέει ότι η παρακολούθηση οδηγεί τη μάθηση. Η τηλεοπτική βία σίγουρα δεν γεννά επιθετική συμπεριφορά, ούτε μεταφράζεται σε πράξη παρά σπάνια. Αποτελεί όμως το έναυσμα για την εκδήλωση μιας ήδη διαμορφωμένης επιθετικότητας. Με αυτό συμφωνούν οι περισσότεροι επιστήμονες. Διαφωνούν ωστόσο στο εάν η αρνητική επίδραση είναι προσωρινή ή οι συνέπειες εμφανίζονται μακροπρόθεσμα. Η βία είναι κοινωνικό φαινόμενο που η τηλεόραση δεν μπορεί να αγνοήσει, αλλά δεν πρέπει και να γίνεται εκμετάλλευση για εμπορικούς λόγους)
Οι μορφές επιθετικής ή εκρηκτικής συμπεριφοράς των παιδιών ποικίλουν. Μερικές από αυτές είναι οι εξής:
- Οι εκρήξεις θυμού / οργής τα παιδιά σε τέτοιου είδους εκρήξεις βρίζουν, στριγκλίζουν, κοκαλώνουν ή κρατούν την αναπνοή τους, χτυπάνε το κεφάλι ή τα πόδια τους στο πάτωμα.
- Ενέργειες μίσους και εχθρότητας: πρόκειται για μορφές επιθετικής συμπεριφοράς που, αντίθετα με την προηγούμενη περίπτωση, αποτελούν ένδειξη παθολογικής συμπεριφοράς των παιδιών. Η ειδοποιός διαφορά ανάμεσα στην απλή επιθετική συμπεριφορά και την προβληματική είναι η έννοια του μίσους και της εκδίκησης, που τρέφει ο «θύτης» για τους γύρω του.
- Τα χτυπήματα, οι αγκωνιές, οι γροθιές, τα δαγκώματα, οι κλοτσιές, οι τρικλοποδιές, το φτύσιμο ή το σπάσιμο αντικειμένων είναι ενέργειες φυσικής επιθετικότητας. Οι ύβρεις, τα πειράγματα, οι προσβολές (π.χ. βλάκα), οι αισχρολογίες και οι χλευασμοί είναι εκδηλώσεις λεκτικής επιθετικότητας των παιδιών.
Για να καταλήξουμε να χαρακτηρίσουμε ένα παιδί ως επιθετικό, θα πρέπει να συνυπολογίσουμε τα εξής στοιχεία: τη διάρκεια της επιθετικής συμπεριφοράς του παιδιού, την ηλικία και το φύλο του παιδιού, το βαθμό εχθρότητας, μίσους και εκδίκησης προς τους άλλου, τη δύναμη που έχει το παιδί να ελέγξει τον εαυτό του και να σταματήσει να προκαλεί πόνο στους άλλους, νιώθοντας πως κινδυνεύει η ασφάλεια τους.
Πολλές φορές οι εκπαιδευτικοί γίνονται μάρτυρες μια επιθετικής συμπεριφοράς των μαθητών τους στο σχολικό χώρο. Αρκετές είναι οι γονείς οι οποίοι αναφέρουν ότι το παιδί τους δεν έχει μια παρόμοια συμπεριφορά στο σπίτι. Τι είναι αυτό άραγε που μπορεί να μεταμορφώνει το μικρό παιδί;
Μερικές από τις αιτίες για την επιθετικότητα των παιδιών στο σχολείο μπορεί να είναι:
- η διάψευση των προσδοκιών του δασκάλου για τους μαθητές του, οι δυσκολίες της μαθησιακής διαδικασίας, η αμφισβήτηση του ρόλου του από ορισμένα παιδιά και η αυταρχική αγωγή, του εκπαιδευτικού, πολύ συχνά δημιουργούν ή ενισχύουν την επιθετικότητα του προς τους μαθητές του.
- η αντίδραση στην εξουσία του δασκάλου, στην αδυναμία ή και στην άρνηση του μαθητή να πειθαρχήσει και να αποδεχθεί τη σχολική κουλτούρα, στην αγνόηση της προσωπικότητας του παιδιού κατά την αξιολόγηση, στην απονομή στερεοτύπων και ετικετών, στη διάψευση των προσδοκιών των παιδιών για το δάσκαλο τους και στην ίδια την επιθετικότητα του εκπαιδευτικού.
