Ιστορία Παλιουγριάτσιανου, τ. Α΄ 3.000 π.Χ. -1912 μ.Χ.

Πλαστικό ομοίωμα κόρης ντυμένο με την παραδοσιακή στολή του χωριού Παλιουγριάτσιανου Κοζάνης. Εν αντιθέσει με τις πολύχρωμες πεδινές ομόφυλές της, οι γυναίκες των ορεινών φορούσαν μαύρα ρούχα για να συμπλέουν με την αγριάδα του βουνού και τα έθιμά του (Λαογραφικό Μουσείο Παλαιογράτσανου)

Απόσπασμα από πρόσφατο έργο του γράφοντος με τίτλο Ιστορία Παλιουγριάτσιανου [Κοζάνης], τ. Α΄, 3000 π.Χ -1912 μ.Χ. Γίνεται αναφορά στο πραγματικό έτυμο της σημερινής κωμόπολης Βελβεντού Κοζάνης όσο και σε αιώνιες διαμάχες περί της γης: συγκεκριμένα στην εφαπτόμενη πεδινή έκταση Γριατσιάνη μεταξύ Βελβεντινών και Παλαιογρατσανιτών. Η έκδοση ολόκληρου του βιβλίου αναμένεται.

Η κεντρική θέση της Γριατσιάνης καταγράφεται από τους Βελβεντινούς ως Παλιόχωρα[1] -εκφωνείται Παλιόχουρα από τους κατοίκους του Παλιουγριάτσιανου. Αν κάτω από την Παλιόχουρα κρύβεται μία από τις αρχαίες πόλεις Φυλακαί,[2] Έλυμα, Ελίμεια,[3] Βουλλίς,[4] Αλεβέοι, Βίστυρρος ή Δουρέοι,[5] μόνον επιγραφική μαρτυρία μπορεί να το αποδείξει. Προς το παρόν κάθε επιθυμία εύρεσής της ατονεί. Η πλούσια πάντως γη της Γριατσιάνης έθρεφε πολλά στόματα: το 1528 διέθετε 191 νοικοκυριά, 20 άγαμους, 11 χήρες και πρόσοδο 25606 άσπρα. Το Παλιουγριάτσιανου αντίστοιχα είχε 49, 24, 4 και 5200.[6] Τα πλούσια νερά του τελευταίου, οφειλόμενα εν μέρει στην αφθονία βροχής που έπεφτε επί τόπου όσο και ψηλότερα στο βουνό,[7] πότιζαν χωράφια με εξαίσια στιράλαυκα (αυλάκια για να φεύγει το περισσευούμενο νερό),[8] κήπους κι οπωροφόρα. Οι πευκώνες πρόσφεραν ξυλεία κατασκευών περισσότερο παρά καθημερινής καύσης. Στο μαλακό κλίμα συνέβαλλε η έναντι του ποταμού κορυφογραμμή Ασάρ (μετονομασθείσα σε Κρεμαστόν).[9] Περνώντας από την κορυφή Σιβρί κατέληγε στην ομότιμή της Σαρί Καγιά κόβοντας εντελώς ή διασκορπίζοντας τους βορείους ανέμους, πράξη που ευνοούσε την πολυάνθρωπη κατοίκηση τόσο στην αρχαιότητα, όπως αποδεικνύουν δεκάδες ερευνημένες θέσεις,[10] όσο και στις αρχές της Τουρκοκρατίας. Γι αυτό στα ιζηματογενή εδάφη της δεξιάς όχθης του Αλιάκμονα (λωρίδα Σερβίων) συνωστίζονταν δέκα οικισμοί: Βελβεντός, Γριατσιάνη, Γούλες, Κιραμίδα, Κολτσάκ, Κρανίδια, Μπλόλακας, Ρύμνιο, Σέρβια και Τζιρνίστα. Επρόκειτο για ένα σύνολο 2370 εστιών,[11] το 38,8% των χριστιανικών οικισμών της επαρχίας Σερβίων!

