ΝΑΞΟΣ :«Γλύκα μεγάλη είχε το νησί ετούτο, ησυχία πολλή, αγαθά τα πρόσωπα των ανθρώπων, σωροί τα πεπόνια, τα ροδάκινα, τα σύκα κι η θάλασσα ήμερη»
(Καζαντζάκης Νικ. – Αναφορά στον Γκρέκο)
Η Νάξος δεσπόζει στο κέντρο των Κυκλάδων και ξεχωρίζει για τον πολιτισμό και την φυσική ομορφιά της. Όπως λένε οι ντόπιοι είναι ένας ευλογημένος τόπος και δεν έχουν άδικο. Βουνά και πεδιάδες, γραφικοί οικισμοί, πλούσια βλάστηση, απέραντες παραλίες, πλήθος μνημείων, μουσεία και πύργοι είναι μερικά μόνο στοιχεία που συνθέτουν την εικόνα του νησιού.
Μια βόλτα στα χωριά είναι μοναδική εμπειρία, αφού είναι σαν ένα ταξίδι στο παρελθόν και στην παράδοση του τόπου. Μερικά από αυτά τα χωριά είναι τα εξής:
Η Απείρανθος ξεχωρίζει από τα άλλα χωριά της Νάξου στο γλωσσικό ιδίωμα, τα ήθη και τα έθιμα, καθώς οι κάτοικοί της θεωρείται ότι προήλθαν από άλλες περιοχές (Κρήτη, Μικρά Ασία κ.ά.). Με μια εξαιρετικά δραστήρια τοπική κοινότητα, η Απείρανθος αναπτύχθηκε, κρατώντας αναλλοίωτο το χρώμα της. Σήμερα διαθέτει τη μεγαλύτερη βιβλιοθήκη των Κυκλάδων, τη Βιβλιοθήκη Νίκου Νικ. Γλέζου, καθώς και έναν συνεταιρισμό υφαντικής τέχνης γυναικών. Εντυπωσιακός είναι ο Πύργος του Ζευγώλη (17ος αι.), χτισμένος πάνω σε βράχο στην είσοδο του χωριού. Το χωριό διαθέτει και τα εξής μουσεία: το Αρχαιολογικό, το Γεωλογικό, το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας με συλλογή από την πανίδα της περιοχής και ένα μικρό ενυδρείο, το Λαογραφικό, με παραδοσιακά υφαντά και εργαλεία και το Μουσείο Παιδικού Πολιτισμού Αιγαίου, όπου παρουσιάζεται η σχέση των παιδιών με το παιχνίδι από την αρχαιότητα έως τα νεότερα χρόνια.
Απόλλωνας
Ο Απόλλωνας είναι ένα γραφικό ψαροχώρι στα βορειοανατολικά παράλια της Νάξου. Κατοικημένος από την αρχαιότητα, είναι γνωστό ότι υπήρξε το λιμάνι απ’ όπου μεταφέρονταν τα μάρμαρα εκτός Νάξου, σε όλη τη διάρκεια της λειτουργίας των αρχαίων λατομείων. Ο τεράστιος κούρος του Διονύσου, κείτεται ακόμα μερικά μέτρα πριν από την είσοδο του χωριού, στο χώρο που ήταν το αρχαίο λατομείο.
Η Βίβλος (Τρίποδες) με τα κάτασπρα σπίτια, πλακόστρωτους δρόμους, και γραφικούς ανεμόμυλους, διαθέτουν γνήσια κυκλαδίτικη ατμόσφαιρα και είναι ένα από το πιο ζωντανά χωριά της Νάξου με πληθυσμό πάνω από 800 μόνιμους κατοίκους. Πηγή πλούτου για το χωριό είναι ο κάμπος της Πλάκας, όπου, εκτός από την πανελληνίως γνωστή ναξιώτικη πατάτα, καλλιεργούνται οπωροκηπευτικά, κριθάρι και αμπέλια που παράγουν περίφημο κρασί.
Βίβλος
Ο Δαμαριώνας, με τα παραδοσιακά σπίτια στολισμένα με γλάστρες και λουλούδια, πλακόστρωτα καλντερίμια, γνήσιες κυκλαδίτικες εκκλησίες και όμορφες πλατείες, έχει χαρακτηρισθεί παραδοσιακός οικισμός και διαθέτει πολλά αξιοθέατα. Μέσα στο χωριό ξεχωρίζουν τα αρχοντικά «Προμπονά», «Βασιλικούλας» και «Μπακάλαινας», η ωραία πλατεία «Ποτηρού» με τον τεράστιο γέρικο πλάτανο, καθώς και οι παλιές εκκλησίες του Χριστού.
