Το κείμενο γράφτηκε ως βάση εκφώνησης ομότιτλης ανακοίνωσης στο ΚΒ΄ ιστορικό συνέδριο της Ελληνικής Ιστορικής Εταιρείας στις 25-27.05.2001 στη Φιλοσοφική Σχολή ΑΠΘ
Παρά τα εξ αντιθέτου φωνούμενα, την αντίσταση κατά των Ιταλών στη Δυτική Μακεδονία ξεκίνησε πρώτη η Ελληνική Πολιτεία. Ακολούθησαν μυστικές δεξιές οργανώσεις και μετά αριστερές αντίστοιχες. Ομονοώντας αρχικά έπληξαν καίρια τον κατακτητή, ύστερες όμως διαφωνίες για τη σύγχρονη συμβίωση, την πολιτική προς το Μακεδονικό Ζήτημα και τις μεταπολεμικές επιδιώξεις οδήγησαν πριν φύγουν οι Γερμανοί σε εμφύλιες συγκρούσεις και πόλεμο
ΣΤΟΙΧΕΙΩΔΕΙΣ ΠΗΓΕΣ
Για την περίοδο της δεκαετίας του ΄40 στη Δυτική Μακεδονία υπάρχουν έργα επιστημόνων, φιλιστόρων κι αυτοπτών μαρτύρων, οι τελευταίοι των οποίων αρχίζουν να σπανίζουν βιολογικώς.
Για βαθύτερη μελέτη συνιστάται ως χρονολογική, τουλάχιστον, βάση αρχειακό υλικό στο εσωτερικό. Λ.χ. Υπουργείο των Εξωτερικών, Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας, Γεννάδειος Βιβλιοθήκη, Ινστιτούτο Βιβλίου κι Ανάγνωσης Κοζάνης, ΓΑΚ Φλώρινας και Κοζάνης, Δικαστήρια, Μητροπόλεις Εργατικά Κέντρα κλπ. Στο δε εξωτερικό σχετικά αρχεία σε Γερμανία, ΗΠΑ, Βρετανία και Νότια Σερβία.
Υπάρχουν μετά επεξεργασμένα κείμενα. Το βιβλίο του Ι. Σ. Κολιοπούλου Plundered Loyalties, World war II and civil war in Greek West Macedonia, το οποίο εξετάζει με εύτολμη ρωμαλεότητα την περιοχή της Δυτικής Μακεδονίας. Το Γιασασίν Μιλλέτ του Νίκου Μαραντζίδη όπου συνδιαλέγεται η πολιτική επιστήμη με την ιστορία και την ανθρωπολογία. Τα Ανάποδα χρόνια και το Περάσαμε πολλές μπόρες κορίτσι μου της Ρίκης Βαν Μπουσχότεν. Εκτός άλλων περιέχουν πλούσιες προφορικές μαρτυρίες.
Στην τοπική εστίαση ανήκουν τα πονήματα του Χρήστου Βήττου Τα Γρεβενά στην Κατοχή και στο Αντάρτικο, μελέτη αντιεαμικής προοπτικής. Το δίτομο του Παρμενίωνα Παπαθανασίου, Για τον Ελληνικό Βορρά. Οι αντικομουνιστικοί τόμοι του Αθανασίου Χρυσοχόου, μια σπάνια καταγραφή.
Τέλος απομνημονεύματα καπεταναίων του ΕΛΑΣ: του Ζαχαρία Δρόσου Φαρδύκαμπος, του Αλέκου Σακαλή Μνήμες και του Βασίλη Νταϊλιάνη Το αντάρτικο στη Δυτική Μακεδονία. Το ανάλογο έργο του Σταύρου Θεοδοσιάδη Η Πίνδος ομιλεί είναι σημαντικό λόγω της μόρφωσης του συγγραφέα όσο και της εαμικής, όχι κομουνιστικής, του οπτικής.
