Η Νάξος μέσα στους αιώνες
Καταφθάνοντας στη Νάξο με το πλοίο, η πρώτη εικόνα που αντικρίζει κανείς είναι η επιβλητική Πορτάρα. Μια τεράστια πύλη, είσοδος ενός αρχαίου ναού, η οποία σε μαγνητίζει, σε καλωσορίζει και σε προσκαλεί να ταξιδέψεις στην μακραίωνη ιστορία αυτού του τόπου.
Το πλούσιο παρελθόν του νησιού ξεκινάει ήδη από τη μυθολογία. O Δίας, ο πατέρας «ανδρών τε Θεών», λέγεται ότι γεννήθηκε στην Κρήτη, αλλά μεγάλωσε στη Νάξο, και έτσι το ψηλότερο βουνό του νησιού πήρε το όνομά του (Ζευς ή Ζας, 999 μέτρα). Επίσης, η Νάξος θεωρείται πατρίδα του θεού Διονύσου, του οποίου την ανατροφή επιμελήθηκαν τρεις εγχώριες νύμφες, η Φιλία, η Κορωνίδα και η Κλείδη. Ακόμα, στη Νάξο, σύμφωνα με το μύθο, ο Διόνυσος πήρε από τον Θησέα την Αριάδνη ως σύζυγό του και γι’ αυτόν τον λόγο πολλές φορές η Νάξος αποκαλείται το νησί της Αριάδνης.
Το όνομά του νησιού, που διατηρήθηκε στο διάβα των αιώνων, φέρεται να προήλθε από τον «Νάξο», το θρυλικό ηγεμόνα των πρώτων αποίκων που ήταν Κάρες, φερόμενο ως γιο του Πολέμωνα ή κατ΄ άλλους ως γιο του Ενδυμίωνα ή τέλος γιο του Απόλλωνα και της νύμφης Ανακαλίδας. Άλλοι ερευνητές θεωρούν ότι το όνομα προέρχεται από την αρχαία ελληνική λέξη «νάξαι», που σημαίνει «θύσαι», που εκλήφθηκε έτσι από τις πλούσιες θυσίες που γίνονταν στο νησί προς τιμή των θεών.
Περνώντας από τους μύθους στην ιστορική πραγματικότητα, πλήθος αρχαιολογικών ευρημάτων μας παρέχουν πληροφορίες για το παρελθόν. Η Νάξος κατοικήθηκε από τη Νεολιθική εποχή (4η χιλιετία π. Χ.) μέχρι σήμερα αδιάκοπα, χωρίς να ερημωθεί ποτέ. Πρώτοι κάτοικοι του νησιού θεωρούνται οι Θράκες, που κυριάρχησαν για διακόσια χρόνια. Έπειτα, τους διαδέχθηκαν οι Κάρες από τη Μικρά Ασία, με επικεφαλής το Νάξο, που επέβαλε το όνομά του στο νησί, όπως προαναφέρθηκε.
Η 3η χιλιετία π.Χ αποτελεί σημαντικότατο σταθμό του νησιού και καθιστά τη Νάξο ένα από τα πιο σημαντικά κέντρα του Κυκλαδικού πολιτισμού, που θεωρείται ως ο πιο παλιός ολόκληρης της Ευρώπης. Σ’ αυτήν την περίοδο ανήκουν το Κορφάρι των Αμυγδαλιών στον Πάνορμο και η Κορφή του Αρωνιού. Ωστόσο το σημαντικότερο και πιο αντιπροσωπευτικό δείγμα της Κυκλαδικής εποχής αποτελούν τα περίφημα Κυκλαδικά ειδώλια, που αποτελούν πηγή έμπνευσης ακόμα και σήμερα.
Στην μυκηναϊκή εποχή εντάσσεται ο οικισμός της Γρόττας και τα ευρήματα από τα αρχαία νεκροταφεία στις τοποθεσίες «Απλώματα» και «Καμίνι» .
Στα αρχαϊκά χρόνια (700-480 π.Χ.) υπάρχει άνθιση των τεχνών. Οι αρχαίοι νάξιοι τεχνίτες φιλοτεχνούν το άφθονο μάρμαρο του νησιού τους, δημιουργώντας τους περίφημους Κούρους και τις Κόρες. Στα αρχαία λατομεία του Απόλλωνα, των Μελάνων και της Ποταμιάς βρίσκονται στο χώρο που δημιουργήθηκαν περίφημα αγάλματα που παρέμειναν ημιτελή. Ναξιακά έργα, όμως, βρίσκονται και σε άλλες περιοχές. Στη Δήλο, για παράδειγμα, συναντάμε μερικά, όπως τα «λιοντάρια» της Νάξου και άλλα αφιερώματα (οίκος των Ναξίων). Ένα άλλο ξεχωριστό έργο είναι η «Σφίγγα» των Δελφών, μαρμάρινο αντίγραφο της οποίας βρίσκεται μπροστά από το σημερινό δημαρχείο στη Χώρα.
