Κριτική παρουσίαση της μονογραφίας της  Ευτυχίας Νικολακοπούλου,

            Το Παρίσι του Φλωμπέρ, 19^ος αιώνας, Αθήνα, Οσελότος, 2011.

Η μονογραφία της διδάκτορος Ευτυχίας Νικολακοπούλου, Το Παρίσι του Φλωμπέρ, 19^ος αιώνας, η οποία κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Οσελότος το Μάρτιο 2011 είναι αναμφισβήτητα μία ενδιαφέρουσα και πρωτότυπη επιστημονική μελέτη που απευθύνεται όμως σε ένα εξειδικευμένο  αναγνωστικό κοινό.

Η συγγραφέας στον πρόλογό της, αφού κάνει μία γενική αναφορά στο θέμα «Το Παρίσι στη Λογοτεχνία», εξηγεί στη συνέχεια τις διαφοροποιήσεις μεταξύ της πρώτης έκδοσης του έργου του Flaubert, Education sentimentale (στο εξής Αισθηματική αγωγή)¹ του 1845 και της έκδοσης του 1869 και καταλήγει οριοθετώντας τις συντεταγμένες πάνω στις οποίες το μελέτημά της εξετάζει τις διαστάσεις που λαμβάνει  το Παρίσι  στο έργο του εν λόγω συγγραφέα.

Έτσι η μελετητής στο πρώτο κεφάλαιο ξεκινά μία ενδελεχή παρουσίαση της πόλης του Φωτός από το 1840 έως και το 1867 παρουσιάζοντας αρχικά το ιστορικοκοινωνικοπολιτικό πλαίσιο της εποχής, την επανάσταση που έφεραν τα μεταφορικά μέσα, τη γεωγραφική κατανομή του πληθυσμού σε μεγαλοαστικές και εργατικές ζώνες, τα προάστια, την πολεοδομική ανάπλαση, τους χώρους πρασίνου, το αποχετευτικό σύστημα, τους χώρους διασκέδασης (θέατρα, εστιατόρια, καφενεία κλπ) και γενικότερα τις σημαντικότατες αλλαγές που έφερε η διοίκηση του νομάρχη του Ναπολέοντα Γ΄, Haussmann. Πηγές της συγγραφέως, πέρα από τις εξειδικευμένες μελέτες, είναι οι αναφορές σε λογοτεχνικά έργα του ΙΘ΄ αιώνα τα οποία συγκρίνονται με ανάλογες αναφορές που συναντώνται σε έργα του Flaubert. Στο σημείο αυτό, δηλαδή στη σύγκριση των ιστορικών ντοκουμέντων με τις υποκειμενικές αναφορές που «αλιεύονται» από τα λογοτεχνικά έργα έγκειται σε μεγάλο βαθμό η πρωτοτυπία και η συμβολή της ερευνήτριας.

Ένα άλλο εξίσου  ενδιαφέρον σημείο προκύπτει μέσα από τη σημαντική επισήμανση που κάνει η συγγραφέας για τη δυϊκότητα που διακρίνει το Παρίσι και αφορά το μυθιστόρημα του Flaubert, Αισθηματική αγωγή. Το έργο αυτό οργανώνεται μέσα από τη διάκριση μεταξύ «λεωφόρου» που συμβολίζει την ευχαρίστηση  και όλα όσα εξάπτουν  την επιθυμία, και του βάλτου που σχετίζεται με την αποτυχία. Εύστοχα παραλληλίζεται η άποψη που φέρνει κοντά τον Voltaire με τον Flaubert, όσον αφορά στο χαρακτηρισμό του Παρισιού ως «πόλη του χρυσού και του βάλτου». Μία ανάλογη διπολικότητα μπορεί να εντοπίσει κανείς και στο ποίημα του Beaudelaire «Ο κύκνος», το οποίο ξεκινά με το στίχο: «Το Παρίσι αλλάζει! (…)»².