ΑΝΘΡΩΠΟΓΕΩΓΡΑΦΙΑ
Η Αντίσταση κατά των Ιταλών, των Γερμανών και δευτερευόντως κατά των Βουλγάρων στη Δυτική Μακεδονία κατά την περίοδο 1941-1943 παρουσιάζει ορισμένες ιδιαιτερότητες εν συγκρίσει με την υπόλοιπη Ελλάδα, οι οποίες σχετίζονται με το πληθυσμιακό ψηφιδωτό, την ιστορική κληρονομιά και τη γεωγραφία της. Πράγματι συναντούσε κανείς στις αρχές του 20ού αιώνα ανθρώπους να ομιλούν ελληνικά, τουρκικά, βλάχικα, σλαβομακεδονικά, αρβανίτικα, τσιγγάνικα εβραϊκά, και να εκκλησιάζονται σε εκκλησίες, τζαμιά και συναγωγές. Ποικιλία γλωσσών κι εθίμων που αναταράχτηκε λόγω ευρείας μετανάστευσης: μουσουλμάνοι τουρκόφωνοι κι ελληνόφωνοι έφυγαν στην Τουρκία, Σλαβομακεδόνες μετοίκησαν στη Βουλγαρία. Στη θέση τους προσήλθαν Ορθόδοξοι Χριστιανοί από την Ανατολική Ρωμυλία και Θράκη, τη Μικρά Ασία, τον Πόντο και τον Καύκασο.
Όσο κατέρρεε η Υψηλή Πύλη στα τέλη του 19ου αιώνα τόσο ανερχόταν ο εθνικισμός των υπόδουλων εθνών της. Ένα από τα πεδία σύγκρουσης των τελευταίων αποτέλεσε η Μακεδονία. Στην αρχή με ήπια μέσα (σχολεία και εκκλησίες) και μετά με όπλα και βία. Οι διαμάχες κορυφώθηκαν το 1914, χρονολογία λήξης του δεύτερου βαλκανικού πολέμου. Χαράχτηκαν νέα σύνορα, εξ αιτίας των οποίων η Μακεδονία τετρατομήθηκε στην Ελλάδα, τη Σερβία, τη Βουλγαρία και την Αλβανία, με αποτέλεσμα τη δημιουργία κλίματος αλυτρωτισμού, το οποίο κατά κύριο λόγο καλλιέργησε η Βουλγαρία.
Στο ανάγλυφο της Δυτικής Μακεδονίας εγγράφονται οχτώ ξεχωριστά οροπέδια, το σύνολο των οποίων περικυκλώνεται από κορυφές ύψους άνω των δύο χιλιάδων μέτρων. Σχηματίζονται έτσι επτά κλειστές λεκάνες και μία ανοιχτή, της Φλώρινας, προς Βορράν. Ο ποταμός Αλιάκμονας και μικρότερα ρέματα δυσκόλευαν την αμαξιτή επικοινωνία. Η σιδηροδρομική γραμμή Θεσσαλονίκης-Σερβίας μέσω Αμυνταίου και Φλώρινας και χερσαίοι δρόμοι μέσω πέντε ορεινών διόδων συνέδεαν τους κατοίκους μεταξύ των και δύο από αυτές τη χώρα με την Αλβανία και τη Σερβία.
Ο Στέφανος Πουταχίδης από το Καρς Καυκάσου, ανθυπολοχαγός του Τσαρικού Στρατού. Μετοίκησε στην Οινόη Κοζάνης όπου χειροτονήθηκε ιερέας. Κατά τη διάρκεια της Κατοχής κατάφερε να προστατέψει το ποίμνιό του από τις σφοδρές διαμάχες μεταξύ Δεξιάς κι Αριστεράς, καθώς στο χωριό του είχε δημιουργηθεί πολύ νωρίς ένοπλη ομάδα της εθνικιστικής αντιστασιακής οργάνωσης ΕΚΑ. Ιδιωτική Συλλογή Γεωργίου Πουταχίδη.
ΝΕΟ ΚΟΜΜΑ
Αν και οι μουσουλμάνοι τιμαριώτες αποχώρησαν, αρκετές εκτάσεις δασών, χωραφιών και χέρσων πέρασαν παρέμεναν σε χέρια Αλβανών ή Ελλήνων ιδιοκτητών (πολιτών και Εκκλησίας). Τα παράπονα για τη γη, την ανέχεια, τα προβλήματα προσαρμογής των επήλυδων, τις κοινωνικές και πολιτικές διαμάχες ανέλαβε να τα λύσει μία νεοεμφανιζόμενη πολιτική μερίδα, το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας, το οποίο ανδρώθηκε κυρίως ανάμεσα στους πρόσφυγες του Πόντου και της Μικράς Ασίας.
