ΑΝΘΡΩΠΟΙ, ΔΕΝΤΡΑ ΚΑΙ ΝΕΡΑ

η γέφυρα Αλιάκμονος από τα υψώματα Ρυμνίου

Ανακοίνωση του γράφοντος με τίτλο«Έρωτες και μίση: άνθρωποι, δέντρα και νερά στην περιφέρεια Αιανής», η οποία εκφωνήθηκε στο Πλατανόδασος Ρυμνίου την 4η Ιουνίου 2005 σε ημερίδα με τίτλο “Γιορτή τοπικών αγροτικών και κτηνοτροφικών παραδοσιακών προϊόντων”, που οργάνωσε ο Δήμος Αιανής (το κείμενο δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα της Κοζάνης Θάρρος (7.6.05) 4)

Αισθηματικά ανάλεκτα

Θα ήταν φυσιολογικό να αναρωτηθεί κανείς τι σχέση  έχουν οι έρωτες και τα μίση με τα δέντρα και τα νερά. Υπάρχουν εν τούτοις αναρίθμητα παραδείγματα όπου οι άνθρωποι δείχνουν, κάποτε ή συνεχώς, εντονότατα συναισθήματα ως προς τον έμβιο ή άβιο κόσμο γύρω τους. Είχε πάθει κάτι προφανώς ο μητροπολίτης Ιωακείμ, όταν το 1928 είχε εκφραστεί για τον ποταμό Αλιάκμονα ότι ήταν σαν «απ΄ έξω άγιος άγγελος. Από μέσα βράζουν όλα του» (ΔΒΚ, Ηχώ της Μακεδονίας 18.3.28/3).

Πράγματι το νερό αντιμάχονταν πολλές φορές τους ανθρώπους: κατά το 2000 π.Χ. μία πλημμύρα ή διαδοχικές υπερχειλίσεις ενός χειμάρρου θεωρούνται ως αιτία καταστροφής του οικισμού στη θέση «Πολεμίστρα» Αιανής (Χονδρογιάννη 1994:4), ενώ πριν από μερικές δεκαετίες το ποτάμι παρέσυρε μια στρατιωτικού τύπου γέφυρα, που είχε στηθεί αρκετά δίπλα μας, στον πόρο «Αράπ(η)» Ρυμνίου (Καλλιανιώτης 1985). Και στις δύο περιπτώσεις το άψυχο νερό έγινε αντικείμενο απέχθειας ή, έστω και προσωρινού, μίσους από τους κυνηγούς της Χαλκοκρατίας, το διαβάτη Ιωακείμ, τους κατασκευαστές της γέφυρας και άλλους.

Το έτος 2000 στη «Ράχ(η) Πιντέσ(η)» Αιανής νεαρός οικογενειάρχης του χωριού έκοψε ένα τρίμετρο κυπαρίσσι ως χριστουγεννιάτικο δέντρο για το σαλόνι του (Πελέκας 2000). Όσοι το είχαν φυτέψει καταπλάγηκαν, ενώ άλλοι χαρακτήρισαν την πράξη απύθμενο μίσος. Σήμερα τρία πεύκα της Αιανής προκαλούν ζωηρές συζητήσεις, αφού τα πουλιά που φωλιάζουν πάνω τους λερώνουν με τα περιττώματά τους το χώρο μιας υπαίθριας καφετέριας, οπότε ιδιοκτήτες και θαμώνες προβληματίζονται αρκετά σοβαρά: να κοπούν τα δέντρα, να αφεθούν όπως έχουν ή να βρεθεί μια άλλη λύση;

Σε όλους τους μέχρι τώρα πολέμους, ιδιαίτερα στην Κατοχή και τον Εμφύλιο, επάνω στα δέντρα και τα νερά προβάλλονταν διάφορα συναισθήματα: αγαπούσαν π.χ. οι αντάρτες τα έλατα της Ροδιανής για να ολμοβολούν κρυμμένοι εκεί μέσα τα μεταλλεία της Ροδιανής, ενώ οι Γερμανοί φρουροί τα μισούσαν για ευνόητους λόγους.