Στο δεύτερο κεφάλαιο η συγγραφέας επιχειρεί να σκιαγραφήσει τη θέση και το ρόλο του Παρισιού στο μυθιστόρημα Αισθηματική αγωγή μελετώντας τη «δυαδικότητα της γραφής» του Flaubert  όσον αφορά το Παρίσι. Με άμεσο τρόπο η συγγραφέας επισημαίνει και εξηγεί με επιχειρήματα γιατί η γαλλική πρωτεύουσα δεν είναι απλώς ένας χώρος δράσης, αλλά λαμβάνει τη διάσταση ενός «ήρωα-πρωταγωνιστή». Στα πλαίσια αυτά αναφέρεται στις περιγραφές της πόλης που επιχειρεί ο συγγραφέας μέσω  των ηρώων του και στο αδιέξοδο ταξίδι του πρωταγωνιστή Φρεντερίκ από τη Νοζάν στο Παρίσι, παραλληλίζοντας την αμφιταλάντευση του κεντρικού προσώπου, που αποτελεί ένα είδος αντιήρωα, μεταξύ της επαρχίας και της πόλης με τα αμφιταλαντευόμενα αισθήματά του για τη Ροζανέτ και την κ. Νταμπρέζ. Επίσης  πολύ εύστοχα αναδεικνύεται το θέμα της καθοριστικής διάστασης που λαμβάνει στην οικονομία του έργου ο παρισινός χρόνος.

Στο τρίτο κεφάλαιο επιχειρείται η εξέταση των περιοχών (συνοικιών) στις οποίες εκτυλίσσεται η πλοκή του προαναφερθέντος έργου του Flaubert. Η συγγραφέας αιτιολογεί την απόφαση του Flaubert να χρησιμοποιήσει τις συνοικίες Σαιν Ονορέ, των Μεγάλων Λεωφόρων και του Καρτιέ Λατέν ως μία επιλογή που είχε να κάνει με το αστικό περιβάλλον και τις διαβαθμίσεις του (μικροαστικό, μεσοαστικό και μεγαλοαστικό) μέσα στο οποίο ο Γάλλος συγγραφέας ήθελε  να οικοδομήσει την πλοκή του έργου του, αποκλείοντας σχεδόν ολοκληρωτικά την εργατική και την αριστοκρατική τάξη. Ο Flaubert περιγράφοντας τη ζωή των αστών και των συνοικιών στις οποίες διαμένουν και εργάζονται, επιτυγχάνει να αναδείξει και τα δύο θέματα τα οποία απασχόλησαν ιδιαιτέρως τους ρεαλιστές συγγραφείς: την κοινωνική ανέλιξη και τον οικονομικό ξεπεσμό. Πιο συγκεκριμένα στην παράγραφο με τον τίτλο «Η διαδρομή των συνοικιών» η Ευτυχία Νικολακοπούλου αναδεικνύει υποδειγματικά το φλωμπερικό πρίσμα της αναπαράστασης της πραγματικότητας που σκιαγραφεί την κοινωνική ανέλιξη ή αντίθετα τον οικονομικό μαρασμό και κατ’ επέκταση τον κοινωνικό ξεπεσμό, μέσα από τις μετακομίσεις των ηρώων από περιοχή σε περιοχή.

Στο τέταρτο κεφάλαιο μελετάται η αισθητική πτυχή της γαλλικής πρωτεύουσας πάλι μέσα από την Αισθηματική αγωγή του Flaubert. Ειδικότερα αυτή  η αισθητική πτυχή εξετάζεται μέσα από τους άξονες των διαδρομών του κεντρικού προσώπου Φρεντερίκ, μεταξύ της επαρχίας των Παρισίων, τις περιγραφές των τοπίων εκτός Παρισίων οι οποίες  έρχονται σε  αντιδιαστολή με την καλλωπισμένη παρισινή φύση, την αρχιτεκτονική των κτηρίων, των φωτισμένων δρόμων, των μνημείων και του Σηκουάνα. Και εδώ η συγγραφέας ορθά επισημαίνει και αναδεικνύει σε κάθε ευκαιρία τη δυϊκότητα που χαρακτηρίζει το έργο του Flaubert η οποία παρουσιάζεται μέσα από διάφορα αντιθετικά ζεύγη με κυρίαρχο αυτό της πόλης που έρχεται σε αντίθεση με την επαρχία.