Στην Περιφερειακή Επιτροπή Δυτικής Μακεδονίας του ΚΚΕ σταδιοδρόμησαν Καυκάσιοι πρόσφυγες της Εορδαίας και των Σερβίων, καπνεργάτες της Σιάτιστας, Κοζανίτες οικοδόμοι, Βλάχοι διανοούμενοι, και δυσαρεστημένοι ή καιροσκόποι Σλαβομακεδόνες της Καστοριάς και της Φλώρινας. Ήταν φυσικό λοιπόν κατά τη διάρκεια της δικτατορίας Μεταξά και ιδίως εν όψει του ελληνοϊταλικού πολέμου μέλη των δύο τελευταίων κοινοτήτων, εξαιτίας της διαμονής τους στα σύνορα, καθώς και κομμουνιστές ή αντικαθεστωτικοί εξορίστηκαν μακριά από το γενέθλιο τόπο τους.
Το 1941 η Μακεδονία χωρίστηκε σε δύο ζώνες. Οι Γερμανοί ανέλαβαν το σιδηροδρομικό δίκτυο και τα μεταλλεία χρωμίου Κοζάνης, ενώ οι Ιταλοί, υποδεέστεροι, την υπόλοιπη περιοχή. Βούλγαροι αξιωματικοί-σύνδεσμοι διέτριβαν στη Φλώρινα, την Καστοριά και την Πτολεμαΐδα, περιοχές κατοίκων με μητρική γλώσσα τη σλαβομακεδονική. Την ίδια περίοδο εμφανίστηκαν λιποτάκτες η αυτόμολοι του Ελληνικού Στρατού καθώς και κομμουνιστές, πρώην εξόριστοι επί Μεταξά.
Αρκετός πολεμικός εφοδιασμός του υποχωρούντος στρατού είχε αποκρυφτεί από κατοίκους, έμπειρους στη χρήση των όπλων από τον πόλεμο της Μικράς Ασίας και του 1940. Με σκοπό να τα βγάλουν φανερά όσο εντεινόταν η ξενόφωνη προπαγάνδα με το επιλεκτικό μοίρασμα των τροφίμων της, η ανησυχία με τις αυξήσεις των τιμών και η μαύρη αγορά.
Όταν η Χωροφυλακή ανέλαβε κάτω από την πίεση των κατακτητών να αφοπλίσει τους κατοίκους, η κατάσταση εκτραχύνθηκε. Την μεταμόρφωση της αναταραχής σε ένοπλη επανάσταση ανέλαβε το Μακεδονικό Γραφείο του ΚΚΕ, που λόγω της Κατοχής δεν συνδεόταν με την ΚΕ του ΚΚΕ Αθήνας -η τελευταία προτιμούσε μαζικές διαδηλώσεις και συνθήματα παρά άμεση υπαίθρια επανάσταση. Έτσι στην σχηματισθείσα παράνομη οργάνωση Ελευθερία συμμετείχαν και απότακτοι αξιωματικοί του Ελληνικού Στρατού. Πιο συνωμοτικά και με βρετανικές διασυνδέσεις αντιστέκονταν και οι Υπερασπισταί Βορείου Ελλάδος.
ΕΝΤΟΣ ΟΡΙΩΝ
Φανερά παρενέβη και το κράτος μέσω της Διοίκησης, της Χωροφυλακής, της Εκκλησίας και του Επισιτισμού. Το εγχείρημα Βλάχου οδηγού από τη Σαμαρίνα, εγκαταστημένου στη Θεσσαλονίκη, να αποτρέψει τον Αύγουστο του 1941 όσους ομόγλωσσούς του επηρεάζονταν τους Ιταλούς δεν στέφτηκε με επιτυχία. Προφανώς στην ίδια υπόθεση ήταν αναμεμειγμένη και η ΥΒΕ. Τον ίδιο δρόμο βάδιζαν οι ειρημένοι κι εναντίον της βουλγαρικής προπαγάνδας. Μέσα πάντα στα όρια της νομιμότητας.
Στα Γρεβενά έδρασε αντιστασιακή κίνηση δημοσίων υπαλλήλων και δηλωσιών κομμουνιστών μαζί, που τιτλοφορήθηκε ως «Πατριωτική Οργάνωση». Με πάγια κρατική παρότρυνση και κατόπιν στιγμιαίας εξάψεως λόγω των φημών για ύπαρξη σε άλλες περιοχές αντιστασιακών ομάδων. Και πρακτικά ως ενέργεια εμπόρων, αγροτών και κτηνοτρόφων των Γρεβενών που πλήττονταν από μηδίσαντες Βλάχους της περιοχής. Διαλύθηκε πρώιμα από τους Ιταλούς με διώξεις, συλλήψεις κι εξορίες.