- η μίμηση του διδασκαλικού προτύπου, ο ανταγωνισμός, ο στιγματισμός και η περιθωριοποίηση, όπως επίσης και η κατηγοριοποίηση είναι σημαντικές αιτίες για τη δημιουργία αμφίδρομης επιθετικής συμπεριφοράς στο σχολείο ανάμεσα στα ίδια τα παιδιά.
Όσα προαναφέραμε μας πείθουν πόσο πολύ σημαντικός είναι ο ρόλος της οικογένειας, όχι μόνο για το συγκεκριμένο ζήτημα, αλλά γενικότερα για την ανατροφή και κοινωνικοποίηση των παιδιών. Εδώ προκύπτει ένα πολύ σημαντικό ερώτημα: μπορούν όλες οι οικογένειες να αντιληφθούν αυτό το ζήτημα; Έχουν το κατάλληλο κεφάλαιο[1] να ανταποκριθούν στο ρόλο τους;
Στην εποχή μας υπάρχουν αρκετά κοινωνικά φαινόμενα τα οποία κάνουν αρκετά δύσκολη τη ζωή μας, πιο δύσκολή ίσως και από των προηγούμενων γενεών, οι οποίες είχαν ελλείψεις σε υλικά αγαθά.. Μερικά από αυτά τα φαινόμενα είναι η ανεργία, η θεοποίηση των υλικών αγαθών και του χρήματος, η ατομιστική και ανταγωνιστική κοινωνική πρακτική, η μη αναγνώριση της μητρικής φροντίδας ως σημαντικής, η αύξηση της εγκληματικότητας και της βίας, ο ξεπεσμός των πνευματικών αξιών, η διαφθορά στη δημόσια σφαίρα, το γεγονός ότι το εκπαιδευτικό σύστημα είναι δυσνόητο για μεγάλο ποσοστό γονέων, η γυναικεία χειραφέτηση, ο καταναλωτισμός, η αστυφιλία, ο τηλεοπτικός βομβαρδισμός με ταινίες και video, η σεξουαλική απελευθέρωση, κ.ά.
Αρκετές από τις δυσλειτουργίες που παρατηρούνται στις σύγχρονες οικογένειες οφείλονται στην ύπαρξη αυτών των φαινομένων. Με τον όρο δυσλειτουργία εννοούμε την εμφάνιση οποιασδήποτε μορφής προβλημάτων, κοινωνικών (αμβλώσεις, διαζύγια, παρανομία) συναισθηματικών, οικονομικών, τα οποία διαταράσσουν την ενδοοικογενειακή γαλήνη και ισορροπία. Τα προβλήματα αυτά προκύπτουν συνήθως από τις αλλαγές στους παραδοσιακούς ρόλους και από το γεγονός ότι οι διαπροσωπικές σχέσεις αποτελούν πια ένα δυναμικό πεδίο αντιπαράθεσης.
Άμεση σχέση το φαινόμενο της ανεργίας – Αποκλεισμός
Όσο δύσκολο είναι να ανιχνεύσουμε τα αίτια της επιθετικότητας των παιδιών και το μέτρο της κρισιμότητας τους, άλλο τόσο δύσκολο είναι να κάνουμε τους κατάλληλους χειρισμούς, για να αντιμετωπίσουμε τις παιδικές εκρήξεις. Μερικές από τις πρωτοβουλίες που μπορούμε εμείς οι γονείς να πάρουμε ή οι εκπαιδευτικοί να συστήσουμε είναι οι παρακάτω:
Καταρχήν υπάρχει ανάγκη συνεργασίας και παράλληλης δράσης γονέων και δασκάλων στην περίπτωση που κάποια παιδιά παρουσιάσουν έντονη και μακρόχρονη επιθετική συμπεριφορά. Χρειάζεται να αναλάβουμε εμείς οι εκπαιδευτικοί τις πρωτοβουλίες εκείνες που θα βοηθήσουν τους γονείς που πραγματικά χρειάζονται τη βοήθειά μας να πλησιάσουν το σχολείο. Για μια πολύ μεγάλη κατηγορία γονέων, το σχολείο είναι κάτι ξένο, μακρινό και επίφοβο.
Καλό είναι να αποφεύγουμε τη σωματική τιμωρία. Προσπαθούμε με συζήτηση και πολλή κατανόηση για τα παιδιά να τους εξηγήσουμε, όταν ηρεμήσουν, ποιες συνέπειες έχει πρώτα απ’ όλα για τα ίδια η επιθετικότητα τους, για παράδειγμα, να χάσουν την αγάπη των φίλων τους. Ύστερα, εξηγούμε τις συνέπειες, τη βλάβη, που θα υποστούν οι γύρω τους, όταν δεχτούν τα χτυπήματα τους, τις βρισιές τους η την καταστροφική τους διάθεση.