Παρόμοια αντιθετικά συναισθήματα διαμορφώνονταν την ίδια εποχή για τον ποταμό Αλιάκμονα, που αποτελούσε δυσκολοδιάβατο σύνορο μεταξύ των κόσμων, των ανταρτών και των κατακτητών -οδοιπόρων από το ένα μέρος, του Στρατού και των ανταρτών από το άλλο (Καλλιανιώτης 1997:18-9).

Τα αναφερόμενα παραδείγματα δηλώνουν έναν κοινό τόπο, ότι ο άνθρωπος εξαρτάται άμεσα ή έμμεσα από τη φύση, και ταυτόχρονα δημιουργούν κι ερωτήματα. Τι είδους επαφές με τα δέντρα και τα νερά είχαν κι έχουν διάφορες κοινωνικές τάξεις ή ομάδες, όπως οι αγριωποί προϊστορικοί κυνηγοί του Αλιάκμονα, οι φιλύποπτοι μεσαιωνικοί βοσκοί του Χτενίου ή οι ιδεαλιστές ορειβάτες και οικολόγοι της Αιανής;

Οι επαφές αυτές καθορίζονταν άμεσα κι αποκλειστικά από τις ανάγκες της καθημερινής επιβίωσης ή έμμεσα από άλλους παράγοντες, πολιτικούς, ιδεολογικούς, αισθητικούς; Ποιοι είναι σήμερα ποσοτικά κι αποτελεσματικά περισσότεροι, οι εχθροί, οι αδιάφοροι ή οι εραστές της φύσης;

Στο παρόν κείμενο θα γίνει μια προσπάθεια σκιαγράφησης περιγραμμάτων κι έπειτα θα ακολουθήσουν ιδέες και προτάσεις, είτε ως ασκήσεις του Λόγου είτε σαν προτροπή για περαιτέρω επεξεργασία και υιοθέτηση.

Ιστορικές διηθήσεις

Για τις παλαιότερες περιόδους δεν μελετήθηκαν στο αναγκαίο εύρος των οι πηγές και αιτίες είναι γενικώς η ανυπαρξία τους και ειδικώς η δύσκολη προσπέλαση όσων είναι διαθέσιμες στις τοπικές βιβλιοθήκες. Ωστόσο καθώς οι προς εξέτασιν εποχές του θέματος είναι μόνο δύο, δηλαδή πριν από και μετά τον εξηλεκτρισμό, και η τομή τους, το 1973, απέχει λίγο από το σήμερα, δεν θα ήταν αφύσικο πολλές από τις εκφωνούμενες υποθέσεις να καταλαμβάνουν σημαντικό χώρο της αλήθειας.

Έτσι ελάχιστοι θα μπορούσαν να αμφισβητήσουν ότι οι «αλλεπάλληλες φάσεις φούρνων» της κλασικής εποχής (Καραμήτρου 1989:42) που βρέθηκαν στις ανατολικές παρειές του υψώματος «Στραχ(η)Μιγάλ(η)» Αιανής οφείλουν την ύπαρξη και λειτουργία τους στην άφθονη χρήση καυσόξυλων, τα οποία υλοτομούσαν και μετέφεραν εκεί στην ακρόπολη μίσθιοι προφανώς κι ολιγογράμματοι Μακεδόνες χωρικοί. Λιγότερα κούτσουρα από πουρνάρι ή ημεράδι έκαιγε και ο μεσαιωνικός αγγειοπλαστικός φούρνος που κείτονταν ΒΑ της πλατείας του ιδίου χωριού (Σιαμπανόπουλος 1974:104).

Οι βιοτεχνικοί αυτοί φούρνοι κατανάλωναν ολίγιστα καύσιμα σε σύγκριση με όσα χρειάζονταν καθημερινά οι οικιακοί αντίστοιχοι, ο αριθμός των οποίων αυξανόταν με το πέρασμα των χρόνων. Στα μέσα του προηγούμενου αιώνα οι 3000 κάτοικοι των 7 οικισμών (Στοιχεία 1961:364 κ.ε.), που ανήκουν σήμερα διοικητικά στο Δήμο Αιανής, κατανάλωναν σημαντική ποσότητα ξύλων για φαγητό, θέρμανση και κατασκευές με αποτέλεσμα στα περίγυρα εδάφη να ελλείπει σχεδόν ολοσχερώς κάθε είδους ξυλώδη άγρια βλάστηση.

