Μαύρο Θέατρο: Ψευδαίσθηση ή πραγματικότητα;

Όλα τα θέατρα δεν είναι ίδια. Το μαύρο θέατρο είναι διαφορετικό, τελείως διαφορετικό, καθώς το φως είναι άλλο και το σκοτάδι είναι άλλο.

Το Μαύρο Θέατρο έχει τη μοναδική γοητεία του, ένα διαφορετικό θέατρο που δεν συγκρίνεται με τα άλλα. Η μαγεία του βασίζεται σε ένα απλό και σκοτεινό μυστικό – το ίδιο το σκοτάδι.Κι αυτό γιατί το σκοτάδι του μαύρου θεάτρου είναι γεμάτο εκπλήξεις!
Το Μαύρο Θέατρο είναι ό, τι πιο πρωτότυπο μπορεί να συναντήσει κάποιος στον χώρο της τέχνης και αποτελεί μια μοντέρνα εξέλιξη του θεάτρου σκιών.

Ας σβήσουμε λοιπόν τα φώτα για να δούμε τι είναι το ιδιαίτερο μαύρο θέατρο της Πράγας…

Τι είναι το Μαύρο Θέατρο;

Το περίφημο black theatre (ή καλύτερα black light theatre) της Πράγας είναι ένα μοναδικό στον κόσμο θέαμα που συνεπαίρνει το κοινό με την ομορφιά των εικόνων του, την καλλιτεχνική του αρτιότητα και τη μη-λεκτική δυναμική του.

Πρόκειται για ένα μείγμα κινησιολογίας, χορού, μουσικής και παντομίμας που βασίζεται σε μια απλή οπτική πλάνη, γνωστή ως «μαύρο δωμάτιο»: μια κατασκευή δηλαδή επενδυμένη με μαύρο ύφασμα που λειτουργούσε ως σκηνή και φιλοξενούσε στο εσωτερικό της ηθοποιούς και μαριονετίστες, επίσης ντυμένους στα μαύρα.
Η οπτική εξίσωση μαύρου θέματος-μαύρου φόντου έκανε τους ηθοποιούς «αόρατους» στο μάτι, δίνοντάς τους τη δυνατότητα να προκαλούν ψευδαισθήσεις, εκμεταλλευόμενοι τη βοήθεια του φωτισμού των κεριών.

Σήμερα η τεχνική βασίζεται στον φωτισμό του υπεριώδους φωτός (γνωστού ως black light), που κάνει το ανθρώπινο μάτι να προσλαμβάνει διαφορετικά τα καθημερινά αντικείμενα. Οι ηθοποιοί, ντυμένοι στα μαύρα (ή, όταν οι αφηγηματικές ανάγκες το προστάζουν, φορώντας πολύχρωμα κοστούμια), χρησιμοποιούν αντικείμενα που με τον κατάλληλο υποβλητικό φωτισμό και τις τεχνικές κίνησης μοιάζουν να αποκτούν ζωή, την ίδια ώρα που οι άνθρωποι πάνω στη σκηνή αψηφούν τη βαρύτητα και πετούν!

Το Μαύρο Θέατρο έρχεται από την Ασία, όπου αποτέλεσε μια μορφή διασκέδασης
στις αυτοκρατορικές αυλές. Σε μια μικρή σκηνή, καλυμμένη με μαύρο
ύφασμα, μαυροντυμένοι κουκλοπαίκτες-μαριονετίστες κρατούσαν αντικείμενα τα
οποία φωτίζονταν με φως κεριών. Στις αρχές του 20ού αιώνα η τεχνική
μεταφέρθηκε στην Ευρώπη από τον κινηματογραφιστή Georges Méliès και τον
σκηνοθέτη Konstantin Stanislavski. Αργότερα, η τεχνική εξερευνήθηκε από τους
avant-garde σκηνοθέτες. Αποκορύφωμα αποτελεί ο Jiri Srnec, ο οποίος ίδρυσε
στην Τσεχοσλοβακία το National Black Light Theatre Company, στο οποίο
πειραματίστηκε με την αξιοποίηση του υπεριώδους φωτισμού (black light). Το
μαύρο θέατρο βασίζεται σε ένα οπτικό τέχνασμα: οι ηθοποιοί παίζουν ένα παιχνίδι
ορατού-αόρατου και, αξιοποιώντας την κινητική και ακουστική ακρίβεια, οδηγούν
τους θεατές στην έκπληξη της αλλοίωσης των αποστάσεων, την ψευδαίσθηση της
αιώρησης, τη μαγεία της εμφάνισης και της εξαφάνισης

