ΒΙΒΛΙΟΚΡΙΤΙΚΗ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ ΦΡΟΝΤΙΣΤΟΥ

Διαβάστε την εργασία του Θανάση Καλλιανιώτη, Βιβλιοκριτική του έργου του Αθανασίου Φροντιστού “ΠΑΟ: Πανελλήνιος Απελευθερωτική Οργάνωσις, Ιστορία και προσφορά της εις την Εθνικήν Αντίστασιν 1941 –1945, η οποία εκπονήθηκε κατά τη διάρκει του μεταπτυχιακού κύκλου στο Τμήμα Ιστορίας της Φιλοσοφικής Σχολής Θεσσαλονίκης το 1999: μάθημα ΙΝΕ 750, επόπτης Ιωάννης Χασιώτης

Έλληνες, Νέοι, κορίτσια και παιδιά / όλοι ριχτήτε τώρα με λύσσα στη δουλειά / με ένα τρανό πάντοτε και ιερό σκοπό / και με σύμβολο πάντοτε και πάλι το σταυρό (από το εγερτήριον της ΠΑΟΝ)

 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ

 Το μακεδονικό μωσαϊκό

Μια πανσπερμία συνηθειών, διαλέκτων και γλωσσών κατοικούσε στην ελληνική Μακεδονία στις αρχές της δεκαετίας του ΄40. Έλληνες, Κοπατσιάρηδες, Πόντιοι (Τουρκόφωνοι ή Ποντιόφωνοι), Λαζοί και Καππαδόκες, Μικρασιάτες, πρόσφυγες από την ανατολική Θράκη και Ρωμυλία, Καυκάσιοι από το Καρς και το Σοχούμ, Σλαβομακεδόνες, Βλάχοι, Εβραίοι, Αρβανίτες, Σαρακατσάνοι και Τσιγγάνοι συμβιούσαν διοικητικά, κουβαλώντας όμως λάθρα την κληρονομιά του παρελθόντος: τα μίση του μακεδονικού αγώνα, του κινήματος του ΄35, των πολιτικών διώξεων, τον απόηχο της βουλγαρικής και της σερβικής προπαγάνδας και τις διχογνωμίες της καθημερινής ζωής.[1]

Η κατοχική προπαγάνδα

Οι κατακτητές μοίρασαν το 1941 τη χώρα: οι Βούλγαροι στην αρχή έλαβαν την ανατολική Μακεδονία κι απ’ τον Ιούλη του ΄43 και την κεντρική –συνδιοικώντας με Έλληνες και Γερμανούς- ως τον Αξιό, οι Ιταλοί το νομό Καστοριάς και την επαρχία Βοϊου και οι νικητές Γερμανοί την κεντρική Μακεδονία, το νομό Φλώρινας, τις επαρχίες Κοζάνης κι Εορδαίας, για την απρόσκοπτη λειτουργία των σιδηροδρομικών μεταφορών και τη Χαλκιδική με τα παράλιά της, προφυλάσσοντας τη Θεσσαλονίκη.[2]

Οι Βούλγαροι φέρνοντας μαζί τους έποικους εφάρμοσαν ένα ποικίλο κύμα διώξεων εναντίον των Ελλήνων, ιδιαίτερα ύστερ’ από την αποτυχημένη φθινοπωρινή κομουνιστική επανάσταση του ΄41. Μέσω της Βουλγαρικής Λέσχης Θεσσαλονίκης δελέαζαν τους καθημαγμένους Σλαβομακεδόνες της Ελλάδας προσφέροντάς τους δωρεάν τρόφιμα, υγεία, σπουδές και υποτροφίες στα πανεπιστήμια της Σόφιας.[3]

Οι Ιταλοί ενίσχυσαν τα υπάρχοντα «ρουμανικά» σχολεία κι εξόπλισαν από τη μια μερικές εκατοντάδες Βλάχους, που έφεραν την πομπώδη ονομασία «Λεγεωνάριοι» κι από την άλλη ίδρυσαν τα «τάγματα ερεύνης», αποτελούμενα από ρευστής συνειδήσεως Σλαβομακεδόνες χωρικούς της Καστοριάς.[4]

Οι Γερμανοί δημιούργησαν αρχικά τις «εκατονταρχίες», διωκτικά σώματα από Έλληνες χωροφύλακες, τα οποία επέδραμαν στην ύπαιθρο, φύλαγαν γέφυρες κι άλλα επίκαιρα σημεία. Αμέσως μετά όπλισαν το σώμα του τριεψιλίτη συνταγματάρχη Πούλου και τους περιθωριακούς εκτελεστές του Δάγκουλα και του Βήχου στη Θεσσαλονίκη. Προς το τέλος του ΄43, μετά τη φθινοπωρινή συνθηκολόγηση της Ιταλίας, ανακατέταξαν τους Σλαβομακεδόνες των «ταγμάτων ερευνών» στη νέα οργάνωση με τον τίτλο «Οχράνα» κι αποδέχτηκαν ασμένως ως συνεργάτες τους Πόντιους και Τουρκόφωνους οπλίτες του Εθνικού Ελληνικού Στρατού, ΕΕΣ, οι οποίοι είχαν προηγουμένως διαπρέψει στην ΠΑΟ.[5]

Οι αιτίες του αντάρτικου

Εν συντομία παρατίθενται λόγοι για τους οποίους οπλίζεται κάποιος. Οι λόγοι αυτοί εξηγούν και την όσμωση, τη μεταπήδηση ή την αποξένωση των μελών των οργανώσεων αντίστασης από τη μια πλευρά στην άλλη.

• Η αναγνωρισμένη επαναστατικότητα του ΚΚΕ, για την ανατροπή της κοινωνικής δομής, την οποία ενίσχυσαν οι απελευθερωθέντες ή δραπετεύσαντες εξόριστοι του Κόμματος.[6]
• Η φυσιολογική ορμή της νεολαίας για ιδανικά και ιδίως για πόλεμο.
• Ο εξοπλισμός των κατοίκων από τα παρατημένα όπλα του ελληνικού στρατού ύστερ’ απ’ τη γερμανική εισβολή: «όταν έχεις όπλο, δε μπορείς να το σεργιανάς, πρέπει να το ματώσεις» απεφάνθη ο φλογερός ελασίτης καπετάν Υψηλάντης.
• Οι διώξεις, οι κακοποιήσεις και τα αντίποινα των αρχών κατοχής αλλά και των αντίπαλων οργανώσεων μεταξύ τους.
• Οι κατοχικές συνθήκες ζωής κι ανεργίας: οι χωρικοί δεν εύρισκαν δουλειά, μπορούσαν δύσκολα να μετακινηθούν και αντιμετώπιζαν καθημερινά ζωοκλοπές και διατροφικές δυσκολίες.
• Η πρότερη πείρα στον πόλεμο είτε στον Πόντο το 1920 –22 είτε στο μέτωπο της Αλβανίας το 1940 και η κλέφτικη παράδοση
• Η επέκταση της βουλγαρικής ζώνης κατοχής και η επακολουθούμενη ανεργία των χωροφυλάκων τους εξώθησε στο βουνό –στην ΠΑΟ, όπως είχαν πράξει και οι συνάδελφοί τους λίγους μήνες νωρίτερα, όταν λόγω των ελασίτικων εμφανίσεων, οι Γερμανοί είχαν παραγγείλει στους χωροφύλακες της υπαίθρου να συμπτυχθούν στις πόλεις.
• Η συμμαχική παρότρυνση για τη δέσμευση αντιπάλων δυνάμεων σε δευτερεύοντα μέτωπα
• Η φυγοδικία αντρών όπως ο παοτζής Γιώργος Σαρρηγιαννίδης (Κεπελέκ) από τη Βυρώνεια Σερρών ή ο ελασίτης Νίκος Ζαραλής από το Αγιόφυλλο Χασίων.[7].⁷
• Το εμπόριο και το λαθρεμπόριο: ο Μιχάλης Παπαδόπουλος (Μιχάλαγας) κάτοικος Σερβίων «λιποτάκτησε» από το ΕΑΜ και πέρασε διαπρυσίως στη ΥΒΕ, όταν ο ΕΛΑΣ κατάσχεσε τα ζώα του.[8]

 

Η αντίσταση

Αρχάς καλοκαιριού του ΄41 σαμποτάζ κι εκρήξεις εξέπληξαν τους Γερμανούς της Θεσσαλονίκης. Ήταν έργο της οργάνωσης ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ, αποτελούμενη από μέλη του «αχτύπητου» από την ασφάλεια Μακεδονικού Γραφείου όπως ο Τουμπιώτης Σίμος Κερασίδης κι από απότακτους αξιωματικούς του ΄35 σαν τους Ψαρρό και Μερκουρίου. Η ίδια οργάνωση δυο μήνες αργότερα προώθησε αντάρτες στα μακεδονικά βουνά, οι οποίοι ενέδρευαν φονικά εναντίον των κατακτητών. Όταν οι Γερμανοί απάντησαν με μαζικές εκτελέσεις (Μεσόβουνο, Κερδύλλια κ.α.) και καψίματα χωριών (Κλειστό κ.α.), οι πρώιμοι επαναστάτες μπήκαν σε αυστηρή παρανομία.[9]

Οι «δοσίλογοι» αξιωματούχοι της «Ελληνικής Πολιτείας», παρ’ ότι φαίνεται παράξενο, δημιούργησαν κι αυτοί τη δική τους αντίσταση, εναντίον της βουλγαρικής και ιταλικής απειλής μόνο –κι αργότερα της κομουνιστικής-, όσο βέβαια επέτρεπαν οι κυρίαρχοι Γερμανοί. Αξιωματικοί στελέχωσαν τον κρατικό μηχανισμό (Χρυσοχόου) και σε συνεργασία με τον κλήρο και τους δημοσίους υπαλλήλους αντιστέκονταν θεωρητικά και πρακτικά στην εχθρική προπαγάνδα.[10]