Εγγαρές
Οι Εγγαρές είναι ένα μικρό πεδινό χωριό και ο κάμπος τους, που απλώνεται γύρω από το χωριό, είναι από τους πιο εύφορους του νησιού, με πολλά νερά και κατάφυτες καλλιεργημένες εκτάσεις. Τον τόπο αυτό ο Νίκος Καζαντζάκης περιέγραψε σαν επίγειο Παράδεισο στο έργο του «Αναφορά στον Γκρέκο». Εδώ υπάρχουν και δύο αναπαλαιωμένα ελαιοτριβεία.
Ο Καλόξυλος, είναι ένα από τα γραφικότερα χωριά του κάμπου της Τραγαίας, πλάι στο Χαλκί. Κτισμένος σε περιοχή κατάφυτη με ελιές, πλατάνια και βελανιδιές, φημίζεται για τα όμορφα σπίτια του και κυρίως για τα σπάνια λουλούδια στις αυλές τους.
Κόρωνος
Η Κόρωνος είναι ένας από τους παλαιότερους οικισμούς της βορειοδυτικής Νάξου. Εμφανίζεται σε έγγραφες πηγές περίπου από το 1200. Τα όμορφα σπίτια της, με ανέπαφη την παραδοσιακή αρχιτεκτονική τους, χωρίζονται στις γειτονιές, που επικοινωνούν μεταξύ τους με γραφικά καλντερίμια και αμέτρητα σκαλοπάτια. Η Κόρωνος προπολεμικά αναπτύχθηκε πολύ χάρη στο σμυρίγλι.
Το Κουρουνοχώρι είναι ένα από τα 4 πανέμορφα χωριά της κοιλάδας των Μελάνων. Διάσπαρτα μέσα στο χωριό, τα αρχοντικά των Μαυρογένη, Ντεμαρί, Γαλανού, Κόκκου, η έπαυλη των Καλογραιών, αλλά και η εγχάρακτη επιγραφή με την κορώνα του Όθωνα, υπενθυμίζουν ότι το Κουρουνοχώρι υπήρξε δημοφιλής προορισμός υψηλών προσώπων, και του χαρίζουν ακόμα και σήμερα έναν αέρα αρχοντιάς. Σημαντικό αξιοθέατο του οικισμού, ο Πύργος Φραγκόπουλου – Δελλαρόκα, ένας από τους παλαιότερους του νησιού, αλλά και το μουσείο που στεγάζεται στο παλιό δημοτικό σχολείο και φιλοξενεί τα πολύ ενδιαφέροντα ευρήματα από το αρχαίο υδραγωγείο της Νάξου.
Ο Κυνίδαρος, είναι ορεινό χωριό της Νάξου, κτισμένος σε πετρώδη πλαγιά, που περιστοιχίζεται από λαγκαδιές κατάφυτες με ελιές, πλατάνια και βελανιδιές. Φημίζεται για την πλούσια μουσικοχορευτική παράδοση και αποτελεί τόπο καταγωγής της οικογένειας Κονιτόπουλου, που έχει γράψει ιστορία στο νησιώτικο τραγούδι.
Η Κωμιακή είναι το βορειότερο ορεινό χωριό της Νάξου. Το χωριό κατοικείται από την προϊστορική εποχή, όπως καταδεικνύεται από την ύπαρξη του μνημειώδους θολωτού Μυκηναϊκού τάφου. Στο κέντρο του χωριού δεσπόζει ο υστεροβυζαντινός ναός της Θεοσκέπαστης.
Οι Μέλανες είναι ένα από τα πιο παλιά χωριά της Νάξου, κτισμένο αμφιθεατρικά στην πλαγιά ενός λόφου της ομώνυμης κοιλάδας. Η ευρύτερη περιοχή των Μελάνων φιλοξενεί μερικά από τα σημαντικότερα αξιοθέατα της Νάξου. Στη τοποθεσία Φλεριό, έχει αποκαλυφθεί η είσοδος του αρχαίου υδραγωγείου της Νάξου, που μετέφερε το νερό από τις πηγές της περιοχής στην πόλη της Νάξου, ενώ λίγο πιο έξω από το χωριό στη θέση όπου υπήρχαν τα αρχαία λατομεία μαρμάρου έχει βρεθεί ο Κούρος Μελάνων, έργο του 6ου αιώνα π.χ. Άλλα σημαντικά αξιοθέατα της περιοχής είναι το θέρετρο των Ιησουιτών στα Καλαμίτσια, καθώς και το ελαιοτριβείο Ντεμαρή.
Ποταμιά
Η Ποταμιά απλώνεται στην καρδιά μια καταπράσινης κοιλάδας, που είναι διάσπαρτη με παλιούς νερόμυλους, ξωκλήσια και ερειπωμένους πύργους. Το όνομά της προέρχεται από τα ποτάμια που διασχίζουν την περιοχή. Λίγο πιο έξω από το χωριό, στο δρόμο για Χαλκί, βρίσκεται και ένα γυναικείο άγαλμα, η Κόρη της Ποταμιάς, γνωστό και ως η σύντροφος του Κούρου των Μελάνων. Το σημαντικότερο από τα περίπου 37 ξωκλήσια της περιοχής είναι ο Άγιος Μάμας, στη θέση Μητροπούλου. Πρόκειται για βυζαντινή εκκλησία του 10ου αιώνα με ενδιαφέρουσα αρχιτεκτονική, αφιερωμένη στον Άγιο Μάμα που θεωρείται προστάτης των βοσκών.
