Το παρόν είναι ένα άρθρο που περιλαμβάνεται στο βιβλίο του Κωνσταντίνου Μ. Κιουρτσή με τίτλο: “Δεκατρία άρθρα για την εκπαίδευση ενηλίκων», που εκδόθηκε από τον ίδιο στην Έδεσσα και φέρει τον ISBN 960-631-364-6. Εξαντλημένο.
Εισαγωγή
Τα τελευταία χρόνια εκφράζεται συχνά η επιθυμία και η ανάγκη για δημιουργία στη χώρα μας εκπαιδευτικών ευκαιριών και ελεύθερης πρόσβασης στην Τριτοβάθμια Εκπαίδευση. Η αντίληψη όμως ότι η μόρφωση είναι δικαίωμα όλων και σε όλη τη διάρκεια της ζωής τους, συναντάει σημαντικά εμπόδια από το παραδοσιακό εκπαιδευτικό σύστημα. Έτσι πολλοί ενδιαφερόμενοι έχουν οδηγηθεί είτε στην παραίτηση είτε στην αναζήτηση εκπαιδευτικών ευκαιριών, σε εκπαιδευτικά ιδρύματα του εξωτερικού. Στις μέρες μας όμως με τη θεσμοθέτηση και λειτουργία του Ανοικτού Πανεπιστημίου αυτή η επιθυμία και ανάγκη, εν μέρει καλύπτεται.
Στην εργασία αυτή θα αναζητηθούν οι αιτίες που διαμόρφωσαν τις νέες εκπαιδευτικές ανάγκες στη χώρα μας και θα επιχειρηθεί ο συνδυασμός τους τόσο με τα ιδεώδη και χαρακτηριστικά της ανοικτής και από απόσταση εκπαίδευσης όσο και με τα χαρακτηριστικά του παραδοσιακού εκπαιδευτικού συστήματος. Γι΄ αυτό, το κύριο μέρος αυτής της εργασίας αναπτύσσεται στις παρακάτω τρεις ενότητες:
Στην πρώτη ενότητα αποσαφηνίζονται οι έννοιες των όρων που θα χρησιμοποιηθούν.
Στη δεύτερη ενότητα αναζητούνται οι αιτίες (οικονομικές-κοινωνικές εξελίξεις, επιστημονική και τεχνολογική ανάπτυξη) που διαμόρφωσαν τις εκπαιδευτικές ανάγκες στη σύγχρονη Ελλάδα.
Στην τρίτη ενότητα επιδιώκεται η σύγκριση του Ανοικτού και του Παραδοσιακού Τριτοβάθμιου συστήματος εκπαίδευσης σε σχέση με το βαθμό ανταπόκρισής τους στην επιθυμία και ανάγκη για ελεύθερη πρόσβαση σ΄ αυτά.
Θεωρητικό πλαίσιο
Σκοπός αυτής της ενότητας είναι να αποσαφηνισθούν και να οριστούν οι έννοιες που θα χρησιμοποιηθούν και που χαρακτηρίζουν το ανοικτό εκπαιδευτικό σύστημα. Το ανοικτό εκπαιδευτικό σύστημα βασίζεται στην αρχή ότι η μόρφωση είναι δικαίωμα όλων των ανθρώπων που θα πρέπει να την απολαμβάνουν σε ολόκληρη τη διάρκεια της ζωής τους (δια βίου μάθηση). Επομένως ένα Ανοικτό Τριτοβάθμιο Εκπαιδευτικό Ίδρυμα διασφαλίζει την ελεύθερη πρόσβαση σε μεγάλο αριθμό φοιτητών και σε ευρύ φάσμα ηλικιών, χωρίς να απαιτεί τη φυσική τους παρουσία, με τη χρήση μεθόδων διδασκαλίας και μάθησης που διατηρούν υψηλή την ποιότητα των παρεχόμενων σπουδών, αλλά ανταποκρίνονται ταυτόχρονα στις προσδοκίες των φοιτητών για ανοικτή εκπαίδευση.