Οι Υπερασπισταί Βορείου Ελλάδος, ΥΒΕ, μια οργάνωση χωροφυλάκων κι αξιωματικών, κυοφορήθηκε στα σπλάχνα της «Ελληνικής Πολιτείας». Ξεκινώντας «απολιτικά», εξυπηρέτησαν τη φυγή Άγγλων κι Ελλήνων στη Μέση Ανατολή και προστάτεψαν τους συμμαχικούς ασυρμάτους. Δεν παρέλειψαν κι αυτοί να εναντιωθούν στην ιταλοβουλγαρικοκομουνιστική προπαγάνδα. Αρχάς ΄43 έβγαλαν ένοπλα τμήματα στο βουνό με την προσωνυμία Ελληνικός Στρατός, ΕΣ, άλλαξαν τίτλο κι έδρασαν ως «Πανελλήνιος Απελευθερωτική Οργάνωσις», ΠΑΟ. Προς το τέλος του φθινοπώρου του ΄43 σχεδόν χωρίς καμιά σύγκρουση με τον κατακτητή –ιδιαίτερα τους Γερμανούς- διαλύθηκαν από τον ΕΛΑΣ. Το καλοκαίρι του ’44 μαζί με οπλίτες του ΕΕΣ επάνδρωσαν τα εθνικιστικά τμήματα της ανατολικής Μακεδονίας. Στην Κοζάνη η ΥΒΕ παρουσιάστηκε αρχικά σαν Εθνική Κοινωνική Άμυνα, ΕΚΑ.[11]

Το ΕΑΜ ήταν η μαζικότερη οργάνωση όπου συγχωνεύτηκαν οι μαχητές και τα στελέχη της «Ελευθερίας». Άρχισε μεθοδικά να «στήνεται» από τις αρχές του ΄42 και το φθινόπωρο του ιδίου έτους προώθησε το στρατό του, τον ΕΛΑΣ, σ΄ όλα τα βουνά της περιοχής. Αρχάς ΄43 δυνάμωσε καταπληκτικά κι οργανώθηκε σύμφωνα με τα αστικά στρατιωτικά πρότυπα προωθώντας όμως τα μέλη του ΚΚΕ στα σημαντικότερα πόστα του στρατού και των υπόλοιπων συμπληρωματικών παρακλαδιών του, ΕΑ, ΕΤΑ, ΕΠΟΝ, Εφεδρικό ΕΛΑΣ. Χτύπησε εξ αρχής ανελέητα Ιταλούς, Λεγεωνάριους, Κομιτατζήδες και Γερμανούς κι από το φθινόπωρο του ΄43 επετέθη στην εθνικιστική ΠΑΟ κι αργότερα στον ΕΕΣ. Τον επόμενο χρόνο δημιούργησε το ΣΝΟΦ, για να προσελκύσει τους Σλαβομακεδόνες που έρεπαν στη βουλγαροφιλία, τους οποίους δε δίστασε καθόλου, όταν εξεδήλωσαν αυτονομιστικές τάσεις, να αποδιώξει βιαίως στη γιουγκοσλαβική Μακεδονία, τον καιρό που έφευγαν οι Γερμανοί. Όντας ουσιαστική εξουσία για ένα πεντάμηνο στη Μακεδονία, το ΕΑΜ παρέδωσε τα ηνία στην αυτοεξόριστη ελληνική κυβέρνηση του Καΐρου το Μάρτη 1945 διατηρώντας παράλληλα παράνομους ένοπλους στο εξωτερικό και στο εσωτερικό και νόμιμη πολιτική οργάνωση στην Ελλάδα. Αρχάς ΄46 συμμετείχε στον εμφύλιο πόλεμο και διαλύθηκε το 1950.[12]

Οι εθνικιστές αντάρτες της ανατολικής Μακεδονίας, ΕΣΕΑ, μπόρεσαν να συντονιστούν μόνο μετά από την άφιξη Άγγλων συνδέσμων την πρωτοχρονιά του ΄44. Συγκρούστηκαν με τον ΕΛΑΣ και προς το τέλος της κατοχής και με τους Βουλγάρους. Στον εμφύλιο κατετάγησαν στο στρατό των νικητών κι είχαν και σημαντική δράση στα αντικομουνιστικά αποσπάσματα.[13]

Το Πατριωτικό Εθνικό Κομιτάτο (ΠΕΚ), η ΟΜΕ κι η ΕΚΚΑ Μακεδονίας ήταν ολιγομελείς οργανώσεις –ταμπέλες. Ως το τέλος της κατοχής δε μπόρεσαν να ξεφύγουν από το στενό περιβάλλον των γραφείων τους. Ο ΕΔΕΣ αφού απέτυχε να ριζώσει στα όμορα της Ηπείρου Γρεβενά επιχείρησε το καλοκαίρι του ΄44 να ενσωματώσει τους συνοδοιπόρους των Γερμανών οπλίτες του ΕΕΣ, μια πολύ βαριά ιστορική απόφαση.[14]

Η σύνθεση των οργανώσεων

Η «Ελευθερία» είχε ως μέλη στελέχη του ΚΚΕ και ενθουσιώδεις για πόλεμο Έλληνες νεολαίους, αγρότες και κτηνοτρόφους. Στο ΕΑΜ προστέθηκαν «μεταξικοί» εξόριστοι κι αξιωματικοί του αστικού στρατού, ιδίως μετά από συμμαχική παρότρυνση του καλοκαιριού του ΄43, όλοι οι «Καυκάσιοι» κι αρκετοί Πόντιοι. Μέσω του ΣΝΟΦ το ΕΑΜ πήρε με το μέρος του επιπλέον Σλαβομακεδόνες αντάρτες και -προς το τέλος της κατοχής- τους ανανήψαντες Οχρανίτες.[15]

Οι Τουρκόφωνοι κι αρκετοί Πόντιοι υπηρέτησαν κάτω από τις εντολές των αξιωματικών (φιλελεύθερων και συντηρητικών) και των χωροφυλάκων της ΠΑΟ. Η πλειονότητα των Σαρακατσάνων και οι παλιοί μακεδονομάχοι ακολούθησαν επίσης τον εθνικιστικό δρόμο. Ο ΕΕΣ απαρτίστηκε από τη βάση της ΠΑΟ και κάποτε από ντόπιους Έλληνες σαν τους χωρικούς της Κάτω Κώμης Κοζάνης ή Καππαδόκες όπως τους του Νέου Αγιονερίου Κιλκίς.

Οι ΕΣΕΑ της αν. Θράκης αποτελούνταν σχεδόν όλοι από Τουρκόφωνους και Πόντιους. Αρχάς ΄44 προστέθηκαν αξιωματικοί της ΠΑΟ κι οπλίτες του ΕΕΣ.

Ο κανόνας παρουσιάζει ωστόσο αρκετές εξαιρέσεις, που οφείλονταν σε γεωγραφικά, επικοινωνιακά κι άλλα αίτια. Οι Τουρκόφωνοι του Νέου Κεραμιδιού Κατερίνης προσχώρησαν στον ΕΛΑΣ, ενώ οι Λαζοί του Βαθυλάκκου Κοζάνης δρούσαν –έστω κι αναγκαστικά- μαζί με τον ΕΕΣ. Ο Γραικομάνος καπετάν Γκόνος από τη Γουμένισσα μπήκε στην Οχράνα. Οι Βλάχοι του Λιβαδιού Ελασσόνας εκδηλώθηκαν εξ αρχής με το ΕΑΜ.

Χρονολόγιο[16]

• Οκτώβρης ΄41: γερμανικά αντίποινα κατά της «Ελευθερίας». Προδοσίες κι αναδίπλωση των επαναστατών. Σφαγές Δράμας –Δοξάτου από μαινόμενους Βούλγαρους, πληθώρα προσφύγων και συνακόλουθος βαθύς αντικομουνισμός.
• Χειμώνας ΄42 – ΄43: εμφάνιση ομάδων του ΕΛΑΣ κι αφοπλισμός σταθμών χωροφυλακής. Χτυπήματα κατά προδοτών και Λεγεωνάριων.
• Φλεβάρης ΄43: μάχες Οξύνειας και Δεσπότη (Σνιχόβου) Γρεβενών. Πολεμικό βάπτισμα των ελασιτών. Ζυμώσεις ΥΒΕ, ΕΚΑ, ΕΛΑΣ στη δυτική Μακεδονία.[17]
• Μάρτης ΄43: μάχη Φαρδυκάμπου, η πρώτη και η μοναδική που συμμετείχαν μαζί εθνικιστές και κομουνιστές. Εξήψε το ηθικό του ΕΛΑΣ και δημιούργησε «Ελεύθερη Ελλάδα». Μάχη μεταξύ ΕΛΑΣ κι ΥΒΕ στη μονή Αγίων Πάντων Κατερίνης. Οι ιδεολογικές διαφορές χρωματίζονται με αίμα.[18]
• Απρίλης ΄43: εκτέλεση από το ΕΑΜ αξιωματικών της ΥΒΕ στη Βουχωρίνα Βοϊου κι άμεση απάντηση από την ΥΒΕ μέσω του «χαλασμού» 7 «στελεχών» του ΚΚΕ στη Ζαρκαδόπετρα Κοζάνης. Βίαιος αφοπλισμός κομιτατζήδων Λακκωμάτων από τον ΕΛΑΣ Βοϊου – Γρεβενών. Αλλαγή τίτλου της ΥΒΕ σε ΠΑΟ.[19]
• Μάης ΄43: πολύμηνη σύμπτυξη του ΕΛΑΣ στην Πίνδο για ανασυγκρότηση. Τον κενό χώρο καταλαμβάνει η ΠΑΟ. Ερχομός Άγγλων συνδέσμων στον ΕΛΑΣ.
• Ιούλης ΄43: οι Βούλγαροι προωθούνται -στρατιωτικά μόνο -ως τον Αξιό. Η ΠΑΟ αναπτύσσεται αριθμητικά με χωροφύλακες, που επρόκειτο να απολυθούν. Διάλυση ΠΑΟ Πάικου –Καϊμάκτσαλαν, οι οποίοι προσχωρούν στον ΕΛΑΣ. Ο Άγγλος σύνδεσμος Εγκς προσπαθεί να πείσει τους παοτζήδες να ενταχθούν και να «διαβρώσουν» τον ΕΛΑΣ. Προσύμφωνο συνεργασίας ΕΛΑΣ – ΠΑΟ.[20]
• Σεπτέμβρης ΄43: παράδοση Ιταλίας. Ο ΕΛΑΣ ενισχύεται οπλικά και δεν αναγνωρίζει την ΠΑΟ ως οργάνωση αντίστασης.
• Οκτώβρης ΄43: το ΚΓΣΑ δεν αναγνωρίζει την ΠΑΟ. Λιποταξία Μουστεράκη στον ΕΛΑΣ. Εμφύλιος: ΕΛΑΣ εναντίον ΠΑΟ κι ΕΔΕΣ.
• Δεκέμβρης ΄43: διάλυση ΠΑΟ, ίδρυση ΕΕΣ από τα ίδια πρόσωπα της βάσης και με λίγους αξιωματικούς. «Συνεργασία» ΕΕΣ με Γερμανούς σε επιχειρήσεις, σκοπιές, πληροφορίες κ.α.
• Άνοιξη ΄44: ίδρυση ΠΕΕΑ. Πρώτη λιποταξία Σνοφιτών Σλαβομακεδόνων στη γιουγκοσλαβική Μακεδονία.
• Ιούλης ΄44: ΠΑΟ και τμήμα του ΕΕΣ μετακινείται στις ΕΣΕΑ ανατολικής Μακεδονίας. Ο ΕΔΕΣ αναλαμβάνει την κηδεμονία του ΕΕΣ –προσθέτοντας ένα Δ στον τίτλο του!
• Οκτώβρης ΄44: αποστασία κι έξωση των Σνοφιτών Σλαβομακεδόνων Βιτσίου και Καϊμάκτσαλαν από τον ΕΛΑΣ.
• Νοέμβρης ΄44: αθρόες εκτελέσεις ΕΕΣιτών από τον ΕΛΑΣ. Δεύτερος εμφύλιος ΕΛΑΣ κατά ΕΔΕΣ κι ΕΣΕΑ. Εαμοκρατία στη Μακεδονία
• Δεκέμβρης ΄44: ΕΛΑΣ κατά Άγγλων, ΕΣΕΑ και κυβέρνησης Καΐρου.
• Φλεβάρης ΄45: ειρήνευση. Παράδοση ανταρτικών όπλων. Καταφυγή ελασιτών σε Αλβανία και Γιουγκοσλαβία.[21]
• Μάρτης ΄45: έναρξη της «Λευκής Τρομοκρατίας». Εθνικιστικά αντικομουνιστικά αποσπάσματα διατρέχουν τη ύπαιθρο μαζί με Εθνοφύλακες, Άγγλους και χωροφύλακες. Καταδιωκόμενοι αριστεροί (ΟΔΕΚ) λουφάζουν στα βουνά. Στο τέλος του έτους έναρξη του εμφυλίου πολέμου.