ΠΡΩΙΜΕΣ ΕΞΕΓΕΡΣΕΙΣ
Το αιματηρό φιτίλι άναψε στο Μεσόβουνο Εορδαίας, λόγω των κληρονομιών που ήδη αναφέρθηκαν και της συγκυρίας. Χωριανός θερμαινόμενος από υποφώσκουσες επαναστατικές οδηγίες, δυσαρέσκειες περί της τοπικής εξουσίας κι εξαγρίωση από προσωπικούς λόγους εκτέλεσε τον κοινοτάρχη. Οι ένοπλοι του χωριού κατέφυγαν στα δάση του Βερμίου. Το φθινοπωρινό κρύο, το υψόμετρο και η απουσία τροφίμων και πληροφοριών τους ανάγκασαν να προσκυνήσουν. Έλειπε το γενικό σχέδιο, τα έμπεδα, οι οικονομικοί πόροι, η επιμελητεία και η σύνδεση με τους ομοϊδεάτες του Κιλκίς, των Σερρών και της ανατολικής Μακεδονίας. Και κυρίως η επαφή με τους Συμμάχους.
Η Αντίσταση είχε δώσει τους πρώτους νεκρούς κι εξόριστούς της. Αμάχους πολίτες και χωρικούς με δεξιά ή κεντρώα ιδεολογική ταυτότητα. Την παταγώδη αποτυχία χρωμάτισε αρνητικότερα η άφιξη Ελλήνων προσφύγων από την Ανατολική Μακεδονία που είχαν διωχτεί από τους Βουλγάρους.
Θνησιγενής αποδείχθηκε και η εμφάνιση ενόπλων κομουνιστών, δραπετών από τις φυλακές της Καστοριάς, στο όρος Όντρια και το οροπέδιο Κορεστίων Καστοριάς την άνοιξη του 1942. Διαλύθηκε τάχιστα.
ΕΛΑΣ ΟΛΥΜΠΟΥ
Επόμενο στις δέλτους της αντίστασης έρχεται το ΚΚΕ. Φορώντας τον μανδύα του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου (ΕΑΜ), διέθετε στελέχη φανατισμένα ή ρομαντικά, οπωσδήποτε αποφασισμένα για δράση ενάντια στον κατακτητή κι οραματιζόμενα την τελική επικράτηση των αρχών τους. Αποδέχονταν όλες τις πεποιθήσεις και τις ηλικίες, χωρίς να ξεχωρίζει γλώσσες, θρησκείες κι εθνότητες αρκεί να συμφωνούσαν με αυτό. Ο σκελετός της επανάστασης αποτελούνταν πια από ένθερμους ξενοτοπίτες, πιστά υπάκουους στις εντολές των ανωτέρων τους. Πριν αρχίσουν να πολεμούν τον εχθρό, καταπολεμούσαν την ντόπια «αντίδραση».
Ο πολιορκητικός κριός που έσπασε την νηνεμία ήρθε από την ιταλοκρατούμενη Θεσσαλία, περιοχή περισσότερο πολιτικοποιημένη και κοντύτερα στη Βρετανική Στρατιωτική Αποστολή και την Αθήνα. Από τα ορεινά του Ολύμπου οι αντάρτες απέκλεισαν τη δίοδο του Σαρανταπόρου και το δρόμο Γρεβενών-Τρικάλων πιέζοντας τα επικοινωνιακά νώτα της Δυτικής Μακεδονίας. Χριστούγεννα του 1943 πέρασαν στα γερμανοκρατούμενα όρη Καμβούνια και τα Χάσια εξαρθρώνοντας το υπάρχον κράτος με τον αφοπλισμό σταθμών Χωροφυλακής και την τοποθέτηση δικού τους διοικητικού μηχανισμού. Ενσωμάτωσαν παράλληλα τους τοπικούς ληστές. Η ουσιαστική διαφορά της νέας εξουσίας εστιάζονταν αποκλειστικά στη σκληρότητα και στην ταχύτητα επιβολής των ποινών.
ΑΝΤΑΡΤΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΙΜΕΙΑ
Οι Γερμανοί και η Ελληνική Πολιτεία ανησύχησαν. Ο μητροπολίτης Σερβίων και Κοζάνης, που στάλθηκε για να αποτρέψει την εισβολή του ΕΛΑΣ στην Κοζάνη, προσχώρησε στους αντάρτες. Λίγο νωρίτερα είχε αναχωρήσει για το βουνό ο ενθουσιώδης λοχαγός Γρηγόριος Γερούκης. Στα μέσα του Γενάρη 1943 ομάδα φουστανελοφόρων ανταρτών διαπέρασε την Ελίμεια, τα Βέντζια και το Σινιάτσικο. Στρατολόγησε εθελοντές από την Αιανή και το Χρώμιο, ενόχλησε τους Γερμανούς των μεταλλείων, εκτέλεσαν κατοίκους της Σιάτιστας κι έφτασαν ως τη δίοδο της Κλεισούρας.
Η εισβολή πυροδότησε την έξοδο εντοπίων ενόπλων στην ιταλοκρατούμενη ζώνη. Το Φλεβάρη του 1943 οι Ιταλοί έπεσαν σε αιματηρές ενέδρες του ΕΛΑΣ στο Σνίχοβο (Δεσπότης) Γρεβενών και τη Μιρίτσα (Οξύνεια) Χασίων με αποτέλεσμα να περιχαρακωθούν στις πόλεις Γρεβενών και Καστοριάς. Η «Ελευθέρα» (ζώνη) όπως ονομάζονταν οι υπώρειες της ΒΑ Πίνδου ήταν γεγονός.
Την ίδια εποχή είχε δημιουργηθεί μια άλλη αντιστασιακή οργάνωση, η Εθνική Κοινωνική Άμυνα (ΕΚΑ) από αξιωματικούς της πόλης Κοζάνης και χρηματοδότες εμπόρους που εναλλάσσονταν με τη Θεσσαλία. Στρατιωτικός επικεφαλής της ο ταγματάρχης ΠΖ Χρήστος Παπαβασιλείου. Μέλη της οδηγοί κι αχθοφόροι, Κοζανίτες χωρικοί κι εργάτες, και πρόσφυγες ελληνόφωνοι και τουρκόφωνοι. Διακριτός ανάμεσα στην κοινότητα των τελευταίων ο τσαμπάζης Μιχαήλ Παπαδόπουλος ή Μιχάλαγας. Οι αγρότες κι έμποροι των πεδινών επρόκειτο να αναμετρηθούν με τους κτηνοτρόφους των ορεινών.
Στον επαναστατικό ενθουσιασμό του ΕΑΜ, που φραστικά απεδίωκε τη βία των ανταρτών του Ολύμπου και την μονοπώληση του αγώνα, συνεισέφερε έμπρακτα και η ΥΒΕ/ΕΚΑ επιτρέποντας τους αξιωματικούς της να συμφωνήσουν για κοινή δράση. Τη λειψή παρουσία των Γερμανών εκμεταλλεύτηκε ο ΕΛΑΣ καίγοντας τη γέφυρα των Σερβίων την 2η Μαρτίου 1943. Το μεθεπόμενο πρωί επιτυχές κτύπημα Ιταλών από την ίδια οργάνωση στη Μπάρα Σιάτιστας ανάγκασε ιταλικό τάγμα να εκστρατεύσει εναντίον της Σιάτιστας και να ηττηθεί ολοκληρωτικά στο Φαρδύκαμπο, σε μια μάχη όπου πολέμησαν μαζί ο ΕΛΑΣ, η ΥΒΕ/ΕΚΑ και σύμπαντες οι χωρικοί. Από τις σπουδαιότερες πολεμικές στιγμές της εποχής.