Είχε τόσο ξεγυμνωθεί ο χώρος ώστε μέχρι τη Ζάμπουρντα έφταναν οι ερασιτέχνες υλοτόμοι του χωριού για να κόψουν, μεταφέρουν και πουλήσουν ξύλα στο παζάρι της Κοζάνης, απόσταση 2 ημερών κι 60 χιλιομέτρων. Αυτή η εξαρχής ανεξέλεγκτη υλοτομία συνετέλεσε ώστε στην ευρύτερη περιοχή να σχηματιστούν εκατοντάδες χείμαρροι (Κωτούλας 1987:137-46), τη διαβρωτική ροή των οποίων μόνο σήμερα αναζητούν να μεταστρέψουν σε ωφέλιμη.

Το ελληνικό κράτος αποπειράθηκε βέβαια να ελέγξει την καταστροφή που προκαλούσε στο φυσικό περιβάλλον ο πληθυσμός της επαρχίας, αλλά η μόνη πραγματική προσπάθεια είχε λάβει χώραν κατά την τετράχρονη περίοδο της δικτατορίας Μεταξά, όπου απαγορεύτηκε η κατοχή μεγάλων κοπαδιών από γίδια και ανεξέλεγκτη ξύλευση. Οι παραβάσεις βέβαια ελαττώθηκαν, αλλά όχι ικανοποιητικά, γι αυτό ο αγροφύλακας του Χρωμίου Ιωάννης Τζιότζιος είχε φροντίσει το έτος 1938 να έχει έτοιμες δακτυλογραφημένες μηνύσεις εναντίον όσων υλοτομούσαν παράνομα παραπέμποντάς τους στον δασικό πταισματοδίκη Βεντζίων (ΔΒΚ, Κ.9/Φ.2/Θβ).

Και η Εκκλησία φύλαγε τα δέντρα της από την μανία των ολετήρων της φύσης, όχι με δικαστικούς καταναγκασμούς αλλά με ιδεολογική πειθώ, στην οποία υποτάσσονταν το σύνολο των κατοίκων. Αυτός είναι ο λόγος που σήμερα τα μοναδικά αιωνόβια δέντρα συναντώνται σε ναούς ή ξωκλήσια, όπως στη θέση Αϊ Νικόλας Κερασιάς (Καλλιανιώτης 2003). Κι εδώ όμως υπήρχαν παραβάτες, αφού άλλοι ναοί, μεσαιωνικοί ή ύστεροι, όπως ο Αϊ Λιας Αιανής όπου είναι ανύπαρκτη κάθε ηλικιωμένη βλάστηση.

Αποδεικνύεται έτσι ότι ως πριν από λίγα χρόνια η πίστη κι όχι ο νόμος καθόριζαν τη στάση του ανθρώπου έναντι της φύσης, το συναίσθημα κι όχι η λογική. Ελάχιστοι στην επαρχία προστάτευαν τα άγρια δέντρα -είχαν μόνο ένα μέσα σε κάθε χωράφι για τον καλοκαιρινό ίσκιο. Και δύο από αυτούς τους ελάχιστους στην Αιανή ήταν ο Σιούστης και ο Σολάκης, που έδωσαν τα ονόματά τους στις θέσης «Στ΄ Σιούστ(η) του δέντρου» και «Στ΄ Σουλάκ(η) ν καρυά».