  

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ

 Ο συγγραφέας

Αθανάσιος Φροντιστής (Σκιάθος 1900 – Αθήνα 1979). Γιος αξιωματικού τελείωσε το σχολαρχείο στο νησί του. Μπήκε στη σχολή Ευελπίδων κι ακολούθησε το στρατιωτικό κλάδο. Επιτελικός του Β΄ γραφείου της ΠΑΟ από αρχάς ΄44. Στον Εμφύλιο διοικητής του 551 τάγματος στον Έβρο. Διοικητής της ανώτατης σχολής πολέμου. Αντιστράτηγος, αρχηγός ΓΕΕΘΑ το 1962. Βουλευτής και για 20 μέρες υπουργός της ΕΡΕ. Επίτιμο μέλος του ΙΜΧΑ. Λόγιος, «λογοτεχνικός εραστής» του Παπαδιαμάντη, έγραψε λαογραφικές μελέτες και παιδικές ενθυμήσεις από την πατρίδα του τη Σκιάθο από το 1953 –1971 στο Μακεδονικόν Ημερολόγιον. Βαρήκοος κι αρκετά τυχερός στον πόλεμο![22]

Το βιβλίο

466 σελίδες σε μέγεθος Α4. Την επιμέλεια της έκδοσης ανέλαβε ο συμπολεμιστής στην ΠΑΟ συνταξιούχος δάσκαλος κι έφεδρος ταγματάρχης πεζικού Ιωάννης Γρ. Μυλωνάς. Εκτυπώθηκε το 1977 στο εκδοτικό του Μ. Τριανταφύλλου στη Θεσσαλονίκη. Η απλή αοριστική και κάποτε ενεστωτική καθαρεύουσα της αφήγησης παρατίθεται δίστηλη σ’ έκαστη σελίδα, αν εξαιρέσουμε τις μονόστηλες του Προλόγου και τις υπόλοιπες του Επιμέτρου.

Τα κύρια ονόματα –εκτός του Επιμέτρου– γράφονται πάντα με κεφαλαία γράμματα. Περιέχει 330 φωτογραφίες, που παρεμβαίνουν μέσα στο κείμενο είτε γεμίζουν αποκλειστικά ολόκληρες σελίδες, απ’ τις οποίες οι 317 είναι πορτραίτα αγωνιστών της ΠΑΟ (συνήθως αξιωματικών ή χωροφυλάκων –υπάρχει και του συγγραφέα) σε νεανική ή ώριμη ηλικία. Οι επόμενες φωτογραφίες είναι τοπία, έγγραφα ή μαζικές απεικονίσεις αγωνιστών πάλι.

Η διάρθρωση

Εξώφυλλο: Π.Α.Ο., Πανελλήνιος Απελευθερωτική Οργάνωσις, ιστορία και προσφορά της εις την Εθνικήν Αντίστασιν 1941 – 1945. Στην κεφαλίδα δυο κλαδιά δάφνης κι ανάμεσα το μότο Ε.Μ.Ε., Ελευθέρα Μεγάλη Ελλάς. Στο υποσέλιδο: Θεσσαλονίκη 1977. Η έγχρωμη ζωγραφιά ενός όρθιου γενειοφόρου αντάρτη (με σκούφο και χιαστί σφαίρες), που κρατά μια τεράστια ελληνική σημαία και κοιτάζει προς τα δεξιά, δεσπόζει του εξωφύλλου. Στο εσώφυλλο η σφραγίδα της ΠΑΟ και η υπογραφή του προέδρου της ως εχέγγυο γνησιότητας.

Τρισέλιδος Πρόλογος και παρόμοιας έκτασης Ιστορικόν συντάξεως. Πρώτο μέρος: Αποστολαί πλην ενόπλου αγώνος σε 141 σελίδες. Δεύτερο μέρος: Ένοπλος αγών σε 224 σελ. Μονοσέλιδος Επίλογος. Τρίτο μέρος: Επίμετρον [έγγραφα] σε 80 σελ. Περιεχόμενα.

Στον Πρόλογο παραπονείται κατά της Αγγλίας, που δεν υποστήριξε την ΠΑΟ. Στο Ιστορικόν της συντάξεως αναφέρει την πρωταρχική και δύσκολη προσπάθεια του επιτελάρχη ΓΕΣ Αργυρόπουλου να συλλέξει το 1947 στοιχεία για την οργάνωση, ώστε να αναγνωριστεί ως αντιστασιακή το επόμενο έτος: προσωπικές εκθέσεις, έγγραφα, το αρχείο του Αργυρόπουλου, των οργανώσεων «Ζευς» και «OSS» μόλις που επαρκούν.

Πρώτο μέρος: κάτω από την πίεση της βουλγαρο-ρουμανικής προπαγάνδας ιδρύεται στις 18.7.41 η απολιτική ΥΒΕ, ωστόσο με στόχο τη μεταπολεμική «τήρησιν της τάξεως». Αναπτυσσόμενη αρχικά μέσα στον κρατικό μηχανισμό απεξαρτάται απ’ αυτόν κι οργανώνεται με επικεφαλής μια συντονιστική επιτροπή αλλάζοντας αρχάς ’42 τον τίτλο της σε ΠΑΟ. Η νεολαία της, η ΠΑΟΝ, μέσα από τις εφημερίδες της οργάνωσης και των δελτίων τύπου, που εκδίδει, δρα επιτυχώς στις πόλεις της Μακεδονίας φτάνοντας ως και στις δολοφονίες Βούλγαρων της Θεσσαλονίκης. Στηρίζεται οικονομικά αρχικά από την ελληνική κυβέρνηση του Καΐρου, με συνδρομές, από «μερικάς ελληνικάς αρχάς», από τρεις συνεργάτες των Γερμανών κι από εκποίηση γερμανικών νημάτων, καθώς οι άντρες της μισθοδοτούνται κανονικά.

Υποστηρίζει με προσωπικό και πληροφορίες τους αγγλικούς ασυρμάτους της Χαλκιδικής και της Θεσσαλονίκης και τη διαφυγή Ελλήνων στη Μέση Ανατολή.

Δεύτερο μέρος: Η δράση της ΥΒΕ – ΠΑΟ ανά γεωγραφικό διαμέρισμα. Αποτυχία οργάνωσης σε Φλώρινα λόγω της «δυσχερεστάτης επικοινωνίας» με την ιταλοκρατούμενη ζώνη. Συγχρωτισμός της ΥΒΕ Καστοριάς με τον ΕΛΑΣ, του «ανθέλληνος» Τερπόφσκι. Πρωτοφανής ανάπτυξη της ΥΒΕ Κοζάνης – Βοϊου, η οποία, επαρωγούμενη από «ομάδες ενόπλων», κατορθώνει να καταβάλει τους Ιταλούς στη μάχη του Φαρδυκάμπου. Αυστηρή κριτική στον αν/σχη Κοντονάση για τη μη φιλοπαοϊκή έκθεσή του για τη μάχη αυτή. Διάλυση του αρχηγείου Χάδοβας (Κοζάνης) τον Οκτώβρη του ΄43 στα Κρούσια.

Συγκρότηση Αρχηγείου Πιερίων -Βερμίου της ΥΒΕ το Μάρτη του ΄43 και διάλυσή του στη μάχη των Αγίων Πάντων, 4.4.43 από έναν ΕΛΑΣ, που οδηγείται από γηρασμένους απόστρατους, καφενόβιους της Κατερίνης και διάφορους ανυπόληπτους. Τον Ιούλη του ΄43 ανασυγκρότηση της ΠΑΟ, προσωρινές συμφωνίες με ΕΑΜ αλλά πορεία προς Χαλκιδική και διάλυση το Σεπτέμβριο του ιδίου έτους.

Οι άντρες του αρχηγείου Πάικου αιχμαλωτίζονται και προσχωρούν στον ΕΛΑΣ. Τα αρχηγεία Νιγρίτας, Χολομώντα, αν. Κρουσίων και Μπέλες –Κρουσίων διαλύονται, παρά τις καθημερινές τους νίκες επί του ΕΛΑΣ, στα τέλη του ΄43 λόγω ελλείψεως πυρομαχικών. Αναφορά στους οπλαρχηγούς της ΠΑΟ, οι οποίοι συγκρούονται συχνά με τους Βουλγάρους.