Στο σκοτάδι λοιπόν, ξετυλίγεται ο πιο φαντασμαγορικός κόσμος με μορφές που δεν συναντάς στην καθημερινότητα.

Η συνοπτική ιστορία του μαύρου θεάτρου!

Όμως ας δούμε από που ξεκίνησε το Μαύρο Θέατρο.
Απ’ όσο είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε σήμερα, το μαύρο θέατρο γεννήθηκε πιθανότατα στην αρχαία Κίνα.  Στα παλιά αυτά χρόνια λοιπόν, καλλιτέχνες της αχανούς χώρας χρησιμοποιούσαν κεριά για να σκαρώνουν τα θεάματά τους πίσω από λευκά πανιά, ένα είδος πρώιμου θεάτρου σκιών δηλαδή.

Η πρώτη παράσταση του Μαύρου Θεάτρου παίχθηκε για να διασκεδάζει ο αυτοκράτορας, και στην ουσία επρόκειτο για θέατρο σκιών.

Ο μύθος πίσω από την δημιουργία του!

Τα χρονικά του μαύρου θεάτρου μπορούν να αναζητηθούν με ασφάλεια στις αυτοκρατορικές αυλές της Κίνας. Κι εδώ αναλαμβάνει φυσικά ο μύθος τα ηνία…

Μια φορά κι έναν καιρό λοιπόν ήταν ένας αυτοκράτορας της κινεζικής δυναστείας των Μινγκ, ο φοβερός και τρομερός Γουάνγκ-Πανγκ. Ο βασιλιάς είχε έναν μοναχογιό, τον Λιανγκ, ο οποίος πέθανε μια αποφράδα μέρα, αφήνοντας τον πατέρα του απαρηγόρητο. Έλα όμως που στην αυτοκρατορική αυλή ζούσε ένας μάγος, ο Μανγκ-τι, που υποσχέθηκε στον μονάρχη να φέρει τον γιο του πίσω από τον άλλο κόσμο!!!

Για να πραγματοποιήσει την υπόσχεσή του, ο πρώιμος αυτός ταχυδακτυλουργός χρησιμοποίησε μια τεχνική που θα ονομάζαμε σήμερα «μαύρο θέατρο»! Κάθε φορά που ο αυτοκράτορας ήθελε να δει τον γιο του, μια ομάδα αντρών -ντυμένοι στα μαύρα και με τον κατάλληλο φωτισμό κεριών, για να ξεγελούν το αυτοκρατορικό μάτι- μετακινούσαν το σώμα του Λιανγκ με τέτοιον τρόπο που έμοιαζε όντως ζωντανός! Ο Μανγκ-τι εκπαίδευε τους βοηθούς του καθημερινά στον χειρισμό της σορού για να μοιάζει ολοένα και πιο «ζωντανός», με τα αποτελέσματα να λογίζονται εκπληκτικά: ο Λιανγκ φώτιζε πλέον, όπως και παλιά, τη ζωή του πατέρα του, με τον αυτοκράτορα να είναι περιχαρής για το ασύλληπτο δώρο που του έκανε ο μάγος του…

Ή αυτό ισχυρίζεται τουλάχιστον ο πατροπαράδοτος μύθος της Κίνας!