Χάρτης των Καστανοχωρίων. Με την κόκκινη επισήμανση τα εντόπια σλαβόφωνα χωριά, ενώ με τη γαλάζια τα προσφυγικά τουρκόφωνα. Τα υπόλοιπα του νομού Κοζάνης μιλούσαν ελληνικά ή ποντιακά. Στην ορεινή συνοριακή γραμμή έδραζαν μετά οι αντάρτες του 28ου συντάγματος του ΕΛΑΣ, έχοντας νωρίτερα λάβει μέρος σε αιματηρές συγκρούσεις με εθνικιστές συναδέλφους τους
ΤΟ ΚΟΜΙΤΑΤΟ
Οι Ιταλοί αναγκάστηκαν να αποσυρθούν από τα Γρεβενά και να περικλειστούν την πόλη της Καστοριάς δημιουργώντας παράλληλα το Κομιτάτο, μια προστατευτική ασπίδα από Σλαβομακεδόνες ενόπλους χωρικούς, τάζοντάς τους την ανεξαρτησία τους από τον εθνικό ελληνικό κορμό. Ανεπιτυχείς προσπάθειες του ΚΚΕ να ενσωματώσει τους κομιτατζήδες, μερικές εντελώς άστοχες όπως π.χ. ο φόνος παλαιών Μακεδονομάχων σαν τον καπετάν Στέφο, στην οποία απάντησε ο εθνικιστής καπετάν Φραγκίσκος Κολάρας εκτελώντας μια δεκάδα κομιτατζήδων, συνωδά τη μονοπωλήσει του αγώνα διέσπασαν την ομόνοια ΕΑΜ/ΕΛΑΣ και ΥΒΕ/ΕΚΑ με αποτέλεσμα εμφύλιες μεταξύ των συγκρούσεις στα σύνορα προσφυγικών και σλαβόφωνων οικισμών ΝΔ Καστοριάς. Η ΥΒΕ/ΕΚΑ δημιούργησε δικά της Εθνικά Αρχηγεία στο Βόιο με τους αξιωματικούς Μιλτιάδη Πόρτη και Κοσμά Μπουλογιάννη και στο όρος Μουρίκι με τον καπετάν Κολλάρα.
Προς αποκατάστασιν της τάξης ιταλική μονάδα έφτασε από τη Λάρισα. Διέσχισε την Κοζάνη, το Βόιο και την Καστοριά τρομοκρατώντας, καίγοντας κι εκτελώντας αμάχους. Ήταν δύσκολο να την αντιμετωπίσουν οι αντάρτες αμφοτέρων των οργανώσεων όχι τόσο λόγω των διαφωνιών αλλά εξαιτίας του πλήθους και του πολεμικού εφοδιασμού του εχθρού. Οι χιλιάδες ιταλόπληκτοι πρόσφυγες όξυναν τις κοινωνικές, ηθικές και πολιτικές διαφωνίες των ανταρτών –αλληλοκατηγορούνταν ως υπεύθυνο. Πώς επέπρωτο να λήξει η διαφωνία;
Τραγικά. Αντάρτες και πολιτικοί εξεστόμιζαν απειλές. Βράδυ από το χωριό Κρόκος ο ταγματάρχης Λάζαρος Μάντζιος κι ο ομοιόβαθμός του Μιλτιάδης Πόρτης από τον Πεντάλοφο απήχθησαν από τον ΕΛΑΣ, οδηγήθηκαν στη Βουχωρίνα Βοΐου κι ενταφιάστηκαν εκεί μετά από ανταρτοδικείο.
ΑΓΕΦΥΡΩΤΕΣ ΔΙΑΦΩΝΙΕΣ
Την 8η Απριλίου 1943 ο ΕΛΑΣ κύκλωσε εθνικιστικό τμήμα στον οικισμό Αυγερινός. Στη μάχη που ακολούθησε φονεύθηκαν μαχητές και από τις δύο πλευρές κι αιχμαλωτίστηκαν οι ηγέτες των αμυνομένων. Εκτελέστηκαν κι αυτοί από τον ΕΛΑΣ όπως κι άλλα στελέχη της ΥΒΕ/ΕΚΑ των Καστανοχωρίων στο Νεστόριο Καστοριάς. Το πολιτισμικό χαμόγελο του ΕΑΜ συνόδευαν τα ανεπίσχετα δόντια της επανάστασης.
Ο κατοχικός εμφύλιος κορυφώθηκε με την ανταπάντηση της ΥΒΕ/ΕΚΑ στα Ίμερα της Κοζάνης όπου αιχμαλωτίστηκαν δύο εξέχοντα στελέχη του ΜΓ ΚΚΕ, ο Συμεών ή Σίμος Κερασίδης, πρόσφυγας από την Τούμπα Θεσσαλονίκης κι ο Σλαβομακεδόνας Λάζαρος Ζησιάδης ή Τερπόφσκι από το Δενδροχώρι Καστοριάς, ο πρώην εξόριστος κομουνιστής δικηγόρος Γεώργιος Μέντζας από τη Σιάτιστα και 4 αντάρτες-συνοδοί τους. Την αντεκδίκηση αυτή δεν επρόκειτο να λησμονήσει το ΚΚΕ σ’ όλη τη διάρκεια της Κατοχής.