Το Σαγκρί είναι κτισμένο σε εύφορο οροπέδιο στο δυτικό τμήμα του νησιού και είναι γνωστό για την καταπληκτική αρχιτεκτονική του. Εδώ θα δείτε τα ερείπια δύο Ενετικών πύργων, ενώ ένας τρίτος, ο Πύργος του Παλαιολόγου του 1699, σήμερα ανακαινισμένος και κατοικήσιμος, απέχει περίπου 20 λεπτά από το χωριό. Το σημαντικότερο αξιοθέατο, ωστόσο, της ευρύτερης περιοχής είναι ο αρχαιολογικός χώρος του Γύρουλα με τον πρόσφατα αναστηλωμένο ναό της Δήμητρας, που απέχει μόλις 4 χλμ από το Σαγκρί. Αξιόλογες είναι, επίσης, και οι βυζαντινές εκκλησίες της περιοχής από τις οποίες ξεχωρίζουν η Παναγία Ορφανή, η Παναγία Καλορίτισσα, ο Άγιος Αρτέμιος και πολλές ακόμα.
Φιλοτι
Το Φιλώτι, που στέκεται στους πρόποδες του όρους Ζα, είναι το μεγαλύτερο και πολυπληθέστερο χωριό της Νάξου. Αποτελεί ένα εντυπωσιακό παράδειγμα ζωντανού και πολιτιστικά πλούσιου χωριού. Εδώ βρίσκεται η όμορφη εκκλησία της Παναγίας Φιλωτίτισσας, ενώ στα αξιοθέατα του χωριού ανήκει επίσης και το Μουσείο Συλλογής Ελληνικών Νομισμάτων του Νικόλα Μουστάκη, που στεγάζεται σε ένα πολύ προσεγμένο χώρο στον κεντρικό αυτοκινητόδρομο. Στην περιοχή γύρω από το Φιλώτι αξίζει να επισκεφθεί κανείς τη γραφική βρύση των Αριών και το σπήλαιο του Ζα στην πλαγιά του βουνού, τον εντυπωσιακό Πύργο του Χειμάρρου στο δρόμο για Καλαντό, καθώς και τα αμέτρητα βυζαντινά εξωκλήσια που βρίσκονται διάσπαρτα στην περιοχή.
Το Χαλκί ανήκει στην ευρύτερη περιοχή της Τραγαίας, που είναι γεμάτη από αιωνόβιες ελιές, πλατάνια, βελανιδιές, αμπέλια και οπωροφόρα δέντρα. Τα αξιοθέατά του ξεχωριστά, όπως και ολόκληρο το χωριό, περιλαμβάνουν, εκτός από τα νεοκλασικά αρχοντικά, την σημαντική εκκλησία της Παναγίας της Πρωτόθρονης που λειτουργεί αδιάλειπτα από το 1052, τον επιβλητικό πύργο Μπαρότσι του 17ου αιώνα, αλλά το όμορφο αρχοντικό που στεγάζει την ιστορική ποτοποιεία Βαλληνδρά, δημιουργό του περίφημου κίτρου της Νάξου. Ολόκληρη η περιοχή έχει χαρακτηριστεί «Μυστράς του Αιγαίου» κι όχι αδικαιολόγητα. Μέσα στον απέραντο ελαιώνα βρίσκονται περίπου 30 σημαντικές βυζαντινές εκκλησιές με σπάνιες τοιχογραφίες, επιγραφές και γλυπτά. Μερικές από αυτές είναι η Παναγία Δροσιανή, ο Άγιος Γεώργιος Διασορίτης και η Παναγία Δαμιώτισσα.
Αυτά ήταν μερικά μόνο από τα ξεχωριστά χωριά του νησιού, που οι λέξεις φαντάζουν μικρές για να περιγράψουν την ομορφιά τους. Αξίζει να σημειωθεί βέβαια ότι η Νάξος είναι το πιο εύφορο νησί στις Κυκλάδες και τα προϊόντα που παράγει είναι γνωστά σε όλη την Ελλάδα. Η πατάτα και τα τυριά είναι περιζήτητα, αλλά φημισμένο είναι και το κρασί και το λάδι της. Παράδοση αποτελεί, επίσης, η διαδικασία παραγωγής του κίτρου και της ρακής. Ακόμα, εξαιρετικής ποιότητας είναι και τα κρέατα, αφού το νησί με τους ορεινούς όγκους, προσφέρεται για την ανάπτυξη της κτηνοτροφίας.