Ανεξάρτητες ομάδες της ΠΑΟ: από τη Νιγρίτα κατατάσσονται στον Τσαούς Αντών τον Ιούλη του ΄44. Όσοι μένουν πίσω κατασφάζονται από τον ΕΛΑΣ σε μάχες ή εκτελέσεις. Οι αξιωματικοί της ΠΑΟ «δεν είχον απολύτως ουδεμίαν επαφήν» με τον Πούλο και τον ΕΕΣ. Παρ΄ ότι ο ν. 179 /69 δικαιώνει ως αντιστασιακούς τους οπλίτες του ΕΕΣ η ΠΑΟ «δεν εκφράζει γνώμην».[23]

Επίλογος: εξ αιτίας των πολιτικοπολεμικών σφαλμάτων των Άγγλων οι κομμουνιστές συκοφαντούν ανερυθρίαστα την ΠΑΟ. Πρέπει να εκδώσουμε την ιστορία της ΠΑΟ.

Τρίτο μέρος: Έγγραφα, τύπος, εκθέσεις, συμφωνητικά. Το πρακτικό της ΥΒΕ όπου οι ιδρυτές είναι κατά της απόσπασης της Μακεδονίας από την Ελλάδα, υιοθετούν την επέκταση της χώρας στα «φυσικά» της όρια και υπεραμύνονται της «αποστολής» της ελληνικής φυλής.

Απάντηση ελλ. κυβερν. Καϊρου σε ΥΒΕ την 25.3.43: να μην υπάρξουν «καθαραί οργανώσεις αξιωματικών». Αποστολή 5.000 λιρών από Κάιρο προς ΠΑΟ. Το παοτζίδικο αντάρτικο μεροκάματο εκτιμάται στις 5.000 δρχ στις 2.8.43.

Συμφωνητικό Ελαφίνας μεταξύ ΕΛΑΣ –ΠΑΟ στις 22.8.43. Η ΠΑΟ δεκτή στο ΚΓΣΑ, αν «κινηθεί κατά των κατακτητών».

Αργυρόπουλος προς Κάιρο 22.10.44: η ΥΒΕ ανήκε στον Εθνικό Σύνδεσμο Αγωνιστών, που είχε ιδρυθεί στην Αθήνα τον Ιούλη του ΄41. Στην ίδια έκθεση ο Αργυρόπουλος δε γνωρίζει τίποτα για τον ΕΕΣ ούτε για την ΕΕΕ.

Κρούσεις στο Ζέρβα τον Οκτώβρη του ΄43 να αναλάβει την προστασία της ΠΑΟ κι εν ανάγκη να την ενθυλακώσει στον ΕΔΕΣ..

Διαταγή διαλύσεως της ΠΑΟ (μόνο τα κύρια σημεία).

Η καταγωγή του βιβλίου

Το πόνημα του Φροντιστή έχει συνταχθεί το 1977, μια περίοδο όπου οι εκδόσεις μαρτυριών της αριστεράς πλήθαιναν με γεωμετρική πρόοδο, προσδίδοντας το χαρακτηρισμό του προδότη στην ΠΑΟ. Το βιβλίο δεν είναι πρωτότυπο. Τριάντα πλην ένα χρόνια πριν το Φροντιστή, λίγο πριν την επίσημη αναγνώριση της ΠΑΟ ως αντιστασιακής οργάνωσης, ο «έφεδρος πολεμιστής» (ίσως ο αξιωματικός της ΠΑΟ Αρχιμήδης Αργυρόπουλος) εξέδωσε στη Θεσσαλονίκη το βιβλίο Υπό το φως της αληθείας, αι Οργανώσεις Αντιστάσεως Βορείου Ελλάδος. Μέσα στις 96 σελίδες του βιβλίου παρελαύνουν οι οργανώσεις με προεξέχουσα την ΠΑΟ. Ο συγγραφέας αναφέρει και το ΕΑΜ παρόλο που μειώνει το ρόλο του. Αναφέρει επίσης και την αντίσταση της χωροφυλακής και των οργανώσεων –ταμπελών (ΟΜΕ κ.α.).[24].²⁴

Το ίδιο έτος εξεδόθησαν στην Αθήνα τα βιβλία των Δ. Ζαφειρόπουλου και Μ. Μυριδάκη Το ΚΚΕ και η Μακεδονία και Αγώνες της φυλής, η Εθνική Αντίσταση ΕΔΕΣ –ΕΟΕΑ 1941 –1944. Ο πρώτος, ένας έντιμος και φιλίστορας συνταγματάρχης, παρέχει χωρίς πάθος πολλές αλήθειες, όσες, βέβαια, του επιτρέπουν η εποχή και η θέση του. Ο δεύτερος, ένας Κρητικός λοχαγός, αξιωματικός του ΕΔΕΣ, όταν ιστορεί τα γεγονότα της Μακεδονίας, περισσότερο φαντάζεται παρά γνωρίζει, μ’ αποτέλεσμα να θεωρείται σήμερα -αλλά όχι τότε- ότι ρέπει προς τη φαιδρότητα.[25]

Το 1959 ο Δραμινός αν/σχης Τσαούς Αντών, κατά κόσμον Φωστηρίδης Αντώνιος, εκτύπωσε στη Θεσσαλονίκη τον πρώτο και μοναδικό τόμο: Εθνική Αντίστασις κατά της βουλγαρικής κατοχής 1941 –1945, ένα λεύκωμα –ουσιαστικά- των οπλιτών των ΕΣΕΑ αν. Μακεδονίας,[26]

Δυο χρόνια αργότερα, εποχή κυριαρχίας της ΕΔΑ, ο δημοσιογράφος και μέλος της ΠΑΟ Χ. Καλλινικίδης κυκλοφόρησε στη Θεσσαλονίκη –απαντώντας έτσι στα εαμικά δημοσιεύματα της Αυγής- την εργασία του Ελληνική Εθνική Αντίστασις (Αίμα –Δάκρυ –Νίκη), ένα βιβλίο όπου προτάσσονται τρεις ιερωμένοι της ορθόδοξης Εκκλησίας. Ακολουθούν η ιστορία της ΠΑΟ κατά περιοχές, οι βουλγαρικές θηριωδίες και η δράση μιας δεξιάς ομάδας στην …περιοχή Βόλου το 1945. Το βιβλίο είναι γεμάτο από φωτογραφίες και βιογραφίες αγωνιστών της ΠΑΟ (επιρροή από Τσαούς Αντών).[27]

Ο Φροντιστής έρχεται με τη μεταπολίτευση. Έχει προφανώς αναγνώσει όλα τα προηγούμενα έργα, που αναφέρονται παραπάνω, αλλά επηρεάζεται μόνο από δύο: δανείζεται το πλάνο ταξινόμησης του «εφέδρου πολεμιστή» και σχεδόν αντιγράφει στην παρουσίαση των γεγονότων και τη χρονολογική σειρά τον Καλλινικίδη –παραβλέποντας όμως τις βιογραφίες του τελευταίου. Επαναλαμβάνει χωρίς βάσανο κοινούς αντικομουνιστικούς τόπους: ο ΕΛΑΣ συνέπραξε με Βούλγαρους, Γερμανούς, Ιταλούς και χτυπούσε τον κατακτητή μόνο και μόνο για να ωφεληθεί από τα αντίποινα. Ο σλαβισμός (διάβαζε κομουνισμός) είναι ο παντοτινός εχθρός της πατρίδας. Οι λίγοι παοτζήδες νικούν πάντα τους πολλούς και φορτωμένους πυρομαχικά ελασίτες. Κάποτε ο –στρατιωτικός- συγγραφέας αναγνωρίζει τους ελασίτες ως γενναίους πολεμιστές.

Τελευταίος υπερασπιστής της ΠΑΟ ο παονίτης ερευνητής -γιατρός Παρμενίων Παπαθανασίου που εξέδωσε στην Αθήνα το 1988 το δίτομο έργο του πατέρα του: Για τον ελληνικό Βορρά, Μακεδονία 1941 –1944, Αντίσταση και τραγωδία, το ανέκδοτο αρχείο –ημερολόγιο του (τότε) ταγματάρχη Γιάννη Παπαθανασίου, μια πολύ σημαντική εργασία για την κατοχική Μακεδονία.[28]

Η προσφορά του Φροντιστή

Τι προσφέρει στον αναγνώστη και τι στον ιστορικό το βιβλίο του Φροντιστή; Πρώτα πρώτα γνώση της ΠΑΟ: ο τρόπος διοίκησης και λειτουργίας, η διαφώτιση των μαζών, η επάνδρωση των συμμαχικών ασυρμάτων, ονόματα και ημερομηνίες, μάχες, πορτραίτα ανθρώπινων τύπων της εποχής. Μέσα από μια «επιτελική» γλώσσα με ονόματα και χρονολογίες κυλά η αρχή και το τέλος της κατοχής.

Ο αριστερός αναγνώστης αντιμετωπίζει το πόνημα με απέχθεια, γιατί διογκώνει μόνο τα εγκλήματα του ΕΑΜ κι αποκρύπτει τα αντίστοιχα της ΠΑΟ. Ο αριστερός αναγνώστης έχει μεγαλώσει και τραφεί με την ισχυρή αριστερή ψ προπαγάνδα ότι η ΠΑΟ ήταν εξ αρχής προδοτική οργάνωση και συνεργάζονταν με τους Γερμανούς, οπότε δύσκολα μπορεί να συναινέσει.

Ο δεξιός αναγνώστης χαίρεται για τη δράση μιας φίλα προσκείμενης παρατάξεως, απορεί με την αντιπαοϊκή στάση της Αγγλίας και οικτίρει τους συκοφάντες κομουνιστές, παρ’ όλο που, ο μεγάλος στην ηλικία, υποπτεύεται ότι κάποια επαφή είχε προς το τέλος –αδιευκρίνιστη τέλος πάντων- η ΠΑΟ με τους Γερμανούς. Δικαιολογεί το δωσιλογισμό των αποκλινόντων από τη γραμμή της ΠΑΟ αγωνιστών εξ αιτίας του αγριωπού ΕΛΑΣ που έσφαζε με τα κονσερβοκούτια και συγχέει συνήθως την ΠΑΟ με τον ΕΕΣ και την κατοχή με τον εμφύλιο.[29]

Ο υποψιασμένος αναγνώστης περιμένει από το συγγραφέα:

να ξεδιαλύνει τη χρόνια συκοφαντία της αριστεράς, για τη δωσίλογη ΠΑΟ.[30]

να πιστοποιήσει με στοιχεία την αντιστασιακή της δράση κατά του κατακτητή

να καταδικάσει τον ΕΕΣ.[31]

Νομίζω ότι απογοητεύεται, καθώς καθαρή απάντηση στα δηκτικά αυτά ερωτήματα δεν δίνεται και κλείνει το βιβλίο με μερικά αναπάντητα γιατί: ΠΑΟ, μια αντικομουνιστική οργάνωση με αντάρτες, χωρίς ένοπλη κατά των Γερμανών δράση, που νίπτει τας χείρας της για την αναγνώριση του ΕΕΣ ως αντιστασιακής οργάνωσης και που κυριαρχείται από έναν εμφαίνοντα αντικομουνισμό.