Την επιβίωση προβάλλουν ως αιτιολογία όσοι νέμονται τους καρπούς της δημόσιας γης, αλλά, αν εστιαστεί, πρόσκαιρα, ο εξεταστικός φακός επάνω στους κτηνοτρόφους, ένα κοπάδι των 100 ζώων διαφέρει ποσοτικά από ένα δεκαπλάσιό του, οπότε χρειάζεται να οριστεί το σημείο από το οποίο αρχίζει το κέρδος, το οποίο όμως με τη σειρά του ικανοποιεί άλλες ανάγκες, σωματικές ή και πνευματικές. Είναι έτσι εξαιρετικά υποκειμενικό και μάλλον αδύνατο, να καθοριστεί το είδος και η ποσότητα των αναγκών που συνέχουν κάθε άνθρωπο.

Σύγχρονες θεωρήσεις

Όσα δεν κατάφερε επί δεκαετίες ο πολιτικός νόμος και η θρησκευτική ιδεολογία, πραγματοποίησε η εξέλιξη της κοινωνίας με τη μαζική μετανάστευση και τη δημιουργία νέων επαγγελμάτων. Η κύρια όμως αλλαγή συντελέστηκε με τον εξηλεκτρισμό της περιοχής, έπειτα από τον οποίο ελαττώθηκαν τόσο η εξάρτηση από τα δέντρα όσο και οι απειλές των νερών. Είναι πολύ λιγότεροι σήμερα όσοι καταστρέφουν τη φύση για να ταΐσουν τα ζώα τους ή να πουλήσουν το ξύλο και σπάνια το πράττουν ανοιχτά. Σχεδόν όλοι οι παλαιοί εχθροί της φύσης μεταμορφώθηκαν σε αμέτοχους παρατηρητές και μερικοί από αυτούς σε υπέρμαχους φυσιολάτρες.

Το ηλεκτρικό ρεύμα άνοιξε παράλληλα πλατείς δρόμους επικοινωνίας και νέες ιδέες έφτασαν ως εδώ, είτε ως άμεση αγάπη για το βουνό (ορειβασία) είτε ως προσφιλή ενασχόληση με τις συμπλοκές της τεχνολογίας με το περιβάλλον (οικολογία). Πριν από 20 χρόνια φοιτητές της Αιανής άρχισαν να αμφισβητούν κάθε εκμεταλλευτική στάση προς τη φύση και δύο δεκαετίες αργότερα δημιουργήθηκε από ρέκτες του ιδίου χωριού ένας σύλλογος ορειβατών – ποδηλατών (www.oreivatein.com).

Τότε άρχισε να προσεγγίζεται η φύση με γνώμονα την αισθητική, την προστασία, την απόκτηση γνώσης: προσεκτική παρατήρηση, ενδελεχής καταγραφή, προβληματισμός γα την υγεία ή το κέρδος και αναζήτηση ενός προσφορότερου άμεσου μέλλοντος. Πρόκειται χωρίς άλλο για μια παθιασμένη έλξη, ένα βαθύ έρωτα, με ορθολογική μαζί και συναισθηματική βάση.

Εκτός όμως από τις βιοτικές ανάγκες ή τον επιστημονικό ορθολογισμό με τα δέντρα και τα νερά ασχολούνται αρκετοί σήμερα, κάτω από διάφορους τίτλους, που όλοι τους σχεδόν συμπεριλαμβάνουν τη λέξη οικολογία, τα παράγωγα ή τα συνώνυμά του. Στο προσεχές μέλλον η αγάπη της φύσης θα αυξηθεί περισσότερο, ώσπου να βουλιάξει κάτω από το ίδιο της το βάρος, καθώς αρκετές από τις οικολογικές κινήσεις απαρτίζονται από «ομάδες στελεχών» παρά από μαζικές οργανώσεις (Μαυρογορδάτος 2000:156). Μια κοντινή μας ομάδα πίεσης είναι η Οικολογική Κίνηση της Κοζάνης, της οποίας οι μαχητικές απόψεις για τον ευρύτερο χώρο που βρισκόμαστε έχουν γεμίσει εκατοντάδες σελίδες, εφημερίδων ή ηλεκτρονικές.