Είναι χρήσιμο επίσης να απομακρύνουμε τα παιδιά από το «ακροατήριο τους», ύστερα από ένα εκρηκτικό επεισόδιο. Η απομάκρυνση τους σε άλλο χώρο (σε άλλη σχολική αίθουσα ή σε άλλο δωμάτιο του σπιτιού) γίνεται, για να απομακρυνθούν από την εστία της έντασης και να ηρεμήσουν. Εκεί, χωρίς να τους επιβάλουμε σωματική τιμωρία, συζητάμε τους λόγους και τις συνέπειες της έκρηξης τους.
Μπορούμε, ακόμα, να αγνοήσουμε την επιθετική συμπεριφορά των παιδιών σε μερικές περιπτώσεις. Γιατί, αν αρχίσουμε να συμβουλεύουμε, ιδίως τα μικρά παιδιά, με τα «πρέπει» και τα «μη» ή να τα τιμωρούμε, μπορεί να συνεχίσουν να φέρονται ακόμα πιο επιθετικά. Μορφές ήπιας επιθετικότητας, π.χ. βρισιές, βωμολοχίες (που αρέσουν αρκετά στα πολύ μικρά παιδιά) ή μικροσυγκρούσεις, μπορεί να μειωθούν, αν τις αγνοήσουμε. Τα παιδιά βλέπουν ότι δεν καταφέρνουν τους στόχους τους μ1 αυτές τις συμπεριφορές και τις εγκαταλείπουν.
Ας είμαστε στοργικοί και διαλλακτικοί, όσο μπορούμε, ώστε να λύνουμε ειρηνικά τις διαφορές. Ας προσπαθούμε να καλλιεργούμε το έδαφος, έτσι που να μην προκαλούμε στα παιδιά μας απογοητεύσεις ή συναισθήματα κατωτερότητας, που μπορεί να ανάψουν το φυτίλι της επιθετικότητας τους. Η ανώφελη πίεση μας να πετύχουν πράγματα που δεν μπορούν, οι υπερβολικές προσδοκίες μας για τις επιδόσεις τους στο σχολείο και οι απαγορεύσεις μας μπορεί να τα οδηγήσουν – αν όχι σε επιθετικότητα – σε σκληρότητα ή εχθρότητα απέναντι στις πηγές του άγχους τους (το σχολείο, τους ανταγωνιστές – συμμαθητές, εμάς τους ίδιους τους γονείς κ. ά.)
Ας τονίζουμε στα παιδιά μας ότι η βία πληγώνει τους άλλους και ότι, για να μπορούμε να ζούμε τους, είναι ανάγκη να σεβόμαστε την ελευθερία τους και τη σωματική τους ακεραιότητα. Το να μπορούν να ασκούν αυτοέλεγχο στο θυμό τους και να βρίσκουν συμβιβαστικές λύσεις, ώστε να μη μαλώνουν με τους συμμαθητές τους, είναι δική μας δουλειά να τους το μάθουμε.
Τέλος, ας προσπαθήσουμε να χαλιναγωγούμε το δικό μας επιθετικό εαυτό, για να μην μας μιμηθούν τα παιδιά μας. Αφού, όπως λένε, τα παιδιά είναι «καθρέπτες» της δικής μας προσωπικότητας, θα ήταν άσχημο να αναγνωρίσουμε, μια μέρα, το δικό μας κακό και βίαιο εαυτό μέσα σ’ αυτούς τους «καθρέπτες».
Η γονεϊκή και η εκπαιδευτική αγάπη και η κατανόηση απέναντι στα παιδιά, καθώς και η καλλιέργεια, μέσα στην οικογενειακή ζωή, του σεβασμού και της αγάπης για τους συνανθρώπους είναι ο καλύτερος τρόπος για τη μείωση της επιθετικής συμπεριφοράς των παιδιών και της ήρεμης συμβίωσης όλων μας.
Νομίζω ότι είναι πολύ σημαντικά τα λόγια του Bertrand Russell:
«Κανένας κανόνας, όσο σοφός και αν είναι δε μπορεί να αποτελέσει το υποκατάστατο της αγάπης και της διακριτικότητας στη συμπεριφορά»
Σε επόμενο άρθρο μας θα ασχοληθούμε με μερικές «καλές πρακτικές» των γονέων οι οποίες μπορούν να συμβάλλουν στην καλύτερη επικοινωνία μέσα στην οικογένεια
[1] Όπως τα αναλύει και το παρουσιάζει ο Γάλλος κοινωνιολόγος Pierre Bourdieu