Σ΄ αυτά τα προτερήματα οφείλεται και η πυκνή κατοίκηση από την ύστερη Εποχή του Χαλκού και μετέπειτα στις όχθες του ποταμού Αλιάκμονα, στις θέσεις Στουν Μπράβα τουν ακατνό[12] κι Αγκόλα[13] (Άγιος Νικόλαος) Βελβεντού.[14] Αργότερα οι κάτοικοι ανηφόρισαν 100 περίπου μέτρα προς το Νότο για να οικίσουν το σημερινό Βιλβιντό, πανάρχαιο όνομα θέσης που μετετράπη σε οικωνύμιο. Ο κάτοικος του σημερινού Βελβεντού ονομάζεται στην ιδιόλεκτο Βιλβινός. Ο αντίστοιχος της νήσου Άγιος Γεώργιος (παλαιότερα Βέλβινα) του Αργοσαρωνικού κόλπου[15] παραδίδεται στον Ηρόδοτο ως «Βελβινίτης».[16] Στον Ησίοδο μνημονεύεται ως διαπρυσίως ποθητός ο «βίβλινος οίνος»,[17] ο οποίος ενέπνευσε στη σύγχρονη εποχή την ονομασία του κρασιού «Βιβλία χώρα».[18] Επιπλέον υπάρχουν σήμερα οικισμοί ονόματι «Βελβίτσαινα», πιθανώς Βιλβίτσινα, στην Αιτωλοακαρνανία και «Βελβίτσι» στην Αχαΐα.[19] Δεικνύεται λοιπόν πως προηγούμενες ετυμολογήσεις του Βελβεντού από το λατινικό Beneventum[20] ή την παλαιοσλαβική vrba =ιτιά[21] περνούν στο ντουλάπι της Ιστορίας κι αποδεικνύεται πως το όνομα του Βελβεντού κατάγεται από την αρχαιότητα, πριν προσέλθουν στην περιοχή οι Ρωμαίοι.

Η ερμηνεία του τοπωνυμίου Βιλβιντό είναι άδηλη ως σήμερα. Πιθανότατα έχει προελληνική ή θρακική ρίζα, η οποία σχετίζεται με αμπέλους και παράγωγά τους, αν συνεκτιμηθεί ο ληνός, το πατητήρι δηλαδή των σταφυλιών, και το επίθετο Ληνεύς του Διονύσου.[22] Τέσσερις ληνοί σε προσφάτως ανακαλυφθείσα πρωτοβυζαντινή πλούσια αγροικία[23] στηρίζουν το αληθές της υπόθεσης στο βάθος του χρόνου, ενώ το ίδιο ενισχύεται ακόμη περισσότερο με το εμπόριο κρασιού και παραγώγων του -σε νεότερες εποχές- με την Πιερία.[24] Ως προς τον ενδιάμεσο χρόνο, κτητορική επιγραφή στο ναό του Αγίου Νικολάου Βελβεντού, αναφερόμενη σε καιρική καταστροφή αμπέλων,[25] γεφυρώνει το Βυζάντιο με το νεότερο κόσμο.

Ακόμη όμως και σε τούτο το ευλογημένο μέρος δεν έπαυαν ποτέ τα προβλήματα μεταξύ των κατοίκων. Συγκρούσεις περί των περιουσιών και ταξική πάλη ξέφτιζαν το ιδεατό χαλί, που εύποροι αστοί διανοούμενοι και άγευστοι της σκληρής καθημερινότητας θεωρούν πως υπάρχει μόνιμα απλωμένο στην επαρχία. Έτσι, σε επιγραφή του 2^ου -3^ου αιώνα μ.Χ. που βρέθηκε στο Παλαίκαστρου διατυπώνονται παράπονα περί της γης,[26] στα οποία εμπλέκονται Ρωμαίοι κι Έλληνες ιδιοκτήτες, κάτι όχι ασύνηθες σήμερα. Ευρεθέν στην περιοχή ηλιακό μαρμάρινο ρολόι[27] ρύθμιζε, επιστημονικά ίσως, την υδρονομή, όχι όμως και τις ανθρώπινες εντάσεις, όπως φανερώνουν ενθυμήσεις νεοτέρων χρόνων για «μικροκαυγάδες» στα ποτίσματα χωραφιών του Βελβεντού[28] και της Γριατσιάνης[29] ή για 2.500 χιλιάδες μουριές που είχαν κοπεί από αγνώστους σε απονύχτερη επιδρομή εις βάρος κατοίκου του Βελβεντού το 1899.[30] Ιδιαίτερα η Γριατσιάνη αποτέλεσε πεδίο μάχης (κι) αργότερα: το 1922 σε διαπάλη μεταξύ αγροτών Βελβεντού και Παλιουγριάτσιανου[31] έχασε τη ζωή του ένας άνδρας, ενώ το 1944 διεξάγονταν σκληροί αγώνες μεταξύ των «επιτηδείων» και των «φτωχών αγροτών», όπως χαρακτηρίζει τοπική κομουνιστική εφημερίδα αντιπάλους και φιλίους[32] -δυστυχώς να γνωρίζουμε επακριβώς την έκβασή των. Η προσωνυμία Σιούρδ(οι), δηλαδή κουφοί στη βλάχικη γλώσσα, την οποία εκτόξευαν οι Παλιουγριατσιανίτες προς τους Βελβεντινούς,[33] όπως ακριβώς και οι χωριάτες του Τσιαρσιαμπά στους κατοίκους της πόλης Κοζάνης, εξεικονίζει και γλωσσικά τη σοβούσα διένεξη.