Επηρεάζονται βεβαίως οι άνθρωποι της επαρχίας από όσους ασχολούνται πραγματικά με τη φύση, σταθερά μεν αλλά αργά, διότι ακόμα υφίσταται μια ανατολίτικη παράδοση που θέλει να διασπαθίζει εύκολα τα δέντρα και τα νερά και από έναν παλαιό τρόπο σκέψης που δυσπιστεί σε ότι δεν έχει ακόμα δοκιμαστεί επιτυχώς. Και όσο πιο αργά ακούει η επαρχία τόσο πιο πολύ φανατίζονται οι ιδεαλιστές οικολόγοι, ιδιαίτερα όσοι έχουν και πολιτικές βλέψεις, με αποτέλεσμα να στενεύουν τα κανάλια επικοινωνίας με τη βάση.

Όμως η υπόθεση της φύσης είναι αρκετά σοβαρή τόσο από πλευράς υγείας κι εργασίας, όσο και τουρισμού ή αισθητικής ώστε να αφήνεται απαρατήρητη. Και στον τόπο μας η σημερινή ημερίδα και οι παράπλευρες δραστηριότητές της ας αποτελέσουν απαρχή για πλουσιότερες παρόμοιες κατά τις οποίες θα εξεταστούν από όλες τις πλευρές τοπικά προβλήματα, όπως τα άγρια πουλιά της λίμνης, τα πλατάνια των Αναβρυκών ή ευρύτερα γενικά, σαν την εναέρια ρύπανση της ΔΕΗ και την επίγεια των νερών.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Δημοτική Βιβλιοθήκη Κοζάνης, Ηχώ της Μακεδονίας 18.3.28/3, άρθρο του μητροπολίτη Σερβίων και Κοζάνης Ιωακείμ Αποστολίδη

Δημοτική Βιβλιοθήκη Κοζάνης, Κ.9/Φ.2 (πρόσκαιρη αρίθμηση φακέλου)

Καλλιανιώτης Γρηγόρης (1985), λογιστής – μετρητής παροχής νερού Αλιάκμονα, γενν. στην Κοζάνη το 1919, συνέντευξη στην Αιανή

Καλλιανιώτης Θανάσης, (1997) «Ιστορική αναδρομή των σχέσεων ανθρώπου και νερού στην περιφέρεια Αιανής», Παρέμβαση Μάρτ. – Απρ./ 18 -19

Καλλιανιώτης Θανάσης (2003), Κτήματα, εκκλησίες και ξωκλήσια της Κερασιάς: 1760 -1900, http://www.kozani.org/apopseis/kallianiotis/kerasia-26-5-03.htm

Καραμήτρου Γεωργία (1989), Αιανή Κοζάνης, αρχαιολογικός οδηγός, Θεσσαλονίκη

Κωτούλας Δημήτριος (1987), «Τα δυτικομακεδονικά νερά, προβλήματα, δυνατότητες, προοπτικές», Η Δυτική Μακεδονία, χθες, σήμερα, αύριο, Θεσσαλονίκη, πρακτικά 10^ου πανδυτικομακεδονικού συνεδρίου ομοσπονδίας δυτικομακεδονικών σωματείων, συνεδρίου 137-46

Μαυρογορδάτος Γιώργος (2000), Ομάδες Πίεσης και Δημοκρατία, Αθήνα: Πατάκης

Πελέκας Κωνσταντίνος (2000), βιολογικός αγρότης, γενν. στην Αιανή το 1970, συνέντευξη στην Αιανή

Σιαμπανόπουλος Κωνσταντίνος (1974), Αιανή, ιστορία –τοπογραφία –αρχαιολογία, Θεσσαλονίκη

Στοιχεία συστάσεως και εξελίξεως των δήμων και κοινοτήτων, 26, νομός Κοζάνης (1961), Αθήναι: ΚΕΔΚΕ

Χονδρογιάννη Αρετή (1994), Αλιάκμων 1994: έρευνα οικισμού εποχής Χαλκού, ανακοίνωση στο ΑΕΜΘ 8 (προσφορά της συγγράφισσας)

www.oreivatein.com (στελέχωση, διαδρομές, φωτογραφίες της Ορειβατικής Ταξιαρχίας Αιανής)