Ακόλουθες γερμανικές εκκαθαριστικές επιχειρήσεις απομάκρυναν προς στιγμήν τις διαφωνίες. Οι αντάρτες αποτραβήχτηκαν στην Πίνδο αφήνοντας την Καστοριά στο έλεος του Κομιτάτου και την Κοζάνη-Εορδαία στην Πανελλήνια Απελευθερωτική Οργάνωση (ΠΑΟ), διάδοχος της ΥΒΕ. Η φωτιά επρόκειτο να αναζωπυρωθεί.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
ΑΡΧΕΙΑ
Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας, Νίκη, όργανο της ΠΕ του ΕΑΜ Κοζάνης, 4 (10.1.43) 1
Γενικά Αρχεία του Κράτους/Αρχεία ν. Κοζάνης Φ. 1339
Γενικά Αρχεία του Κράτους/Αρχεία ν. Φλώρινας, ΑΒΕ 15/1/10
Πρωτοδικείο Γρεβενών, Βουλεύματα Συμβουλίου Πλημμελειοδικών Γρεβενών, αρ. 246/29.5.46
Πρωτοδικείο Κοζάνης, Ποινικαί αποφάσεις Τριμελούς Πλημμελειοδικείου Κοζάνης, αρ. 257/14.7.41
Ρublic record office, HS 5/234/56557
ΒΙΒΛΙΑ ΚΙ ΑΡΘΡΑ
Kalyvas Stathis “Red Terror: leftist violence during the occupation”, After the war was over, reconstructing the family, nation, and state in Greece, 1943 –1960, ed. Mark Mazower, Princeton University Press, Princeton 2000, 143 –83
Koliopoulos John, Plundered Loyalties: World War II and Civil War in Greek West Macedonia, χειρόγραφο
Sarafis Lee, “The policing of Deskati, 1942 –1946”, After the war was over, reconstructing the family, nation, and state in Greece, 1943 –1960, ed. Mark Mazower, Princeton University Press, Princeton 2000, 211-20
Αντωνίου Γιώργος, Η σημασία του πρώιμου σοσιαλισμού στην ανάπτυξη του ΕΑΜ σύμφωνα με τις αντιλήψεις των Ελασιτών του Βοΐου, ανέκδοτο πόνημα
Βαής Δαμιανός, Από τον Πόντο στη Νεράιδα: ιστορικό αφήγημα της ζωής και της δράσης των ανθρώπων του Πόντου και του χωριού τους, Θεσσαλονίκη 1991
Αραιοβηματάς Νίκος, Η αντίσταση στα Χάσια και η επιμελητεία του αντάρτη δυτικής Μακεδονίας (Ε.Τ.Α.), Λάρισα 1988
Δορδανάς Ευστράτιος, Αντίποινα των γερμανικών αρχών Κατοχής στη Μακεδονία το 1941, ανάτυπο από ομιλία του στο ΚΑ΄ πανελλήνιο ιστορικό συνέδριο, Θεσσαλονίκη 26-28.5.00, 435 κ.ε.
Θεοδοσιάδης Σταύρος, Η Πίνδος ομιλεί: η Εθνική Αντίστασις 1941 –1944, επιμ: Νίκος Καλογερόπουλος, ΙΝΒΑ, Κοζάνη 2000
Καλλιανιώτης Αθανάσιος, «ΠΑΟ –ΕΛΑΣ: Ο εμφύλιος στη Δυτική Μακεδονία, 1943 –1945», Η δεκαετία 1940 –1950 στη Δυτική Μακεδονία, Εταιρεία Μελετών Άνω Βοΐου, Θεσσαλονίκη 1998, 230
Καλλιανιώτης Αθανάσιος, Οι αρχές της Αντίστασης στη Δυτική Μακεδονία, πρωτεύουσα μεταπτυχιακή εργασία στο τμήμα Ιστορίας του ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2000
Κολιόπουλος, Ιωάννης, Λεηλασία φρονημάτων: το μακεδονικό ζήτημα στην κατεχόμενη Δυτική Μακεδονία 1941 –1944, τ. Α΄ -Β΄, έκδ. β΄, Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1995
Κουζινόπουλος Σπύρος, Ελευθερία, η άγνωστη ιστορία της πρώτης παράνομης οργάνωσης και εφημερίδας της κατοχής, εκδ. Β΄, Καστανιώτης, Θεσσαλονίκη 1986
Μιχαηλίδης Ιάκωβος, Ο πόλεμος των στατιστικών: Παραδοσιακές συνταγές για την κατασκευή μακεδονικής σαλάτας, πληκτρογραφημένο κείμενο από τα αρχεία του Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα, Θεσσαλονίκη χ.χ.