Στο ίδιο πνεύμα  στα δύο τελευταία κεφάλαια της μονογραφίας που τιτλοφορούνται «Παρισινή φυσιογνωμία Ι» και «Παρισινή φυσιογνωμία ΙΙ»  επιχειρείται η ανάδειξη των επιδιώξεων και των διαψεύσεων της ζωής του ήρωα Φρεντερίκ μέσα από τις ανάλογες περιγραφές του παρισινού τοπίου και των καταστάσεων. Η πόλη για τον ήρωα αποκτά δύο φυσιογνωμίες: της προσδοκίας η οποία συνυφαίνεται με μία μυθική θεώρηση του Παρισιού, όπου η πρωτεύουσα παρουσιάζεται ως ο χώρος «επίλυσης όλων των ματαιοτήτων και της πραγμάτωσης όλων των φαντασιώσεων», όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται στην παράγραφο του προτελευταίου κεφαλαίου «Η νοσταλγία του Παρισιού» και της αποτυχίας η οποία συνυφαίνεται με την παρισινή απογοητευτική φυσιογνωμία του.

Έτσι η θέση της παρισινής ζωντάνιας, της κίνησης του πλήθους, του θορύβου, της λάμψης, της μόδας και της άμετρης κατανάλωσης θα πάρει το Παρίσι της απογοήτευσης, της διάψευσης, της ομοιομορφίας, της στατικότητας, του σκότους, της ερημιάς, της κενότητας, των απωλειών και του κυριολεκτικού και μεταφορικού θανάτου. Αυτή  ήταν εξάλλου και η επιδίωξη της σχολής των ρεαλιστών στην οποία περίοπτη θέση κατέχει ο Flaubert: να «προσγειώσουν» σε μία γκρίζα πραγματικότητα τον αναγνώστη, πείθοντάς τον ότι εκεί βρίσκεται η πραγματική αλήθεια της ζωής και όχι στα απατηλά όνειρα και στους αιθεροβάμονες ρομαντικούς ήρωες που είχαν μέχρι τότε συνηθίσει.

Εξάλλου η ίδια η ζωή στις ευρωπαϊκές μεγαλουπόλεις το επέβαλε, στις μεγαλουπόλεις που η γραφίδα των ρεαλιστών συγγραφέων παρουσίαζε με δύο όψεις: τη λαμπερή, της ευμάρειας, της ανάπτυξης της ανερχόμενης αστικής τάξης που υπάκουγε στις προσταγές του laisser-faire και τη γκρίζα, της εκμετάλλευσης του ανθρώπου από τον άνθρωπο, των εξαθλιωμένων εργατών, των γυναικών και παιδιών, των απόκληρων και των κατατρεγμένων. Ο Karl Marx στο Κομμουνιστικό μανιφέστο (1848) περιγράφει κι εκείνος με τον τρόπο του το τέλος του ρομαντισμού όταν αναφέρει ότι «ήρθε το τέλος στα ιερά ρίγη του ευλαβικού ρεμβασμού, του ιπποτικού ενθουσιασμού και της μικροαστικής μελαγχολίας» που διακατείχαν την Ευρώπη.