Η αρχαϊκή περίοδος διακρίνεται και για την σπουδαία προσφορά της στην αρχιτεκτονική. Στο νησί συναντάμε σπάνια δείγματα μνημειακής ελληνικής αρχιτεκτονικής . Σύμφωνα με την παράδοση, πρώτοι οι Νάξιοι τεχνίτες κατασκεύασαν οικοδομήματα εξολοκλήρου από μάρμαρο. Ο ναός του Διονύσου στα Ύρια είναι ένας από τους πιο ιερούς τόπους του Αιγαίου και αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα απαράμιλλης ομορφιάς του ιωνικού ρυθμού. Λίγο πιο έξω από το χωριό Σαγκρί, στη θέση που ονομάζεται Γύρουλας, δεσπόζει ένα άλλο ιερό, που ήταν αφιερωμένο στη θεά Δήμητρα. Ανήκει στον τύπο του τελεστηρίου, χώρος δηλαδή που γίνονταν μυστηριακές τελετές. Εκεί υπάρχει και μουσείο, το οποίο έχει βραβευτεί για την αρχιτεκτονική του και τον τρόπο που είναι εναρμονισμένο με το υπόλοιπο τοπίο. Σε αυτά τα ιερά έρχεται να προστεθεί και ο Ναός του Απόλλωνα στα Παλάτια (Πορτάρα) για να πιστοποιήσει έμπρακτα την ακμή της περιόδου που εκφράστηκε μέσα από ξεχωριστές κατασκευές των ξακουστών μαρμαρογλυπτών της Νάξου.
Στη διάρκεια της κλασικής εποχής οι κάτοικοι του νησιού δεν πρόβαλλαν σθεναρή αντίσταση απέναντι στους Πέρσες κατακτητές και έψαξαν τρόπους διαφυγής στο ηπειρωτικό τμήμα της Νάξου. Όσοι απέμειναν στην πόλη αιχμαλωτίστηκαν και έγιναν δούλοι, ενώ η πόλη καταστράφηκε ολοσχερώς. Στη ναυμαχία της Σαλαμίνας όμως οι Νάξιοι αποστατούν από τους Πέρσες και πολεμούν στο πλευρό των Αθηναίων. Πολλοί Νάξιοι πολέμησαν στις Πλαταιές και το όνομα του νησιού ήταν στον τιμητικό κατάλογο του τρίποδος των Δελφών και της βάσεως ενός αγάλματος του Διός στην Ολυμπία.
Η Νάξος, όμως, φαίνεται πως κατείχε περίοπτη θέση και κατά την βυζαντινή περίοδο. Η πληθώρα των μνημείων από αυτήν την εποχή δικαιολογούν και τον χαρακτηρισμό ως «μικρός Μυστράς». Μερικές ενδεικτικά εκκλησίες, όπως η Παναγία η Πρωτόθρονη, Ο Άγιος Γεώργιος ο Διασορρίτης, η Παναγία η Δροσιανή, ο Άγιος Μάμμας, η Παναγία η Καλορίτισσα και η Μονή Φωτοδότη αναδεικνύουν την ακμή του νησιού, αλλά και τη συμβολή του στην περίοδο του Βυζαντίου. Πάνω από εκατό ναοί -αριθμός που ξεπερνά κατά πολύ το σύνολο των έργων που έχουν βρεθεί στις υπόλοιπες Κυκλάδες- είναι εσωτερικά διακοσμημένοι με μοναδικά και σπάνια δείγματα βυζαντινής αγιογραφίας ειδικά από την περίοδο της Εικονομαχίας.
Το 1207 ο Μάρκος Σανούδος κατακτά τη Νάξο και την Άνδρο και ιδρύει το «Δουκάτο του Αιγαίου πελάγους» με πρωτεύουσα τη Νάξο. Κατά την Ενετοκρατία επομένως ξεκινάει μια νέα εποχή για το νησί. Στο λόφο, που αποτελεί τη φυσική ακρόπολη της πόλης, ο Σανούδος έχτισε το επιβλητικό Κάστρο της Χώρας με τους πολλούς πύργους, χρησιμοποιώντας τα ερείπια της αρχαίας πόλης. Τον 16ο αιώνα καταφθάνουν στο νησί Βενετοί ευγενείς που αποκτούν μεγάλες εκτάσεις γης, με αποτέλεσμα να αποκτούν μεγάλη δύναμη και επιρροή στον τόπο ενισχύοντας το φεουδαρχικό σύστημα. Οι Κρίσπι, Δελαρρόκα, Μπαρότζι, Γκριμάλντι και άλλοι είναι μερικοί από τους νέους εξουσιαστές. Οι περίφημοι πύργοι της Νάξου ανήκουν κυρίως σε αυτήν την περίοδο και αποτελούν σύμβολο επιβολής της δύναμης, του πλούτου και της εξουσίας των αρχόντων της φεουδαρχίας.
Η ενετική κυριαρχία διήρκεσε ως το 1537, οπότε το νησί κατέλαβε ο Μπαρμπαρόσα και η Νάξος πέρασε στην κυριαρχία των Τούρκων, οι οποίοι διατήρησαν τη φεουδαρχία. Το νησί παρέμεινε υπό Οθωμανική κυριαρχία έως το 1829, οπότε και προσαρτήθηκε στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος μαζί με τα υπόλοιπα νησιά του Αιγαίου.