Ο ιστορικός επισημαίνει τα μικρά ή μεγάλα λάθη του συγγραφέα π.χ. ο Γκότσε ήταν Βούλγαρος ή ο Μιχάλαγας ήταν αγροφύλακας στα Ίμερα και τα κατατάσσει σε κατηγορίες: κοινές επαναλήψεις, λάθος πληροφόρηση, λεκτικά ευρήματα, συνειδητά ψεύδη. Μάταια, όπως κι απαιτητικός αναγνώστης, αναμένει περισσότερες πληροφορίες για καίρια συμβάντα και γεγονότα, που συνέβησαν τότε όπως

η εκτέλεση των «εφτά στελεχών» του ΚΚΕ στη Ζαρκαδόπετρα τον Απρίλη του ΄43

η αλλαγή του τίτλου από ΕΚΑ στην Κοζάνη ή ΥΒΕ σε ΠΑΟ

οι σχέσεις ΠΑΟ και Πούλου

το επεισόδιο της αυγουστιάτικης αιχμαλωσίας του Αγγλοϊνδού λοχαγού Ίντερ στα υψώματα του Μυλωβού (σήμερα Μεγάλης Γέφυρας) το 1943.[32]

η καταφυγή των παοτζήδων στην αγκαλιά των Γερμανών στο Νησέλι το Σεπτέμβρη του ΄43.[33]

οι επαφές με τον ΕΕΣ και τους Γερμανούς (συναντήσεις Μήτσου και Τσακάρα σε Χορτιάτη και Πιέρια αντίστοιχα).[34]

η ιουλιανή κίνηση του ΕΔΕΣ το ΄44 να αναβαπτίσει τον ΕΕΣ σε ΕΔΕΣ

τελικά γιατί η ΠΑΟ («ν’ αποφεύγεται ο φόνο ή αιχμαλωσία [Γερμανών]») απεύχετο τη δράση κατά Γερμανών και Ιταλών.

Ψήγματα κι ανιχνεύσεις

Παρά ταύτα ο ιστορικός δεν παύει ν’ αναζητεί ψηγματικά έστω στοιχεία ή ερωτήματα για περαιτέρω έρευνα. Το βιβλίο του Φροντιστή προσφέρει αρκετά από τα τελευταία κι ίσως επιβαρυντικά για μέρος των μελών της οργάνωσης:

ΥΒΕ, μια οργάνωση αξιωματικών, που καλύπτεται κάτω από τη Γενική Διοίκηση Μακεδονίας και συστεγάζεται μαζί της. Την άνοιξη του ΄43 (κι όχι αρχάς ΄42) μετά την εκτέλεση των «εφτά» αλλάζει τίτλο για να ξεπλύνει την πράξη αλλά και να προσελκύσει αντάρτες από το λαό. Η ιδεολογικά συγγενής της ΕΚΑ της Κοζάνης μαζί με τον εφεδρικό και μόνιμο ΕΛΑΣ κατατροπώνουν τους Ιταλούς στο Φαρδύκαμπο.

Η ανοχή των Γερμανών και η απόσυρση του ΕΛΑΣ στην Πίνδο το Μάη του ΄43 και ιδιαίτερα η επέκταση της βουλγαρικής κατοχής στην κεντρική Μακεδονία επιτρέπουν στην ΠΑΟ να αναπτυχθεί. Ο ερχομός του Άγγλου συνδέσμου Χάμμοντ (Εγκς) στη Θεσσαλονίκη, για να προσελκύσει τους αξιωματικούς της ΠΑΟ στον ΕΛΑΣ αποφέρει στο ΕΑΜ μέρος των αξιωματικών.

Οικονομικές διασυνδέσεις της οργάνωσης με «ελληνικές αρχές» κι εκποιήσεις γερμανικών νημάτων συνταυτίζονται με επεισόδια όπως του λοχαγού Ίντερ ή της καταφυγής στον Κολινδρό, τα οποία εκμεταλλεύεται στο έπακρο η ακαταμάχητη εαμική προπαγάνδα κι αναγκάζουν αξιωματικούς της ΠΑΟ ή να λιποτακτήσουν στον ΕΛΑΣ (συν/χης Δημάρατος) ή να περάσουν στη Μέση Ανατολή (Μπάρμπας). Αντάρτες της ΠΑΟ σαν τον Κατερινιώτη Θεόφιλο Βαή ή «γκεσταπίτες» όπως ο Αβραάμ Σεμερτζίδης στην Κοζάνη κινούνται ανεμπόδιστα μεταξύ Γερμανών και παοτζήδων.

Όσοι παρά ταύτα αντιστασιακοί της ΠΑΟ προσπερνούν τις παραπάνω μομφές ή άλλες όπως της Νάουσας στις 24.8.43, όταν οι παοτζήδες αποφεύγουν να χτυπηθούν με Γερμανούς που έκοβαν ξύλα εκεί, και παραμένουν πιστοί στην οργάνωση, διαλύονται στο τέλος του ΄43 από τον ΕΛΑΣ.

Οι «ελάχιστοι», που «παρήκουσαν» την αποστράτευση της ΠΑΟ το Δεκέμβρη του ΄43 και πήραν «μικροποσότητες» πυρομαχικών από τους Γερμανούς, ήταν στην πραγματικότητα πάρα πολλοί και δέχτηκαν άφθονα όπλα και πυρομαχικά. Οι «ελάχιστοι» αυτοί ήταν όλοι τους πρώην αντάρτες ή οπαδοί της ΠΑΟ. Μερικοί αξιωματικοί σαν τον ταγματάρχη Γιάννη Μαρωνίδη και τον ανθυπολοχαγό Παντελή Μίχα στην Κοζάνη είχαν θητεύσει προηγουμένως ευδοκίμως στην ΠΑΟ.

Οι «ελάχιστοι» της Νιγρίτας όπως ο ταγματάρχης Σπυρίδης που πέρασαν στον Τσαούς Αντών αναβαπτίστηκαν αμέσως από συνεργάτες των Γερμανών σε αντιστασιακούς.

 

Συμπεράσματα

Στην ενασχόληση με την ιστορία της ΠΑΟ και γενικά της κατοχής χρειάζεται τεράστια προσοχή, απαλλαγή του ερευνητή από χρόνια στερεότυπα, επίμονη μελέτη εγγράφων, συλλογή πολλών προφορικών μαρτυριών κι έρευνα ακόμα και σε ιστορικές- λαογραφικές τοπογραφίες για αναζήτηση στοιχείων. Το ιστορικό τοπίο του θέματος και της εποχής που εκτυλίσσεται είναι αρκετά θολό. Η μελέτη των γερμανικών κι αγγλικών αρχείων είναι απαραίτητη, όπως επίσης απαραίτητη είναι και η γνώση της ιστορίας πριν και μετά την κατοχή, π.χ. η ιστορία του Πόντου, για να ερμηνευτούν οι συμπεριφορές των οπλισμένων της κατοχής αλλά και του εμφυλίου και για να εξηγηθεί το πληθωρικό αντικομουνιστικό μένος των «παοτζήδων».[35]

Η βία γεννά την ιστορία

Η υπερβολή και η προπαγάνδα γεννήθηκαν μαζί με τον πόλεμο.

Ό,τι είναι σήμερα πολεμικά άχρηστο, μπορεί να εξελιχτεί -μεταπολεμικά- χρήσιμο πολιτικά.

Αντίσταση χωρίς λαϊκή βάση δε γίνεται.

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Αριστερά

Οι Αντιστασιακοί του νομού Γρεβενών, τ. 1 -3, παράρτημα ΠΕΑΕΑ Γρεβενών, Γρεβενά 1994, [1997], 1998

Αραιοβηματάς Νίκος, Η αντίσταση στα Χάσια και η Επιμελητεία Του Αντάρτη Δυτικής Μακεδονίας, Λάρισα 1988

Στ’ άρματα! Στ’ άρματα! Χρονικό της Εθνικής Αντίστασης 1940 –1945, Πολιτικές και Λογοτεχνικές εκδόσεις, [Ιβάνοβο;] 1967

Βαφειάδης Μάρκος, Απομνημονεύματα, τ. Α΄ Δίφρος, Αθήνα 1984, τ. Β΄ -Γ΄ Νέα Σύνορα, Αθήνα 1985

Γεωργιάδης Στέλιος, Θεσσαλονίκη, η ανυπότακτη πόλη, μαρτυρίες και έρευνα για τον αγώνα 1941 –1945, Θεσσαλονίκη 1995

Γεωργίου Βάσος, Ιστορία της Αντίστασης 1940 –1945, τ. Α΄-ΣΤ΄, Αυλός, Αθήνα 1979

Δρόσος Ζαχαρίας, Φαρδύκαμπος, η Δυτική Μακεδονία στ’ άρματα, Αθήνα 1984

Θεοδοσιάδης Σταύρος, άτιτλο, ανέκδοτο χειρόγραφο, ΙΝΒΙ, Κοζάνη

Καφταντζής Γιώργος, «Μακεδονία ΄41», περιοδικό Γιατί, τ. 121 –152, Σέρρες 1985 – 1988

Κουζινόπουλος Σπύρος, Ελευθερία, η άγνωστη ιστορία της παράνομης οργάνωσης και εφημερίδας της κατοχής, εκδ. Β΄, Καστανιώτης, Θεσσαλονίκη 1986

Κρήτος Γιώργος (Θαλής), Εθνική Αντίσταση, δράση του 50ού συντάγματος του ΕΛΑΣ, Θεσσαλονίκη χ.χ. [1987]

Κωνσταντάρας Κώστας, Αγώνες και διωγμοί, Αθήναι 1964

Μητσόπουλος Θανάσης, Το 30ό σύνταγμα του ΕΛΑΣ, εκδ. Δ΄, Οδυσσέας, Αθήνα 1987

Νταϊλιάνης Βασίλης, Το αντάρτικο στη Δυτική Μακεδονία, Κώδικας, Θεσσαλονίκη 1995

Παπαγιάννης Α. Σταύρος, Τα παιδιά της Λύκαινας, οι «επίγονοι» της 5^ης Ρωμαϊκής Λεγεώνας κατά τη διάρκεια της κατοχής (1941 –1944), Σοκολής, Αθήνα 1998