Έτσι ο Μπαλζάκ είχε το Παρίσι που άλλοτε παρουσίαζε ως πεδίο δαρβινικού αγώνα επιβίωσης και άλλοτε σκιαγραφούσε το λαμπρό κόσμο της ευμάρειάς του (Ραστινιάκ, Μπάρμπα Γκοριό), ο Ντοστογιέφσκι ένιωθε να τον κυκλώνει η Αγία Πετρούπολη «η πιο αφηρημένη και απατηλή πόλη πάνω στον επίγειο κόσμο» (Υπόγειο), ο Ντίκενς είχε το Λονδίνο, τη μητρόπολη των έντονων ρυθμών και αντιπαραθέσεων φτώχειας και πλούτου, εξαθλίωσης και κοινωνικής αναγνώρισης (Δύσκολα χρόνια, Hard times, 1854), ο Τσέχος Γιαν Νερούντα εξερευνά την πόλη της Πράγας ανάμεσα στον Μεσαίωνα και τις απαρχές της σύγχρονης εποχής, στις Ιστορίες της Μάλα Στράνα. Είναι χαρακτηριστικό ότι σε έργα που η δράση εκτυλίσσεται στην επαρχία, όπως η Μαντάμ Μποβαρύ του Φλωμπέρ και η Έφι Μπριστ του Φοντάνε η πόλη είναι πάντα παρούσα ως επιθυμία, ως όνειρο και φιλοδοξία απόδρασης από τον ασφυκτικό κλοιό της συντηρητικής επαρχίας. Μην ξεχνάμε εξάλλου ότι οι ευρωπαϊκές μεγαλουπόλεις την περίοδο της άνθησης του Ρεαλισμού και γενικότερα το 19^ο αιώνα παρουσίασαν μία πρωτοφανή δημογραφική έκρηξη. Από το 1802 έως το 1880 ο πληθυσμός πχ του Λονδίνου από 864.000 αυξήθηκε σε 3,3 εκατομμύρια, του Παρισιού από 547.000 σε 2,2 εκατομμύρια και του Βερολίνου από 183.000 σε 1,1 εκατομμύριο. Συνεπώς εύλογα ο γνωστός καθηγητής της Ιστορίας της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας Martin Travers επισημαίνει ότι  «το Εγχείρημα του Ρεαλισμού αρχίζει και τελειώνει με το βίωμα της πόλης».

Έτσι συμπερασματικά μπορεί να υποστηριχθεί ότι η συγγραφέας του μελετήματος  Το Παρίσι του Φλωμπέρ, κάνει μία πολύ ενδιαφέρουσα τομή όχι μόνο στις φλωμπερικές σπουδές και στην εξέταση του ρεαλιστικού μυθιστορήματος, αλλά και γενικότερα στη μελέτη του αστικού τοπίου στη λογοτεχνία, αφού το Παρίσι ως πόλη αποκτά μία πολυσήμαντη υπόσταση και λειτουργεί σε πολλά επίπεδα. Τα ιστορικά και γενικότερα επιστημονικά δεδομένα του γαλλικού-παρισινού  ΙΘ΄ αιώνα συνεξετάζονται με το μυθιστόρημα πόλης του Φλωμπέρ. Το παρισινό φλωμπερικό τοπίο της Αισθηματικής αγωγής αναδεικνύεται τελικά μέσα από τη μελέτη της Ευτυχίας Νικολακοπούλου ως ένα πολιτισμικά και συμβολικά φορτισμένο τοπίο, το οποίο συμβάλλει στη δημιουργία μίας συλλογικής μνήμης και μίας νέας μυθολογίας.

* Ο Θόδωρος Κατσικάρος είναι διδάκτωρ συγκριτικής γραμματολογίας του I.NA.L.C.O. Παρισίων και γενικός διευθυντής των εκπαιδευτηρίων «Παιδαγωγική-Birds». Έχει διδάξει Ιστορία της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας στο Πρόγραμμα: Σπουδές στον ευρωπαϊκό πολιτισμό του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου και στα φιλολογικά τμήματα των Πανεπιστημίων Nice-Sophia Antipolis, Paris IV Sorbonne και Πατρών.

Κάτω από : ΚΡΙΤΙΚΕΣ  | | Δεν επιτρέπεται σχολιασμός στο KΡΙΤΙΚΗ ΓΙΑ ΤΟ ΠΑΡΙΣΙ ΤΟΥ ΦΛΩΜΠΕΡ ΤΗΣ ΕΥΤΥΧΙΑΣ ΝΙΚΟΛΑΚΟΠΟΥΛΟΥ