Μέχρι το τέλος του 16ου αιώνα, το κινεζικό θέατρο σκιών μετακόμισε στη γειτονική Ιαπωνία, με τον δαιμόνιο μαριονετίστα Uemura Bunrakuke να το μετατρέπει σε κάτι σαφώς διαφορετικό, που ο ίδιος ονόμασε Θέατρο Μπουνράκου: σε αυτή την παραλλαγή του δημοφιλούς θεάματος, τρεις άντρες ντυμένοι στα μαύρα και μέσα σε μαύρο φόντο -για να μη φαίνονται- χειρίζονταν μια μαριονέτα ύψους 1,5 μέτρου, με τον ίδιο τρόπο που το έκαναν οι βοηθοί του μυθικού κινέζου μάγου.

Παρατηρούμε έτσι την εξέλιξη της αιώρησης με τα τεχνικά εργαλεία που είχαν εφεύρει και την μαγεία που πρόσφεραν στο κοινό επηρεασμένοι από την κινέζικη κουλτούρα. Μέχρι εκείνη την στιγμή, όλα θεατρικά έργα παντού ήταν συνήθως εμπνευσμένα από την καθημερινότητα, την πολιτική ζωή αλλά και από τα ήθη και τα έθιμα κάθε τόπου σε όλες τις θεατρικές ομάδες ανά τον κόσμο.

Το 1885, ο ταχυδακτυλουργός από το Μόναχο και διευθυντής θεατρικής σκηνής Max Auzinger ανέπτυξε περαιτέρω την ταχυδακτυλουργική τεχνική του «μαύρου κουτιού», χρησιμοποιώντας πλέον στις παραστάσεις του ινδικά και αιγυπτιακά «θαύματα» και μαγεύοντας μια για πάντα το κοινό. Μετά ήρθε μια νέα τέχνη, που ήταν τότε στα σπάργανα και θα ονομαζόταν «κινηματογράφος», με τους πιονέρους της 7ης τέχνης να χρησιμοποιούν τις τεχνικές του μαύρου θεάτρου για να προκαλούν ταχυδακτυλουργικές οφθαλμαπάτες στο κοινό: στη «στροφή» λοιπόν του 20ού αιώνα, κινηματογραφιστές όπως ο Ζορζ Μελιές δημιουργούν στο σινεμά αποτυπώσεις του μαύρου θεάτρου.

Αργότερα ξεχάστηκε και για αρκετούς αιώνες σταμάτησε να προωθείται ως τρόπος καλλιτεχνικής έκφρασης

Το σύγχρονο black light theatre γεννήθηκε ωστόσο από τις προσπάθειες ενός κυρίως ανθρώπου στη δεκαετία του 1950, του γάλλου αβαντγκάρντ καλλιτέχνη George Lafaille, στον οποίο αποδίδεται η πατρότητα του μαύρου θεάτρου με τη μορφή που το ξέρουμε σήμερα…
Μπορεί οι γάλλοι μάγοι να αγκάλιασαν ολόψυχα τη νέα ταχυδακτυλουργική τεχνική, τη χρησιμοποιούσαν ωστόσο με φειδώ στις παραστάσεις τους, ως ακόμα ένα νούμερο στη φαρέτρα της ψευδαίσθησης. Και ήταν οι τσέχοι μαριονετίστες -που περιόδευαν στη Γαλλία το 1955 και αποφάσισαν να μεταφέρουν την τεχνική στη γενέτειρά τους- που θα μετέτρεπαν την τεχνική της οφθαλμαπάτης σε αυτόνομο θέαμα!Έτσι στη δεκαετία του 1950 βρήκε μόνιμο καταφύγιο στην Πράγα.

Το πρώτο μαύρο θέατρο που εμφανίστηκε στην Πράγα ήταν οικογενειακή υπόθεση: ο κύριος Josef Lamka και η σύζυγός του Hana Lamkova άνοιξαν το πρώτο μαύρο θέατρο το 1959. Έναν χρόνο αργότερα, το 1960, ο Jiri Srnec (  Ζίρι Σρνετς ) αποσπάστηκε από την ομάδα και ίδρυσε τη δική του σκηνή, πειραματιζόμενος με μια νέα ανακάλυψη, την ιωδίζουσα λάμπα φθορισμού (black light)φωτίζοντας τη μαύρη σκηνή και ιδρύοντας επίσημα το Μαύρο Θέατρο της Πράγας.!
Μια χρονιά αργότερα συμμετείχε στο φεστιβάλ του Εδιμβούργου γνωρίζοντας μεγάλη επιτυχία. Πολύ γρήγορα κέρδισε την αγάπη και την αποδοχή κοινού και κριτικών.