Στην Ανοικτή Εκπαίδευση, ο φοιτητής έχει τη δυνατότητα να προσδιορίζει τον τόπο, το χρόνο και το ρυθμό μελέτης του, αλλά και να διαμορφώνει ο ίδιος προοδευτικά τη μορφωτική φυσιογνωμία του περιεχομένου και του επιπέδου σπουδών του.
Οι σημαντικότερες εκπαιδευτικές μέθοδοι που χρησιμοποιούν τα ανοικτά τριτοβάθμια ιδρύματα είναι το αρθρωτό σύστημα και η εκπαίδευση από απόσταση.
Το αρθρωτό σύστημα είναι ένα σύστημα οργάνωσης των σπουδών που ως βασική λειτουργική μονάδα του έχει τη Θεματική Ενότητα, η οποία καλύπτει πλήρως ένα γνωστικό αντικείμενο στη διάρκεια ενός ακαδημαϊκού έτους. Οι Θεματικές Ενότητες κατανέμονται σε ευρύτερες γνωστικές περιοχές, τις Σχολές, οι οποίες συνδυάζουν τις Θεματικές Ενότητες με πολλούς τρόπους δημιουργώντας προγράμματα σπουδών. Έτσι το αρθρωτό σύστημα δίνει στο φοιτητή τη δυνατότητα να διαμορφώσει ο ίδιος τη φυσιογνωμία των σπουδών του.
Η Εκπαίδευση από Απόσταση είναι η μέθοδος εκπαίδευσης που επιτρέπει στο φοιτητή να προσδιορίζει τον τόπο, το χρόνο και το ρυθμό μελέτης του και να διδάσκεται χωρίς να παρίσταται σε κάποια αίθουσα διδασκαλίας. Η εκπαίδευσή του βασίζεται στο ειδικά σχεδιασμένο εκπαιδευτικό υλικό και στην καθοδήγηση ενός συμβούλου-καθηγητή με τον οποίο διατηρεί συνεχή επικοινωνία με επιστολές, τηλέφωνο, ηλεκτρονικό ταχυδρομείο, κλπ. Στην επικοινωνία διδάσκοντος και διδασκομένων περιλαμβάνονται και οι ομαδικές συμβουλευτικές συναντήσεις, οι οποίες είναι προκαθορισμένες συναντήσεις πρόσωπο με πρόσωπο.
Η διαμόρφωση των εκπαιδευτικών αναγκών στη σύγχρονη Ελλάδα
Μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, η ανθρωπότητα ζει συνεχείς εθνικές, πολιτικές, οικονομικές, κοινωνικές και πολιτιστικές ανακατατάξεις. Το σύμφωνο της Βαρσοβίας και το ΝΑΤΟ διαχωρίζουν με στρατιωτικά και πολιτικά κριτήρια τον κόσμο σε Δυτικό και Ανατολικό για μισό περίπου αιώνα. Μεγάλοι πληθυσμοί μετακινούνται στα μεγάλα αστικά κέντρα ή μεταναστεύουν. Οι γυναίκες, διεκδικούν το μερίδιό τους στο παγκόσμιο “γίγνεσθαι”. Η διαχείριση και μετάδοση της πληροφορίας αναδεικνύουν νέα κέντρα εξουσίας. Οι επιστήμες και η τεχνολογία αναπτύσσονται ραγδαία.
Έτσι οι παγκόσμιες εξελίξεις δημιουργούν σε ολόκληρο τον κόσμο ένα μεγάλο έλλειμμα γνώσης και πληροφόρησης με αποτέλεσμα να προκύψουν νέες εκπαιδευτικές ανάγκες. Το παραδοσιακό εκπαιδευτικό σύστημα παρακολουθεί και προσαρμόζεται στις νέες συνθήκες αλλά ταυτόχρονα προωθείται και η λειτουργία ανοικτών συστημάτων εκπαίδευσης.