Πρωτόπαπας Σαράντης (Κικίτσας), Χη μεραρχία του ΕΛΑΣ, Εθνική Αντίσταση στη Μακεδονία 1941 –1944, επιμ. Ν. Μάργαρη, Αθήνα 1978

Πυλάης Κυριάκος (Πέτρος), Μνήμες, βιώματα, στοχασμοί 1870 –1990, Αθήνα 1990

Ρόσιος Αλέξης (Υψηλάντης), Στα φτερά του οράματος, Εθνική Αντίσταση, διωγμοί μετά τη Βάρκιζα, Εμφύλιος 1946 –1949, πολιτική προσφυγιά, Κώδικας, Θεσσαλονίκη 1997

Σακαλής Αλέκος (Πετρόμπεης), Μνήμες, Ινστιτούτο Βιβλίου και Ανάγνωσης, Κοζάνη 1998

Σπανός Κοσμάς (Αμύντας), Εθνική Αντίσταση –Εμφύλιος πόλεμος, αναμνήσεις ενός καπετάνιου, Μπιμπης, Θεσσαλονίκη 1986

Τσανικλίδης Κώστας, Το 13^ο σύνταγμα του ΕΛΑΣ, Θεσσαλονίκη 1990

Φλάισερ Χάγκεν, Στέμμα και Σβάστικα, η Ελλάδα της κατοχής και της αντίστασης 1941 –1944, τ. Α΄, Παπαζήσης, Αθήνα χ.χ., τ. Β΄, Παπαζήσης, Αθήνα 1995

Φυλακτός Ν. Δημήτρης, Θυμάται!… Βιογραφικό –χρονικό (1907 ως τα σήμερα), Αθήνα 1988

Δεξιά

[Έφεδρος πολεμιστής], Υπό το φως της αληθείας, αι Οργανώσεις Αντιστάσεως Βορείου Ελλάδος, Θεσσαλονίκη 1948

Ζαφειρόπουλος Δημήτρης, Το ΚΚΕ και η Μακεδονία, Αθήνα 1994 [εκδ. Α΄ 1948]

Θεοχαρίδης Θ. Δημήτριος, Η Μακεδονία στα φλόγες (Οκτώβριος 1944 –Φεβρουάριος 1945), Αθήναι 1968

Καλλινικίδης Φ. Χαράλαμπος, Ελληνική Εθνική Αντίστασις (Αίμα –Δάκρυ –Νίκη), Θεσσαλονίκη 1961

Μυριδάκης Ι, Μιχαήλ, Αγώνες της φυλής, η Εθνική Αντίσταση ΕΔΕΣ –ΕΟΕΑ 1941 –1944, Αθήναι 1948

Παπαθανασίου Ι. Παρμενίων, Για τον ελληνικό Βορρά, Μακεδονία 1941 –1944, Αντίσταση και τραγωδία, το ανέκδοτο αρχείο –ημερολόγιο του (τότε) ταγματάρχη Γιάννη Παπαθανασίου, εκδ. Β΄, τ. Α΄ -Β΄ Παπαζήσης, Αθήνα 1997

Τσιούμης Κωνσταντίνος, ιστορία της αντίστασης στη δυτική Μακεδονία, [Κοζάνη 1955]

Τσολάκογλου Γεώργιος, αντιστράτηγος, Απομνημονεύματα, Αθήναι 1959

Φροντιστής Αθανάσιος, ΠΑΟ Πανελλήνιος Απελευθερωτική Οργάνωσις, Ιστορία και προσφορά της εις την Εθνικήν Αντίστασιν 1941 –1945, Θεσσαλονίκη 1977

Φωστηρίδης Αντώνιος, Εθνική Αντίστασις κατά της βουλγαρικής κατοχής 1941 –1945, τ. Α΄, Θεσσαλονίκη 1959

Χάμμοντ Νίκολας, The allied military mission and the resistance in West Macedonia, Intsitute for Balkan Studies, Thessaloniki 1993

Χάμμοντ Νίκολας, Με τους αντάρτες 1943 –44, Ελληνική Ευρωεκδοτική, Αθήνα 1982

Χρυσοχόου Ι. Αθανάσιος, Η κατοχή εν Μακεδονία, βιβλίον Α΄: η δράσις του ΚΚΕ, Εταιρία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1949

———————– βιβλίον Β΄: η δράσις της βουλγαρικής προπαγάνδας, ΕΜΣ, Θεσσαλονίκη 1950

———————– βιβλίον Γ΄: η δράσις της ιταλορουμανικής προπαγάνδας, ΕΜΣ, Θεσσαλονίκη 1951

———————– βιβλίον Δ΄: οι Βούλγαροι εν Ανατολική Μακεδονία και Θράκη, ΕΜΣ, Θεσσαλονίκη 1951

———————– βιβλίον Ε΄: οι Γερμανοί εν Μακεδονία, ΕΜΣ, Θεσσαλονίκη 1962

Μελέτες

Αβέρωφ –Τοσίτσας Γεώργιος, «Φωτιά και τσεκούρι», Ελλάς 1946 –49 και τα προηγηθέντα, εκδ. Γ΄, Εστία, Αθήναι 1976

——————————-, Η πολιτική πλευρά του κουτσοβλαχικού ζητήματος, εκδ. Β΄, Τρίκαλα 1987

[Ανώνυμος] «Φροντιστής Αθανάσιος», Πάπυρος –Λαρούς –Μπριτάνικα, Πάπυρος, Αθήνα 1994, τ. 60, σ. 178

Γούντχαουζ Μ. Κρίστοφερ, Το μήλον της έριδος, η ελληνική Αντίσταση και πολιτική των μεγάλων δυνάμεων, Εξάντας, Αθήνα 1976

Ενεπεκίδης Πολυχρόνης, Η Ελληνική Αντίστασις 1941 –1944 όπως αποκαλύπτεται από τα μυστικά αρχεία της Βέρμαχτ εις την Ελλάδα, Εστία 1964

Κολιόπουλος Σ. Ιωάννης, Λεηλασία φρονημάτων, το μακεδονικό ζήτημα στην κατεχόμενη Δυτική Μακεδονία 1941 –1944, τ. Α΄ -Β΄, έκδ. Β΄, Θεσ/νίκη, Βάνιας 1995

Κωφός Ευάγγελος, «Η βαλκανική διάσταση του Μακεδονικού ζητήματος στα χρόνια της Κατοχής και της Αντίστασης», Η Ελλάδα 1936 –44, Δικτατορία, κατοχή, Αντίσταση, πρακτικά διεθνούς ιστορικού συνεδρίου, Α.Τ.Ε., Αθήνα 1989, σ. 418 –471

Νάστος Α. Κλεάνθης, Καταφύγι Πιερίων Κοζάνης, ιστορική –λαογραφική επισκόπηση, Θεσσαλονίκη 1971

Η νεότερη και σύγχρονη Μακεδονία, επιμ. Ι. Κ. Χασιώτης και Ι. Σ. Κολιόπουλος, τ. Β΄, Παπαζήσης –Παρατηρητής, Αθήνα – Θεσσαλονίκη, χ.χ.

Παπαπαναγιώτου Αλέκος, Το μακεδονικό ζήτημα και το Βαλκανικό Κομμουνιστικό κίνημα 1918 –1939, Θεμέλιο, Αθήνα 1992

Περιοδικά

Εθνική Αντίσταση, επίσημα κείμενα –αναμνήσεις –χρονικά –μελέτες, έκδοση της ΠΕΑΕΑ, Αθήνα 1974 –1999, όπου μαρτυρίες κι εκθέσεις των μονάδων του ΕΛΑΣ.

Εφημερίδες

Αυγή, καθημερινή δημοκρατική εφημερίδα του λαού, Αθήνα 1961 κ.ε.

Λαϊκή φωνή, Όργανο του γραφείου περιοχής Μακεδονίας Θράκης της ΚΟ του ΚΚΕ, Θεσσαλονίκη 1945 κ.ε.

Νέα Ευρώπη, Ημερησία πρωινή εφημερίς εν Θεσσαλονίκη, 1941 -1944

Η Νίκη, όργανο του συνασπισμού κομμάτων του ΕΑΜ νομού Κοζάνης, 1945 -1946

Πατριωτική Εθνική Αντίστασις, Θεσσαλονίκη 1980 -1999.

Συνεντεύξεις

Αραιοβηματάς Νίκος, επιμελητής ΙΧ μεραρχίας ΕΛΑΣ, από Άνοιξη Χασίων, Λάρισα 13.8.98

Γεωργιάδης Στέλιος, κρυπτογράφος ΔΣΕ, από Θεσσαλονίκη, Μεθώνη 24.4.99

Γκάλμπου –Καρυοφύλλη Κωνσταντινιά, ανθυπολοχαγός ΔΣΕ, από Χιλιόδεντρο Καστοριάς, Θεσσαλονίκη 9.1.99

Γκανάτσιος Βασίλης (Χείμαρρος), υποστράτηγος ΔΣΕ από Ζιάκα Γρεβενών, Θεσσαλονίκη, 17.7. 94,

Ζυγούρας Μήτσος (Παλαιολόγος), υποστράτηγος ΔΣΕ από Βουχωρίνα Κοζάνης, Αθήνα 18.7.92

Καρυοφύλλης Γιάννης (Στάθης) από Πορόϊα, καπετάνιος 30ού συντάγματος ΕΛΑΣ, Θεσσαλονίκη, Γενάρης 1999 

Νομικός Χρήστος (Μπούρινος), καπετάνιος λόχου ΔΣΕ, από Κωνσταντινούπολη, Αθήνα 23.8.93,

Παπαδοπούλου –Ζυμπά Ολυμπία, κόρη Μιχάλαγα, από Σέρβια, Κοζάνη 14.8.97

Παπαϊωάννου Γιάννης (Ερμής), ταγματάρχης ΔΣΕ, από Κάρπη Πάικου, Θεσσαλονίκη 21.3.99,

Σακαλής Αλέκος, καπετάνιος 2/27 ΕΛΑΣ, από Κοζάνη, Κοζάνη 3.7.97

Τριανταφυλλίδης Αχιλλέας, οπλαρχηγός ΕΕΣ Κοιλάδας από Κίσσα Κοζάνης, Κοιλάδα Ιούνης 1995