Συνέντευξη του Jiří Srnec
Πότε μπήκατε στον ­κόσμο του μαύρου ­θεάτρου;

” Το μαύρο θέατρο δημιουργήθηκε το 1958. Ήμουν φοιτητής στην ακαδημία κουκλοθέατρου και ο δάσκαλός μου μου ανέθεσε να δραματοποιήσω κάποια γαλλικά τραγούδια. Σε κάποιες σκηνές τα αγόρια και τα κορίτσια φορούσαν μαύρα ρούχα και είδα ότι γίνονταν αόρατα στο μαύρο φόντο της σκηνής. Ενθουσιάστηκα τόσο με αυτό το εφέ, οπότε έβαλα μετά όλους τους ηθοποιούς να φοράνε μαύρα και να παίζουν. Αργότερα ανακάλυψα ότι το καλύτερο υλικό για να απορροφά τα φώτα της σκηνής είναι το βελούδο και ότι υπάρχουν χρώματα που φωσφορίζουν κάτω από το UV φως – τότε μάλιστα δεν υπήρχαν ειδικές λάμπες και τις βάφαμε μοβ. Έτσι γεννήθηκε το μαύρο θέατρο! “

Τη στιγμή που ο Srnec φώτισε τη σκηνή του κατάμαυρου θεάτρου του με black light για να δει τη συμπεριφορά του νέου αυτού φωτός το μαύρο θέατρο είχε γεννηθεί! Ακόμα και ο περίφημος Στανισλάφκσι δελεάστηκε από το πρωτοποριακό μαύρο θέατρο και το χρησιμοποίησε στην παράστασή του «Blue Bird».

Γιατί στην Πράγα;

Οι δεκαετίες του ’60 και του ’70 δημιούργησαν μια παράδοση της τεχνικής στην Πράγα, με την πρωτεύουσα της Τσεχίας να είναι σήμερα η Μέκκα του μαύρου θεάτρου διεθνώς! Η νέα αυτή μαγική θεατρική γλώσσα αναπτύχθηκε λοιπόν εν πολλοίς στην Πράγα, με τις δυνατότητες του παιχνιδίσματος φωτός-σκιάς να μην έχουν όμοιό τους στην ανθρώπινη ιστορία.

Σταδιακά, τα μαύρα θέατρα θα κατέληγαν σε ένα κοινό πρότυπο παρουσίασης: απόλυτο σκοτάδι, ευρύτατη χρήση του μαύρου χρώματος σε τοίχους και σκηνικά και υπεριώδης φωτισμός φυσικά παρείχαν πλέον το κατάλληλο πλαίσιο για να ξεπηδούν όλων των λογιών τα χρώματα και τα σχήματα πάνω στη σκηνή.

Η παράδοση λοιπόν που ταξίδεψε από την μακρινή Κίνα στην Ευρώπη οφείλει την 62 χρονη  ύπαρξή της μέχρι σήμερα στον Jiri Srnec που είναι επιπλέον μουσικός, ζωγράφος και ποιητής. που ανέδειξε την παραδοσιακή τέχνη σε όλο τον κόσμο και ενέπνευσε πολλούς καλλιτέχνες να την αγαπήσουν.
Το Μαύρο Θέατρο ξεπέρασε την λογική αυτή που μέχρι τότε επικρατούσε και ανέδειξε τη μαγεία και την μυθική υπόσταση της τέχνης. Αψήφησε την βαρύτητα και οι ηθοποιοί έμοιαζαν να πετούν στην σκηνή, ταξιδεύοντας την φαντασία του θεατή σε πρωτόγνωρα συναισθήματα. Η αέρινη αυτή φιλοσοφία της κίνησης από το πραγματικό στο φανταστικό έγινε απόλυτα αποδεχτή από τις ευρωπαϊκές πόλεις.

