Ενότητα 4η Ουσιαστικό – Επίθετο (ρόλος – κλίση) – Παραγωγή/ Σύνθεση

◗ H ονοματική φράση έχει πολλές λειτουργίες στις προτάσεις.

Συγκεκριμένα λειτουργεί ως:

• • Yποκείμενο του ρήματος, δηλαδή μία λέξη ή φράση που δηλώνει ποιος ενεργεί (όπως εδώ οι γονείς) ή δέχεται μια ενέργεια ή βρίσκεται σε μια κατάσταση:Πολλοί γονείς δε διαφωνούν. (κείμ. 1)
• • Κατηγορούμενο (του υποκειμένου):Το 1 στα 10 Ελληνόπουλα είναι παχύσαρκο παιδί. (κείμ. 1)
• • Αντικείμενο, δηλαδή το πρόσωπο ή το πράγμα στο οποίο μεταφέρεται η ενέργεια του υποκειμένου ενός ρήματος:Το Υπουργείο Παιδείας συνέταξε διατροφικές οδηγίες. (κείμ. 3)
• • Συμπλήρωμα μιας πρόθεσης :Λόγια κάποτε πικρά με τη γλύκα στο στόμα. (κείμ. 2)
• • Συμπλήρωμα ενός ουσιαστικού (= άλλης ονοματικής φράσης) σε πτώση γενική:Περιεργάζομαι την παράταξη των γλυκισμάτων. (κείμ. 2)

_________________________________________

1. • Το επίθετο μπορεί να προσδιορίζει ένα ουσιαστικό και να του δίνει μια (μόνιμη) ιδιότητα. Σε αυτή την περίπτωση λέμε ότι λειτουργεί ως επιθετικός προσδιορισμός.
   • ◗ Αυτός ο προσδιορισμός είναι στο ίδιο γένος, στην ίδια πτώση και στον ίδιο αριθμό με το ουσιαστικό.

   ______________________

   Κλίση ουσιαστικών

   Πολλές φορές το φυσικό γένος ενός ουσιαστικού άλλοτε ταυτίζεται και άλλοτε όχι με το γένος που έχει στη γραμματική (γραμματικό γένος). • Για παράδειγμα, το ουσιαστικό το αγόρι έχει φυσικό γένος αρσενικό, αλλά έχει γραμματικό γένος ουδέτερο, ενώ το ουσιαστικό ο μάγειρας έχει φυσικό και γραμματικό γένος αρσενικό.

   ___________

   •  Η ονομαστική είναι η πτώση που απαντά στο ερώτημα ποιος, ποια, ποιο ενεργεί ή παθαίνει κάτι ή βρίσκεται σε μια κατάσταση που δηλώνει το ρήμα.
   • ◗ Η γενική είναι η πτώση που απαντά στο ερώτημα τίνος (ποιου, ποιας, ποιου;).
   • ◗ Η αιτιατική είναι η πτώση που απαντά στο ερώτημα τι (ποιον, ποια, πιο;).
   • ◗ Η κλητική είναι η πτώση με την οποία απευθύνουμε πρόσκληση ή προσφώνηση σε κάποιον, κάποια, κάτι.

   _________________________

   • ◗ Tα ουσιαστικά διακρίνονται σε δύο μεγάλες κατηγορίες, τα δικατάληκτα και τα τρικατάληκτα.
   • ◗ Παράλληλα τα δικατάληκτα διακρίνονται σε ισοσύλλαβα (καθώς όλοι οι τύποι-πτώσεις έχουν ίδιο αριθμό συλλαβών, π.χ. μαθητής και ανισοσύλλαβα (καθώς ορισμένοι τύποι-πτώσεις εμφανίζουν μία επιπλέον συλλαβή, π.χ. παππούς).
   • ◗ Ένας άλλος τρόπος κατάταξης των ουσιαστικών (ακολουθείται σε ορισμένες περιγραφές της Νέας Ελληνικής) είναι η διάκριση τους σε αρσενικά, θηλυκά και ουδέτερα, δηλαδή η διάκριση των κλίσεων σύμφωνα με το γένος, όπως στον πίνακα πιο πάνω.