Παρακάτω, θα αναπτυχθούν οι εξελίξεις και τα δεδομένα που δημιούργησαν τις νέες εκπαιδευτικές ανάγκες στη σύγχρονη Ελλάδα. Στη συνέχεια θα εξεταστεί ο βαθμός ανταπόκρισης του ανοικτού και του παραδοσιακού τριτοβάθμιου εκπαιδευτικού συστήματος στην κάλυψη αυτών των αναγκών
Οικονομικές – Κοινωνικές εξελίξεις και νέες εκπαιδευτικές ανάγκες
Στις περισσότερες περιπτώσεις, οι οικονομικές εξελίξεις γίνονται το έναυσμα για αλλαγές στη δομή και στη λειτουργία της κοινωνίας που και αυτές προκαλούν μεταβολές των οικονομικών δεδομένων. Λόγω αυτής της αλληλεπίδρασης, οι οικονομικές και κοινωνικές εξελίξεις εξετάζονται εδώ ως παράγοντες, οι οποίοι από κοινού δημιουργούν στη σύγχρονη Ελλάδα, νέες εκπαιδευτικές ανάγκες.
α. Η αύξηση της παραγωγικότητας και ανταγωνιστικότητας
Η σημερινή πορεία της χώρας μας ορίζεται κατά πολύ από τη συμμετοχή της στην Ενωμένη Ευρώπη και από τις συνθήκες που επιβάλει η παγκοσμιοποίηση της οικονομίας. Οι παραδοσιακοί οικονομικοί πόροι αποκτούν νέες διαστάσεις. Επιβάλλεται συνεχής αύξηση της παραγωγικότητας, της ποιότητας και της ανταγωνιστικότητας στις τιμές των προϊόντων και υπηρεσιών.
Οι περισσότερες παραδοσιακές παραγωγικές μονάδες έχουν το δίλημμα να σταματήσουν τη λειτουργία τους ή να εκσυγχρονιστούν. Ο εκσυγχρονισμός τους όμως συνεπάγεται την ανανέωση του τεχνολογικού εξοπλισμού και των μεθόδων παραγωγής.
Η ανανέωση αυτή προϋποθέτει τη συνεχή βελτίωση του μορφωτικού και εκπαιδευτικού επιπέδου των εργαζομένων.
β. Αλλαγή επαγγέλματος – Ανεργία – Αστυφιλία – Μετανάστευση
Ο εκσυγχρονισμός και η εντατικοποίηση της παραγωγικής διαδικασίας, ιδιαίτερα στον δευτερογενή και τριτογενή τομέα απαιτούν από τους εργαζόμενους συνεχή κατάρτιση. Πολλές παραγωγικές μονάδες, υπό την πίεση του ανταγωνισμού, αλλάζουν όχι μόνον τον τρόπο και το ρυθμό της παραγωγικής διαδικασίας αλλά και το ίδιο το προϊόν τους. Οι εργαζόμενοι ή ακολουθούν αυτούς τους ρυθμούς ή οδηγούνται στην ανεργία. Οι άνεργοι προστατεύονται προσωρινά από προγράμματα κοινωνικού χαρακτήρα, αλλά είναι αναγκαίο να αποκτήσουν νέα εκπαιδευτικά εφόδια για να επανενταχθούν.
Η υπόσχεση απασχόλησης και εργασίας των μεγάλων αστικών κέντρων της Αθήνας και Θεσσαλονίκης, προσελκύουν πολλούς κατοίκους της επαρχίας. Η ένταξη όμως στο νέο εργασιακό πεδίο προϋποθέτει και γι΄ αυτούς κατάρτιση και νέα μορφωτικά εφόδια.