Σήμερα το πιο γνωστό μαύρο θέατρο είναι το Μαύρο Θέατρο της Πράγας, το οποίο έχει συνεπάρει όλο τον κόσμο. Το παιχνίδι με τις απίθανες και λεπτεπίλεπτες ισορροπίες, η τεχνική ακρίβεια ορατών και αοράτων προσώπων και η εκπομπή υπεριώδους ακτινοβολίας (UV), κάνουν την παράσταση να μοιάζει με ένα ιδιότυπο φανταστικό τσίρκο. Και ενώ τα αντικείμενα έχουν τη δική τους ανεξάρτητη βούληση και ζωή, οι ηθοποιοί-χορευτές «αφηγούνται» στο θεατή την ιστορία τους μέσα από την παγκόσμια γλώσσα της παντομίμας που  ταξιδεύει το κοινό σε άλλες εποχές.

Περίπου 10 μαύρα θέατρα λειτουργούν σήμερα στην Πράγα, τα οποία από τη δεκαετία του ’90 ζουν μια πρωτοφανή άνθηση…

Σήμερα συναντά κανείς στην Πράγα  και  πολλούς θιάσους Μαύρου Θεάτρου. Οι πιο γνωστοί από αυτούς είναι οι ακόλουθοι:

• Fantastika

• Image theatre

• Jiri  Srec Black Theatre of Prague

Το μαύρο Θέατρο έχει προσδώσει νέες διαστάσεις στην τέχνη του θεάτρου διανθίζοντας κατά πολύ την αντίληψή μας για αυτό. Τον καλύτερο επίλογο βέβαια για το Μαύρο Θέατρο θα μπορούσε να εξασφαλίσει μόνο ένα απόσπασμα από μία συνέντευξη του ίδιου του ιδρυτή του Θεάτρου της Πράγας:

“Ο κόσμος του μαύρου θεάτρου είναι σουρεαλιστικός. Τον κινούν η άνευ όρων φαντασία, η χαρά και η διάθεση για παιχνίδι. Λατρεύω το παιχνίδι, το αναπάντεχο, το ποιητικά αφελές –που κρύβει όμως τόση δύναμη μέσα του–, το σαγηνευτικό σκοτάδι που κρύβει και αποκαλύπτει την ομορφιά. Σίγουρα η Πράγα με έχει επηρεάσει. Είναι μια πόλη μυστηριώδης, μαγική, με σκιές, με παραμύθια, είναι η πόλη μου. Και ο κόσμος της Πράγας είναι πολύ κοντά στη δική μου κοσμοθεωρία κι αισθητική.“

Η εξέλιξη του Μαύρου Θεάτρου  ήταν ραγδαία, ενώ η αποδοχή του κοινού την ανέδειξε και την έχει ακόμα ως πρώτη επιλογή για την ψυχαγωγία του…
Τώρα πλέον υπάρχουν πολλές θεατρικές ομάδες που εκπροσωπούν το είδος αυτό, ενώ βάζουν προσθήκες προσφέροντας φαντασμαγορικά θεάματα σε κάθε απαιτητικό κοινό. Η καθεμιά από αυτές προσπαθεί να περάσει την τέχνη σε άλλη διάσταση, αφήνοντας το αποτύπωμά της για την επόμενη γενιά καλλιτεχνών. Οι καλλιτέχνες χρησιμοποιούν ακόμα το μαύρο βελούδο και οι χορευτές ηθοποιοί κάνουν ακόμα πιο φαντασμαγορικό το θέαμα κρατώντας black light, για να δώσουν μέσα από σχηματισμούς την μορφή της κάθε ιστορίας που αφηγούνται με τις κινήσεις τους. Ουσιαστικά οι φιγούρες τους εμφανίζονται και πολλές επίσης στιγμές δίνουν την αίσθηση ότι είναι αόρατα όντα που ξαφνιάζουν τον θεατή που δεν ξέρει τι να περιμένει.
Ένα ταξίδι στη χώρα της φαντασίας και του ονείρου..