Κώστας Τσανικλίδης, λοχαγός ΕΛΑΣ από Θεοδωράκι Κιλκίς, Θεσσαλονίκη 27.5.98

Χαστάς Θανάσης, περιφερειακός ΚΚΕ, από Πόρο Βεντζίων, Πόρος 15.7.98

---

[1] Μια γενική εικόνα της Μακεδονίας για το μελετητή της εποχής υπάρχει στο Η νεότερη και σύγχρονη Μακεδονία, επιμ. Ι. Κ. Χασιώτης και Ι. Σ. Κολιόπουλος, τ. Β΄, Παπαζήσης –Παρατηρητής, Αθήνα – Θεσσαλονίκη, χ.χ. / Την πολιτική επισκόπηση δίνει ο Κωφός Ευάγγελος, «Η βαλκανική διάσταση του Μακεδονικού ζητήματος στα χρόνια της Κατοχής και της Αντίστασης», Η Ελλάδα 1936 –44, Δικτατορία, κατοχή, Αντίσταση, πρακτικά διεθνούς ιστορικού συνεδρίου, Α.Τ.Ε., Αθήνα 1989, σ. 418 –471 / Η ψύχραιμη αντιμετώπιση προέρχεται από τον Παπαπαναγιώτου Αλέκου στο Το μακεδονικό ζήτημα και το Βαλκανικό Κομμουνιστικό κίνημα 1918 –1939, Θεμέλιο, Αθήνα 1992

[2] Αξεπέραστο σε πλούτο πληροφοριών, αν διαβαστεί προσεκτικά, είναι το πεντάτομο έργο του Αθανασίου Χρυσοχόου, Η κατοχή εν Μακεδονία. Στην παρούσα υποσημείωση το βιβλίον Ε΄: οι Γερμανοί εν Μακεδονία, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1962

[3] Χρυσοχόου Α., Η κατοχή εν Μακεδονία, βιβλίον Β΄: Η δράσις της βουλγαρικής προπαγάνδας και βιβλίον Δ΄: Οι Βούλγαροι εν Ανατολική Μακεδονία και Θράκη / Πολύτιμο είναι το βιβλίο του Π. Παπαθανασίου, Για τον ελληνικό Βορρά, Μακεδονία 1941 –1944, Αντίσταση και τραγωδία, το ανέκδοτο αρχείο –ημερολόγιο του (τότε) ταγματάρχη Γιάννη Παπαθανασίου, εκδ. Β΄, τ. Α΄ -Β΄ Παπαζήσης, Αθήνα 1997

[4] Χρυσοχόου Α., Βιβλίον Γ΄: η δράσις της ιταλορουμανικής προπαγάνδας, ΕΜΣ , Θεσαλονίκη 1951 / Αβέρωφ –Τοσίτσας Γεώργιος, Η πολιτική πλευρά του κουτσοβλαχικού ζητήματος, εκδ. Β΄, Τρίκαλα 1987 / Παπαγιάννης Α. Σταύρος, Τα παιδιά της Λύκαινας, οι «επίγονοι» της 5^ης Ρωμαϊκής Λεγεώνας κατά τη διάρκεια της κατοχής (1941 –1944), Σοκολής, Αθήνα 1998

[5] Εφ. Λαϊκή φωνή, Όργανο του γραφείου περιοχής Μακεδονίας Θράκης της ΚΟ του ΚΚΕ, Θεσσαλονίκη 1945 κι εξής / Νομικός Χρήστος (Μπούρινος), καπετάνιος λόχου ΔΣΕ, από Κωνσταντινούπολη, Αθήνα 23.8.93 / Μια γλαφυρή μελέτη δίνει ο Αβέρωφ –Τοσίτσας Γεώργιος, στο «Φωτιά και τσεκούρι», Ελλάς 1946 –49 και τα προηγηθέντα, εκδ. Γ΄, Εστία, Αθήναι 1976 / Η προσέγγιση του Γούντχαουζ Μ. Κρίστοφερ, Το μήλον της έριδος, η ελληνική Αντίσταση και πολιτική των μεγάλων δυνάμεων, Εξάντας, Αθήνα 1976 πρέπει να διαβάζεται με συνεχή εγρήγορση λόγω της ευφυίας του Άγγλου συγγραφέα / Για τη γερμανική προπαγάνδα βλέπε την εφ. Νέα Ευρώπη, Ημερησία πρωινή εφημερίς εν Θεσσαλονίκη, 1941 –1944

[6] Όπως ο περιβόητος επαναστάτης Θωμάς Ιωαννίδης (Φίλος Γ΄) στα Γρεβενά και τα Βέντζια τέλος ΄42 κι αρχές ΄43 Χαστάς Θανάσης, περιφερειακός ΚΚΕ, από Πόρο Βεντζίων, Πόρος 15.7.98

[7] Για τον ήπιο Κεπελέκ μαρτυρεί ο μαθηματικός Κώστας Τσανικλίδης, λοχαγός ΕΛΑΣ από Θεοδωράκι Κιλκίς, Θεσσαλονίκη 27.5.98, ενώ για το Ζαραλή ο δάσκαλος Αραιοβηματάς Νίκος, επιμελητής ΙΧ μεραρχίας ΕΛΑΣ, από Άνοιξη Χασίων, Λάρισα 13.8.98

[8] Παπαδοπούλου –Ζυμπά Ολυμπία, κόρη Μιχάλαγα, από Σέρβια, Κοζάνη 14.8.97

[9] Καρυοφύλλης Γιάννης (Στάθης) από Πορόϊα, καπετάνιος 30ού συντάγματος ΕΛΑΣ, Θεσσαλονίκη, Γενάρης 1999 / Για τη δράση των προεαμικών ανταρτών σ. 38 κ.ε. και τις συγκρούσεις ΕΛΑΣ –ΠΑΟ στο Κιλκίς βλέπε το έργο του Τσανικλίδη Κώστα Το 13^ο σύνταγμα του ΕΛΑΣ, Θεσσαλονίκη 1990 / Λεπτομερή αναφορά στην ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ κάνει ο Καφταντζής Γιώργος, στα άρθρα του «Μακεδονία ΄41», περιοδικό Γιατί, τ. 121 –152, Σέρρες 1985 – 1988 / Πρωτότυπα στοιχεία για την ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ και την κομματική οργάνωση του Μακεδονικού Γραφείου παρέχει ο Γεωργιάδης Στέλιος, κρυπτογράφος ΔΣΕ, από Θεσσαλονίκη, Μεθώνη 24.4.99 όπως επίσης και στο βιβλίο του Θεσσαλονίκη, η ανυπότακτη πόλη, μαρτυρίες και έρευνα για τον αγώνα 1941 –1945, Θεσσαλονίκη 1995 / Ο Κουζινόπουλος Σπύρος στο έργο του Ελευθερία, η άγνωστη ιστορία της παράνομης οργάνωσης και εφημερίδας της κατοχής, εκδ. Β΄, Καστανιώτης, Θεσσαλονίκη 1986 αναφέρει προλογικά στοιχεία για την ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ και παραθέτει κατόπιν φωτογραφημένα φύλλα της εφημερίδας ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ του 1943 –1944.

[10] Χρυσοχόου Α, βιβλίον Ε΄: οι Γερμανοί εν Μακεδονία, ΕΜΣ, Θεσσαλονίκη 1962 / [Έφεδρος πολεμιστής], Υπό το φως της αληθείας, αι Οργανώσεις Αντιστάσεως Βορείου Ελλάδος, Θεσσαλονίκη 1948 / Τσολάκογλου Γεώργιος, αντιστράτηγος, Απομνημονεύματα, Αθήναι 1959

[11] Φροντιστής Αθανάσιος, ΠΑΟ Πανελλήνιος Απελευθερωτική Οργάνωσις, Ιστορία και προσφορά της εις την Εθνικήν Αντίστασιν 1941 –1945, Θεσσαλονίκη 1977 / Παπαθανασίου, ο.π. / Καλλινικίδης Φ. Χαράλαμπος, Ελληνική Εθνική Αντίστασις (Αίμα –Δάκρυ –Νίκη), Θεσσαλονίκη 1961 / Σακαλής Αλέκος, καπετάνιος 2/27 ΕΛΑΣ, από Κοζάνη, Κοζάνη 3.7.97

[12] Μια συνολική αριστερή εικόνα δίνει ο Γεωργίου Βάσος στην Ιστορία της Αντίστασης 1940 –1945, τ. Α΄-ΣΤ΄, Αυλός, Αθήνα 1979 / Αντίπαλός του ο Χρυσοχόου Ι. Αθανάσιος στο Η κατοχή εν Μακεδονία, βιβλίον Α΄: η δράσις του ΚΚΕ, Εταιρία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1949 / Η εργασία του Κολιόπουλου Σ. Ιωάννη, Λεηλασία φρονημάτων, το μακεδονικό ζήτημα στην κατεχόμενη Δυτική Μακεδονία 1941 –1944, τ. Α΄ -Β΄, έκδ. Β΄, Θεσ/νίκη, Βάνιας 1995 προσφέρει άφθονα παραδείγματα ανθρώπων που διαμορφώνουν το ιστορικό σκηνικό / Ο φιλοεαμικός Φλάισερ Χάγκεν στο Στέμμα και Σβάστικα, η Ελλάδα της κατοχής και της αντίστασης 1941 –1944, τ. Α΄, Παπαζήσης, Αθήνα χ.χ., τ. Β΄, Παπαζήσης, Αθήνα 1995 έχει ορισμένα κεφάλαια για την ΠΑΟ.