Οι κλασικοί αποδέκτες του μεταναστευτικού ρεύματος (Δυτική Ευρώπη, Αμερική και Αυστραλία) προσφέρουν πλέον περιορισμένες θέσεις εργασίας. Αντίθετα, στις χώρες της Βαλκανικής και της Ανατολικής Ευρώπης όπου άλλαξε ο προσανατολισμός στην ανάπτυξη της οικονομίας λόγω των τελευταίων ανακατατάξεων, προσφέρεται στους Έλληνες το έδαφος για την ανάπτυξη οικονομικών δραστηριοτήτων. Προκύπτει όμως η ανάγκη εκπαίδευσής τους ιδιαίτερα σε ζητήματα επικοινωνίας με τους λαούς αυτούς.
γ. Γυναίκα και Οικογένεια
Η έρευνα δείχνει ότι όλο και περισσότερες γυναίκες επιθυμούν να σπουδάσουν και να εργαστούν. Η γυναίκα επιπλέον επιθυμεί και απαιτεί να μετέχει ισότιμα με τον άντρα σε όλους τους τομείς. Η σύγχρονη Ελληνική οικογένεια αλλάζει. Στη θέση της μεγαλοοικογένειας εμφανίζεται προοδευτικά η πυρηνική οικογένεια. Οι αποδοχές του πατέρα-συζύγου δεν επαρκούν και καθίσταται αναγκαία η συνεισφορά της μητέρας-συζύγου στο οικογενειακό εισόδημα. Οι γυναίκες με οικογένειες στο μεγαλύτερο ποσοστό τους αναλαμβάνουν εργασίες με μειωμένο ωράριο ή εργασίες εποχιακές. Οι νεότερες γυναίκες δεν αναζητούν συνήθως μια περιστασιακή επαγγελματική δραστηριότητα, αλλά επαγγελματική καριέρα. Είναι επομένως αυτονόητο ότι όλο αυτό το γυναικείο δυναμικό, έχει την ανάγκη νέων εκπαιδευτικών ευκαιριών.
δ. Ευάλωτες Κοινωνικές Ομάδες
Άτομα με ιδιαιτερότητες που παλαιότερα παραμένανε στο περιθώριο και συντηρούνταν από την οικογένεια ή από βοηθήματα κοινωνικών υπηρεσιών, σήμερα διεκδικούν το δικαίωμά τους να είναι οικονομικά ανεξάρτητα. Συμπολίτες μας με ειδικές κινητικές ανάγκες, με νοητική υστέρηση, ανήλικες μητέρες, αποφυλακισμένοι, νέοι απεξαρτημένοι από ναρκωτικά, αθίγγανοι, εκφράζουν την επιθυμία για ισοτιμία και συμμετοχή σε ειδικά εκπαιδευτικά προγράμματα.
ε. Έλληνες της διασποράς
Είναι γεγονός ότι οι Έλληνες της διασποράς αποτελούν για τη χώρα μας ένα μεγάλο εθνικό κεφάλαιο. Υπάρχει όμως, ιδιαίτερα για τους Έλληνες δεύτερης και τρίτης γενιάς, ο κίνδυνος αφομοίωσής τους από την κοινωνία στην οποία ζούνε. Για να διατηρηθούν οι δεσμοί τους με την Ελλάδα, είναι απαραίτητο να τους προσφέρονται συνεχώς εκπαιδευτικές ευκαιρίες.
ζ. οι “ερασιτέχνες” της γνώσης
Είναι γνωστό ότι πολλοί άνθρωποι αναζητούν τη γνώση ανεξάρτητα από την επαγγελματική τους δραστηριότητα. Οι ερασιτέχνες αρχαιολόγοι, οι ερασιτέχνες αστρονόμοι, οι ερασιτέχνες χημικοί κλπ, εκφράζουν την επιθυμία για συνεχή ενημέρωση και εκπαίδευση, η οποία συνήθως μπορεί να προσφερθεί από τα αντίστοιχα τριτοβάθμια ιδρύματα.