Σήμερα πάρα πολλές ομάδες κάνουν περιοδείες σε όλο τον κόσμο, προσφέροντας μοναδικό θέαμα κάθε φορά. Οι ανθρώπινες σκιές εξιτάρουν την φαντασία και γεννούν συναισθήματα θαυμασμού.

Το Μαύρο Θέατρο της Πράγας συνδέει το παρελθόν με το μέλλον, προσφέροντας την μαγεία στην σύγχρονη τέχνη χωρίς να αφήνει να ξεχαστούν οι ρίζες της μέσα στον χρόνο.

Η συνοπτική ιστορία του Μαύρου Θεατρου σε ένα εκτυπώσιμο αρχείο:

Λήψη αρχείου

Εκπαιδευτικό υλικό

Το Μαύρο θέατρο στο σχολείο

Βασική αρχή του μαύρου θεάτρου είναι η χρήση μαύρων κουρτινών, σκοτεινού σκηνικού και μαύρου φωτισμού, σε συνδυασμό με φθορίζοντα κοστούμια, δημιουργώντας οπτικές ψευδαισθήσεις.

Η συγκεκριμένη δραστηριότητα ενισχύει τον παιδαγωγικό χαρακτήρα των παιδιών, καθώς μαθαίνουν να κινούνται, να συνεργάζονται και να λειτουργούν μέσα στο σκοτάδι, διώχνοντας κάθε ενδεχόμενο φόβο.

Στο μαύρο θέατρο οι ηθοποιοί  – μαριονετίστες, είναι συνήθως ντυμένοι στα μαύρα. Η ενδυμασία αυτή τους επιτρέπει να κινούν διάφορα αντικείμενα, δίνοντας την ψευδαίσθηση ότι αυτά αιωρούνταν με τη δική τους βούληση, ενώ οι ίδιοι «αφηγούνται» στο θεατή την ιστορία τους με τη γλώσσα της παντομίμας.
Παίζουν δηλαδή στο απόλυτο σκοτάδι ντυμένοι με μαύρα ρούχα ώστε να μην είναι ορατοί από τους θεατές. Χρησιμοποιώντας ειδικές λάμπες, που φωσφορίζουν τα λευκά και τα πολύχρωμα φωσφοριζέ στοιχεία της παράστασης δημιουργούνται κινήσεις που δίνουν την ψευδαίσθηση της αιώρησης, με αποτέλεσμα ένα φαντασμαγορικό θέαμα που στηρίζεται στο παιχνίδι του άσπρου και του μαύρου, του φωτός και του σκοταδιού. Ταυτόχρονα μπορούν να κινούν αξεσουάρ και φιγούρες   με φλούο χρώμα λειτουργώντας ως μια συντονισμένη ομάδα όπου ο ένας βοηθά τον άλλον !

Απαραίτητη προϋπόθεση η  Κινησιολογία. με ασκήσεις συνεργασίας, συγκέντρωσης, σωματικής έκφρασης….

Δείτε ένα μικρό δείγμα από τους μαθητές της ΣΤ’ τάξης και της διατμηματικής χορωδίας του 2ου Δημοτικού Σχολείου Παροικίας:

Εργαστήριο: βιωματικές δράσεις στο Μαύρο θέατρο

από τις Θεοδοσία Τουρτόγλου, Ευαγγελία Σταμάτη

Πατήστε στην παρακάτω εικόνα

“Ο Μπαμπακιένιος”: παράσταση μαύρου θεάτρου από το 5ο δημοτικό σχολείο Φλώρινας

Παιδική Παράσταση από την θεατρική ομάδα Σουφλίου
“Ο Εγωιστής Γίγαντας”

Στις 22 Ιουνίου 2023 από τον/την ΤΣΑΟΥΣΙΔΟΥ ΜΑΙΡΗ