[13] Για την ΕΣΕΑ υπάρχει το βιβλίο του καπετάνιου της Φωστηρίδη Αντώνιου Εθνική Αντίστασις κατά της βουλγαρικής κατοχής 1941 –1945, τ. Α΄, Θεσσαλονίκη 1959 / Ο μόνιμος λοχαγός κι αξιωματικός του ΕΛΑΣ Κωνσταντάρας Κώστας στο καλογραμμένο βιβλίο του Αγώνες και διωγμοί, Αθήναι 1964 αναφέρεται κι αυτός στα γεγονότα και τις συγκρούσεις ΕΣΕΑ –ΕΛΑΣ στην αν. Μακεδονία

[14] Για τις οργανώσεις -ταμπέλες βλέπε τον [Έφεδρο πολεμιστή], ο.π., σ. 71 -74 / Για τον ΕΕΣ Κοζάνης και την προσπάθεια του ΕΔΕΣ να τον χειραγωγήσει μαρτυρεί ο Τριανταφυλλίδης Αχιλλέας, οπλαρχηγός ΕΕΣ Κοιλάδας από Κίσσα Κοζάνης, Κοιλάδα Ιούνης 1995/ Ο αξιωματούχος του ΕΔΕΣ Μυριδάκης Ι, Μιχαήλ στο έργο του Αγώνες της φυλής, η Εθνική Αντίσταση ΕΔΕΣ –ΕΟΕΑ 1941 –1944, Αθήναι 1948 προσπαθεί –πλην όμως χωρίς επιτυχία- να πείσει για τον ευάριθμο ΕΔΕΣ της Μακεδονίας

[15] Προσωπογραφίες αγωνιστών του ΕΛΑΣ και του ΚΚΕ βρίθουν στο Οι Αντιστασιακοί του νομού Γρεβενών, τ. 1 -3, παράρτημα ΠΕΑΕΑ Γρεβενών, Γρεβενά 1994, [1997], 1998

[16] Βασικό χρονολόγιο της αριστεράς το βιβλίο Στ’ άρματα! Στ’ άρματα! Χρονικό της Εθνικής Αντίστασης 1940 –1945, Πολιτικές και Λογοτεχνικές εκδόσεις, [Ιβάνοβο;] 1967

[17] Λιτή και μεστή περιγραφή των γεγονότων στα Χάσια κάνει ο δάσκαλος Αραιοβηματάς Νίκος, Η αντίσταση στα Χάσια και η Επιμελητεία Του Αντάρτη Δυτικής Μακεδονίας, Λάρισα 1988 / Ο Θεοδοσιάδης Σταύρος, πρώην μέλος της ΥΒΕ Κοζάνης στο άτιτλο κι ανέκδοτο χειρόγραφό του γράφει για τις ζυμώσεις ΕΛΑΣ –ΥΒΕ και μετέπειτα / Φυλακτός Ν. Δημήτρης, Θυμάται!… Βιογραφικό –χρονικό (1907 ως τα σήμερα), Αθήνα 1988 όπου οι σχέσεις ΕΑΜ και Τουρκόφωνων στην επαρχία Κοζάνης / Σακαλής Αλέκος (Πετρόμπεης), Μνήμες, Ινστιτούτο Βιβλίου και Ανάγνωσης, Κοζάνη 1998, σ. 48 όπου σύσκεψη ΕΑΜ –ΥΒΕ στη μητρόπολη Κοζάνης το Μάρτη του ΄43.

[18] Ο δάσκαλος Δρόσος Ζαχαρίας αφιερώνει αρκετές σελίδες για τη μάχη του Φαρδύκαμπου στο Φαρδύκαμπος, η Δυτική Μακεδονία στ’ άρματα, Αθήνα 1984 / Στο έργο του πρωτοπόρου ελασίτη Νταϊλιάνη Βασίλη Το αντάρτικο στη Δυτική Μακεδονία, Κώδικας, Θεσσαλονίκη 1995 βρίσκουμε αναφορές για το Φαρδύκαμπο αλλά και για το Σνίχοβο και τις ύστερες συγκρούσεις ΕΛΑΣ –ΥΒΕ -ΕΕΣ/ Ο Ρόσιος Αλέξης (Υψηλάντης) στο πόνημα του Στα φτερά του οράματος, Εθνική Αντίσταση, διωγμοί μετά τη Βάρκιζα, Εμφύλιος 1946 –1949, πολιτική προσφυγιά, Κώδικας, Θεσσαλονίκη 1997 σ. 81 –93 αναφέρεται εκτενώς στη μάχη της Βίγλας και στο Φαρδύκαμπο όπου πρωταγωνίστηκε / Γκανάτσιος Βασίλης (Χείμαρρος), υποστράτηγος ΔΣΕ από Ζιάκα Γρεβενών, Θεσσαλονίκη, 17.7. 94 / Ζυγούρας Μήτσος (Παλαιολόγος), υποστράτηγος ΔΣΕ από Βουχωρίνα Κοζάνης, Αθήνα 18.7.92. Ο Χείμαρρος και ο Παλαιολόγος, δάσκαλοι και οι δυο έπαιξαν σημαντικότατο στρατιωτικό ρόλο στη δυτική Μακεδονία.

[19] Ο Βαφειάδης Μάρκος στο έργο του Απομνημονεύματα, τ. Α΄ Δίφρος, Αθήνα 1984, τ. Β΄ -Γ΄ Νέα Σύνορα, Αθήνα 1985 δίνει ενδιαφέροντα στοιχεία, αν αφαιρεθούν το λαϊκίζον ύφος και μερικές υπερβολές του / Η «γραικομάνα» Σλαβομακεδόνισσα Γκάλμπου –Καρυοφύλλη Κωνσταντινιά, ανθυπολοχαγός ΔΣΕ, από Χιλιόδεντρο Καστοριάς, Θεσσαλονίκη 9.1.99 περιγράφει τις σχέσεις Ελλήνων με τους Σλαβομακεδόνες / Ο δάσκαλος Τσιούμης Κωνσταντίνος στην Ιστορία της αντίστασης στη δυτική Μακεδονία, [Κοζάνη 1955] αναφέρεται στις εκτελέσεις των αντιπάλων του ΕΑΜ στο Βόιο την άνοιξη του ΄43, στο Φαρδύκαμπο κ.α.

[20] Ένα απαραίτητο έργο είναι το Χάμμοντ Νίκολας το The allied military mission and the resistance in West Macedonia, Intsitute fow Balkan Studies, Thessaloniki 1993 όπου η αλληλογραφία των εγγλέζικων ασυρμάτων με το Κάιρο και διάφορες κρίσεις του συγγραφέα για την κατάσταση / Χάμμοντ Νίκολας, Με τους αντάρτες 1943 –44, Ελληνική Ευρωεκδοτική, Αθήνα 1982, σ. 68 κ.ε. / Πρωτόπαπας Σαράντης (Κικίτσας), Χη μεραρχία του ΕΛΑΣ, Εθνική Αντίσταση στη Μακεδονία 1941 –1944, επιμ. Ν. Μάργαρη, Αθήνα 1978. Ένα γλαφυρό και καλογραμμένο βιβλίο / Κρήτος Γιώργος (Θαλής), Εθνική Αντίσταση, δράση του 50ού συντάγματος του ΕΛΑΣ, Θεσσαλονίκη χ.χ. [1987] όπου αναφέρονται οι συγκρούσεις του ΕΛΑΣ με την ΠΑΟ και τον ΕΕΣ με πολύ πάθος από τον Καταφυγιώτη φιλόλογο / Μητσόπουλος Θανάσης, Το 30ό σύνταγμα του ΕΛΑΣ, εκδ. Δ΄, Οδυσσέας, Αθήνα 1987, το αποκλειστικό –αριστερό- βιβλίο για την περιοχή Πάικου –Καϊμάκτσαλαν / Παπαϊωάννου Γιάννης (Ερμής), λοχαγός ΕΛΑΣ, από Κάρπη Πάικου, Θεσσαλονίκη 21.3.99

[21] Πυλάης Κυριάκος (Πέτρος), Μνήμες, βιώματα, στοχασμοί 1870 –1990, Αθήνα 1990, σ. 229 και γενικά η κατοχική δράση του ΚΚΕ στην περιοχή Φλώρινας από το γραικομάνο Πυλάη / Σπανός Κοσμάς (Αμύντας), Εθνική Αντίσταση –Εμφύλιος πόλεμος, αναμνήσεις ενός καπετάνιου, Μπιμπης, Θεσσαλονίκη 1986, σ. 142 κ.ε. Ο Αρβανίτης Αμύντας έδρασε στο Βίτσι.

[22] Φροντιστής, ο.π. / Τζεκάκης, ο.π. / [Ανώνυμος] «Φροντιστής Αθανάσιος», Πάπυρος –Λαρούς –Μπριτάνικα, Πάπυρος, Αθήνα 1994, τ. 60, σ. 178 / Μακεδονικόν ημερολόγιον, επιμ. Γ, Σφενδόνης, Θεσσαλονίκη 1953 -1971

[23] εφ. Πατριωτική Εθνική Αντίστασις, Θεσσαλονίκη, όπου υπερασπίζονται οι οπλίτες του ΕΕΣ.

[24] Έφεδρος πολεμιστής, ο.π.

[25] Ζαφειρόπουλος Δημήτρης, Το ΚΚΕ και η Μακεδονία, Αθήνα 1994 [εκδ. Α΄ 1948] / Μυριδάκης, ο.π.

[26] Φωστηρίδης, ο.π.

[27] Καλλινικίδης, ο.π. / εφ. Αυγή, καθημερινή δημοκρατική εφημερίδα του λαού, Αθήνα 1961

[28] Παπαθανασίου, ο.π.

[29] Ο Θεοχαρίδης Θ. Δημήτριος στο έργο του Η Μακεδονία στα φλόγες (Οκτώβριος 1944 –Φεβρουάριος 1945), Αθήναι 1968 περιγράφει σχεδόν μυθιστορηματικά τα παθήματα των αντιπάλων κρατουμένων του ΕΛΑΣ στις αρχές του 1945.

[30] Η εφ. Η Νίκη, όργανο του συνασπισμού κομάτων του ΕΑΜ νομού Κοζάνης, 1945 –1946 καταφέρεται λαύρα κατά της ΠΑΟ και των μελών της.

[31] Τμήματα ασφαλείας, / Βούλγαροι και Γερμανοί / κι αυτοί οι Παοτζήδες / μας κλέβουν το ψωμί, αντάρτικο τραγούδι της Νιγρίτας στο έργο του Κώστα Γαζή, Αντάρτικα τραγούδια (συλλογή), Elit, [Αθήνα] χ.χ., σ. 98

[32] Πρωτόπαπας, ο.π., σ. 191, 197

[33] Πρωτόπαπας, ο.π., σ. 205

[34] Ενεπεκίδης Πολυχρόνης, Η Ελληνική Αντίστασις 1941 –1944 όπως αποκαλύπτεται από τα μυστικά αρχεία της Βέρμαχτ εις την Ελλάδα, Εστία 1964 όπου ο αντικομουνιστής συγγραφέας προσπαθεί να ξεπλυθεί μέσω αποκαλύψεων κατά του ΕΕΣ.

[35] Ο Νάστος Α. Κλεάνθης στην λαογραφική τοπογραφία Καταφύγι Πιερίων Κοζάνης, ιστορική –λαογραφική επισκόπηση, Θεσσαλονίκη 1971 δίνει και ψήγματα κατοχικής ιστορίας / Εθνική Αντίσταση, επίσημα κείμενα –αναμνήσεις –χρονικά –μελέτες, έκδοση της ΠΕΑΕΑ, Αθήνα 1974 –1999, όπου αριστερές μαρτυρίες κι εκθέσεις των μονάδων του ΕΛΑΣ.