Η επιστημονική και τεχνολογική ανάπτυξη και νέες εκπαιδευτικές ανάγκες
Τις τελευταίες δεκαετίες, οι επιστήμες και η τεχνολογία αναπτύσσονται ραγδαία. Οι γνώσεις πολλαπλασιάζονται και διαφοροποιούνται. Καμία εκπαίδευση δεν είναι πλέον επαρκής για ολόκληρη ζωή. Οι εργαζόμενοι όλων των μορφωτικών επιπέδων πρέπει να εξειδικεύονται, να επιμορφώνονται, να ενημερώνονται συνεχώς για να προσαρμόζονται στις απαιτήσεις των σύγχρονων κοινωνιών. Έτσι, την επιθυμία και την ανάγκη για προσφορά νέων εκπαιδευτικών ευκαιριών την εκφράζουν σχεδόν όλοι οι πολίτες. Οι άνεργοι για να απασχοληθούν, οι υποαπασχολούμενοι για να βελτιώσουν τις εργασιακές τους συνθήκες, οι εργαζόμενοι για να παρακολουθήσουν τους ρυθμούς παραγωγής, οι επιστήμονες για να μην απαξιωθούν οι γνώσεις και η κοινωνική τους θέση.
Οι σύγχρονες εκπαιδευτικές ανάγκες και τα Τριτοβάθμια Εκπαιδευτικά Ιδρύματα
Στην προηγούμενη ενότητα, αναπτύχθηκαν οι αιτίες που διαμορφώνουν τις νέες εκπαιδευτικές ανάγκες στη σύγχρονη Ελλάδα. Η επιθυμία και ανάγκη για κατάρτιση, επιμόρφωση, εκπαίδευση, απευθύνεται σε όλους τους εκπαιδευτικούς οργανισμούς, οι οποίοι ανταποκρίνονται ανάλογα με τις δυνατότητές τους.
Στην ενότητα αυτή θα επικεντρωθούμε στο βαθμό ανταπόκρισης των συμβατικών και των ανοικτών τριτοβάθμιων ιδρυμάτων στην κάλυψη των νέων εκπαιδευτικών αναγκών. Θα επιχειρήσουμε δηλαδή να συνδυάσουμε τις εκπαιδευτικές ανάγκες που διαμορφώνονται στη χώρα μας, με τους περιορισμούς του συμβατικού τριτοβάθμιου συστήματος και με τα ιδεώδη και χαρακτηριστικά της ανοικτής και από απόσταση εκπαίδευσης.
Η φυσική παρουσία των φοιτητών
Τα συμβατικά τριτοβάθμια Ιδρύματα, απαιτούν τη συνεχή παρουσία των φοιτητών σε όλη τη διάρκεια των σπουδών τους. Κάποια από αυτά, χρησιμοποιούν και τη μέθοδο από απόσταση που αφορά κυρίως στην ενημέρωση των φοιτητών τους.
Πολλοί όμως αδυνατούν να παρευρίσκονται στις αίθουσες διδασκαλίας του Ιδρύματος. Οι λόγοι της αδυναμίας αυτής μπορεί να είναι οικονομικοί (υποχρέωση ταυτόχρονης παρουσίας στο χώρο εργασίας, επιπλέον δαπάνες μετακίνησης-διαμονής-διατροφής), κοινωνικοί (οικογενειακές υποχρεώσεις), γεωγραφικοί (κάτοικοι νησιών, ορεινών περιοχών, Έλληνες της διασποράς), προσωπικοί (άτομα με ειδικές κινητικές ανάγκες).
Οι περιορισμοί αυτοί αίρονται από το ανοικτό εκπαιδευτικό σύστημα που προσφέρει το μορφωτικό αγαθό αποκλειστικά με τη μέθοδο της διδασκαλίας από απόσταση.