Παπαθανασίου, Παρμενίων, Για τον Ελληνικό Βορρά, Μακεδονία 1941 –44, Εθνική Αντίσταση και τραγωδία, το ανέκδοτο αρχείο –ημερολόγιο του ταγματάρχη Γιάννη Παπαθανασίου, ιδρυτικού μέλους της ΥΒΕ/ΠΑΟ, τ. Α΄ -Β΄, έκδ. β΄, Παπαζήσης, Αθήνα 1997
Ραυμόνδος Αλβανός, «Σλαβόφωνοι ντόπιοι και Πόντιοι πρόσφυγες: η μνήμη και η εμπειρία της δεκαετίας του ΄40 σε δύο χωριά της περιοχής Καστοριάς», Ιστορικά, (Δεκέμβριος 2000), 289-318
Σιαμπανόπουλος Κωνσταντίνος, Αιανή, ιστορία –τοπογραφία –αρχαιολογία, ανατύπωση, Θεσσαλονίκη 1995
Σκερκέμης Λάμπρος, Η Δυτική Μακεδονία, Γκαβανάς, Κοζάνη 1951 (χάρτης)
Φροντιστής Αθανάσιος, Π.Α.Ο., Πανελλήνιος Απελευθερωτική Οργάνωσις, ιστορία και προσφορά της εις την Εθνικήν Αντίστασιν, 1941 –1945, Θεσσαλονίκη 1977
Χρυσοχόου, Αθανάσιος, Η Κατοχή εν Μακεδονία, βιβλίον δεύτερον, Η δράσις της βουλγαρικής προπαγάνδας, τεύχος Β΄ 1943 και 1944, Εταιρία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1950
Χρυσοχόου, Αθανάσιος, Η Κατοχή εν Μακεδονία, βιβλίον τρίτον, Η δράσις της ιταλορουμανικής προπαγάνδας, Εταιρία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1951
ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ
Αλεξιάδης Κωνσταντίνος, αντάρτης ΕΛΑΣ από Βροντή, συνέντευξη 19.12.00
Αραιοβηματάς Νικόλαος, ταμίας ΙΧ μεραρχίας ΕΛΑΣ, συνέντευξη στη Λάρισα 8.4.95
Γκέκας Κωνσταντίνος, πολιτικός ΕΚΑ από Κοζάνη, συνέντευξη 29.9.00
Δαβιτίδης Παύλος, Εαμίτης αγρότης από Μικροκλεισούρα Γρεβενών, συνέντευξη 19.7.98
Ζυγούρας Δημήτριος (Παλαιολόγος), διοικητής αρχηγείου Μπούρινου από Βουχωρίνα, συνέντευξη στην Αθήνα 11.2.95
Ιωακειμίδης Αλέξανδρος, στέλεχος ΕΛΑΣ, συνέντευξη στην Πτολεμαΐδα 23.4.88
Ιωαννίδης Σόλων, αγρότης από Νέα Σεβάστεια, συνέντευξη 17.6.00
Πουταχίδης Γεώργιος, αγρότης, συνέντευξη στην Οινόη 30.12.04
Τσαγγαλίδης Δημήτριος, εαμίτης από Κορομηλιά Καστοριάς, συνέντευξη 9.2.01
Τσίρος Δημήτριος (Δεσπότης), αντάρτης ομάδας Σαράντη από Πύργο, συνέντευξη στην Κοζάνη 15.8.91
Χουτούρας Αριστοτέλης (Αρριανός), διοικητής συγκροτήματος ΕΛΑΣ από Λευκοθέα Βοΐου, συνέντευξη στην Καρδίτσα 17.4.96