   _________________

   Κλίση επιθέτων

   1. •  Mερικές βασικές κατηγορίες επιθέτων είναι:

        	Αρσενικό	Θηλυκό	Oυδέτερο
        1.	καλ-ός νότι-ος     -ος/-ός γλυκ-ός	καλ-ή        -ή νότι-α       -α γλυκ-ιά     -ιά	καλ-ό νότι-ο     -ο/-ό γλυκ-ό
        2.	ταχύς        -ύς αλλά παχύς	ταχεία      -εία παχιά        -ιά	ταχύ       -ύ παχύ
        3.	ακριβής     -ής	ακριβής     -ής	ακριβές    -ές

      • ◗ Υπάρχουν, όπως θα δούμε στη σχολική γραμματική, και άλλες κατηγορίες επιθέτων με καταλήξεις σε:-ής (καφετής), -ιά (καφετιά), -ί (καφετί)-ης (ζηλιάρης), -α (ζηλιάρα), -ικο (ζηλιάρικο),

        ενώ με ιδιαίτερο τρόπο κλίνεται ένα επίθετο που συναντάμε συχνά: ο πολύς, η πολλή, το πολύ (αναζητήστε την κλίση του στη σχολική γραμματική).

      ______________________________

      Α’ ομάδα	B’ ομάδα
      Αμερικανάκια Ελληνόπουλα (κείμ. 1) ονειροπολήσεις κουβεντούλες (κείμ. 2) τρόφιμα δραστηριότητα (κείμ. 3)	παχύσαρκο καρδιοπαθειών διατροφή (κείμ. 1) πολύχρωμα μηλόπιτες επισκέψεις (κείμ. 2) μικρογεύματα ελαιόλαδου (κείμ. 3)

      •  Oι λέξεις της πρώτης ομάδας έχουν παραχθεί από άλλες λέξεις. Νέες λέξεις μπορούν να παραχθούν,όταν στο θέμα της αρχικής λέξης προστίθεται μία νέα διαφορετική κατάληξη, που λέγεται παραγωγική κατάληξη ή επίθημα :
        π.χ. παιδί+παραγωγική κατάληξη -ακι→ παράγωγη λέξη παιδάκι
      • ◗ Οι λέξεις της δεύτερης ομάδας έχουν δημιουργηθεί με δύο τρόπους:
        α’ τρόπος: Ενώνονται τα θέματα δύο απλών λέξεων,

        π.χ. παχύσαρκο: από τις λέξεις

        παχύ: που είναι το α’ μέρος (πρώτο συνθετικό) της νέας λέξης

        σάρκα: που είναι το β’ μέρος (δεύτερο συνθετικό) της νέας λέξης.
        β’ τρόπος: Αριστερά από το θέμα της αρχικής λέξης προστίθεται ένα πρόθημα, όπως μια αρχαία πρόθεση ή το στερητικό α- (που δηλώνει άρνηση):

        π.χ. τροφή +αρχαία πρόθεση διά → σύνθετη λέξη διατροφή

        π.χ. φθαρτός +στερητικό πρόθημα: α- → σύνθετη λέξη: άφθαρτος.

      • Τα προθήματα αυτά ονομάζονται και αχώριστα μόρια, γιατί δε συναντώνται κατά κανόνα μόνα τους στον λόγο. Βλ. και στη Γραμματική.
      • Σημειώνεται εδώ ότι σύμφωνα με ορισμένες περιγραφές της Νέας Ελληνικής οι λέξεις που σχηματίζονται με την προσθήκη αχώριστων μορίων δεν είναι σύνθετες αλλά παράγωγες.

      ______________________________

      TI MAΘAME Σ’ AYTH THN ENOTHTA ◗ Tο ουσιαστικό είναι η κεντρική λέξη της . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . φράσης. ◗ H ονοματική φράση μπορεί να λειτουργεί ως α. υποκείμενο β.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . γ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . δ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ε. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ◗ Ένα επίθετο μπορεί να . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ένα ουσιαστικό, να λειτουργεί δηλαδή ως επιθετικός . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ◗ Tα ουσιαστικά διακρίνονται σε: ΔΙΚΑΤΑΛΗΚΤΑ ΤΡΙΚΑΤΑΛΗΚΤΑ αρσενικά θηλυκά ουδέτερα αρσενικά θηλυκά ισοσύλλαβα ανισοσύλλαβα καφές • Συμπληρώστε ένα τουλάχιστον παράδειγμα σε κάθε κουτάκι του παραπάνω πίνακα. ◗ Nέες λέξεις δημιουργούνται με δύο τρόπους: α. παραγωγή   στο θέμα της αρχικής λέξης προσθέτουμε μία κατάληξη,π.χ. . . . . . . . . . . και β. σύνθεση ενώνουμε τα θέματα των δύο λέξεων, π.χ. . . . . . . . . αριστερά από το θέμα της αρχικής λέξης προσθέτουμε ένα πρόθημα,π.χ. . . . . . .