Προαπαιτούμενα υποψηφίων και αριθμός θέσεων
Το συμβατικό τριτοβάθμιο σύστημα καλύπτει ένα στενό φάσμα ηλικιών και προσφέρει ένα συγκεκριμένο αριθμό θέσεων. Επιπλέον με την υποχρέωση των εισαγωγικών εξετάσεων, απαιτεί από τους υποψήφιους φοιτητές του να αποδείξουν εκ των προτέρων ότι έχουν την ικανότητα να σπουδάσουν.
Το ανοικτό σύστημα δεν απαιτεί εισαγωγικές εξετάσεις ούτε περιορίζει την ηλικία των φοιτητών. Με τη μέθοδο της εκπαίδευσης από απόσταση μπορεί να ικανοποιήσει τις επιθυμίες όλων όσων επιθυμούν την πρόσβαση στην Τριτοβάθμια Εκπαίδευση.
Μορφωτική πορεία των φοιτητών
Το συμβατικό τριτοβάθμιο σύστημα καθορίζει την πορεία του φοιτητή από την πρώτη του επιλογή χωρίς να του δίνει τη δυνατότητα να διαμορφώσει ο ίδιος μια διαφορετική πορεία. Το ανοικτό σύστημα, οργανώνει τις σπουδές με τρόπο που δίνει στο φοιτητή τη δυνατότητα να επιλέξει το περιεχόμενο και το επίπεδο σπουδών του.
Συμπεράσματα
Οι οικονομικές και κοινωνικές εξελίξεις σε συνδυασμό με την επιστημονική και τεχνολογική ανάπτυξη, διαμόρφωσαν εκπαιδευτικές ανάγκες τις οποίες το συμβατικό τριτοβάθμιο σύστημα αδυνατεί να καλύψει λόγω των περιορισμών που θέτει. Το ανοικτό τριτοβάθμιο σύστημα, δίνει ευκαιρίες δια βίου εκπαίδευσης σε όλους όσους την επιθυμούν.
Έτσι η ανάγκη για ανοικτή και από απόσταση εκπαίδευση στη χώρα μας, οδήγησε στη θεσμοθέτηση και λειτουργία του Ανοικτού Πανεπιστημίου και έδωσε ευκαιρίες προπτυχιακών και μεταπτυχιακών σπουδών σε ανθρώπους που τις στερήθηκαν από τα συμβατικά τριτοβάθμια ιδρύματα.
Η υλοποίηση του ιδεώδους της ανοικτής εκπαίδευσης είναι μια μόνιμη ευχή της Ελληνικής Κοινωνίας. Οι περιορισμοί του συμβατικού συστήματος – κυρίως οι εισαγωγικές εξετάσεις και η μονοσήμαντη εκπαιδευτική πορεία – έχουν αναγκάσει πολλούς νέους να αναζητήσουν το αγαθό της πανεπιστημιακής μόρφωσης σε χώρες του εξωτερικού, πολλές από τις οποίες έχουν αμφισβητούμενο επίπεδο σπουδών. Επομένως, οι νέες εκπαιδευτικές ανάγκες απαιτούν τον εκσυγχρονισμό των συμβατικών τριτοβάθμιων ιδρυμάτων, στον οποίο θα πρέπει να συμπεριλαμβάνεται και η σταδιακή άρση των εμποδίων πρόσβασης σε αυτά. Παράλληλα όμως θα πρέπει ο θεσμός του Ανοικτού Πανεπιστημίου να διευρυνθεί ώστε να έχει τη δυνατότητα να προσφέρει εκπαίδευση σε όλους όσους την επιθυμούν, χωρίς περιορισμούς στον αριθμό των εισαγόμενων και σε όποιο γνωστικό αντικείμενο αυτοί επιθυμούν με την ανάπτυξη νέων Θεματικών Ενοτήτων.
Σημείωση: Οι βιβλιογραφικές παραπομπές μπορούν να αναζητηθούν στη δημοσίευση με τίτλο «Προτεινόμενη βιβλιογραφία»