Το παρόν είναι ένα άρθρο που περιλαμβάνεται στο βιβλίο του Κωνσταντίνου Μ. Κιουρτσή με τίτλο: “Δεκατρία άρθρα για την εκπαίδευση ενηλίκων», που εκδόθηκε από τον ίδιο στην Έδεσσα και φέρει τον ISBN 960-631-364-6. Εξαντλημένο.
Εισαγωγή
Τα τελευταία χρόνια γίνεται πολύ συχνά λόγος για την αναγκαιότητα της αξιολόγησης των εκπαιδευτικών συστημάτων όλων των τύπων και όλων των επιπέδων. Η αξιολόγηση κρίνεται αναγκαία στο πλαίσιο της συνεχούς ανατροφοδότησης που είναι απαραίτητη για τη σωστή λειτουργία οποιασδήποτε εκπαιδευτικής διαδικασίας. Ιδιαίτερα για τα Ανοικτά Τριτοβάθμια Εκπαιδευτικά Συστήματα η αναγκαιότητα της αξιολόγησης είναι προφανής διότι ως νέα συστήματα πρέπει να πείθουν για την καταλληλότητα και αποτελεσματικότητα των διδακτικών μεθόδων και του εκπαιδευτικού υλικού.
Η εργασία αυτή λοιπόν έχει ως σκοπό να παρουσιαστεί μία πρόταση αξιολόγησης εκπαιδευτικού υλικού και συγκεκριμένα του Α΄ τόμου της Θεματικής Ενότητας ΕΚΠ65 του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου με τον τίτλο “Θεσμοί και Λειτουργίες”.
Το κύριο μέρος αυτής της εργασίας αναπτύσσεται σε τρεις ενότητες:
Στην πρώτη Ενότητα παρουσιάζεται το θεωρητικό μέρος της πρότασης αξιολόγησης. Στη δεύτερη Ενότητα αναπτύσσεται το θέμα σε εννέα υποενότητες οι οποίες είναι: Αντικειμενικοί στόχοι της αξιολόγησης, Μεθοδολογική προσέγγιση, Θεωρητικό πλαίσιο αξιολόγησης, Οι άξονες και τα κριτήρια της αξιολόγησης, Κλίμακες μέτρησης για τα κριτήρια αξιολόγησης, Συλλογή δεδομένων. Πηγές – Μέσα συλλογής, Διαδικασία ανάλυσης των δεδομένων – Ομάδα αξιολογητών, Πιθανά προβλήματα κατά το σχεδιασμό – οργάνωση – διεξαγωγή της αξιολόγησης, Πιθανοί αποδέκτες & Αξιοποίηση των αποτελεσμάτων.
Θεωρητικό μέρος
Η εκπαιδευτική αξιολόγηση γίνεται για να προσδιορίσει το βαθμό επιτυχίας των στόχων του εκπαιδευτικού συστήματος. Η εκπαιδευτική αξιολόγηση επομένως είναι μια ερευνητική και συστηματική διαδικασία συλλογής, επεξεργασίας, ανάλυσης και ερμηνείας δεδομένων που αφορούν στα συγκεκριμένα αντικείμενα και η οποία υλοποιείται βάσει συγκεκριμένων κριτηρίων.
Η διαδικασία της αξιολόγησης ακολουθεί μια πορεία διαδοχικών ενεργειών.
Μετά την επιλογή του αντικειμένου αξιολόγησης, θα πρέπει να καθοριστούν οι αντικειμενικοί στόχοι της αξιολόγησης.
Ακολουθεί η επιλογή της μεθοδολογικής προσέγγισης με την οποία θα διεξαχθεί η αξιολόγηση. Αν θα είναι δηλαδή διαμορφωτικού τύπου ή συνολικού (τελικού) τύπου. Έτσι, αν μας ενδιαφέρει να αξιολογήσουμε την εξέλιξη του αντικειμένου αξιολόγησης με σκοπό να το βελτιώσουμε, τότε θα οδηγηθούμε σε αξιολόγηση διαμορφωτικού τύπου. Αν όμως μας ενδιαφέρει να προσδιορίσουμε το βαθμό επιτυχίας των στόχων του υπό αξιολόγηση αντικειμένου με βάσει τα αποτελέσματα που προέκυψαν όταν έχει πλέον ολοκληρωθεί ο σχεδιασμός, η ανάπτυξη και η εφαρμογή του, τότε θα οδηγηθούμε στην αξιολόγηση συνολικού (τελικού) τύπου.
Η αξιολόγηση θα πρέπει να εμπεριέχει και το θεωρητικό πλαίσιο το οποίο περιλαμβάνει όλα όσα συνιστούν το αντικείμενο αξιολόγησης. Με βάση το θεωρητικό πλαίσιο θα συγκεντρωθούν, θα αναλυθούν και θα ερμηνευτούν τα δεδομένα και οι μεταξύ τους σχέσεις.
Στη συνέχεια είναι απαραίτητο να καθοριστούν οι άξονες και τα κριτήρια αξιολόγησης. Άξονες είναι τα βασικά ερωτήματα που μας απασχολούν ενώ κριτήρια είναι τα λεπτομερή ερωτήματα του κάθε άξονα, με τρόπο που να διασφαλίζεται η εγκυρότητα και η αξιοπιστία της αξιολόγησης.
Για να προσεγγίσουμε και να μετατρέψουμε σε λειτουργική μορφή τους παράγοντες ή τους άξονες του θεωρητικού πλαισίου θα πρέπει να καθορίσουμε ποια θα είναι τα κριτήρια – μεταβλητές που μπορούν να “μετρηθούν” και ποιες κλίμακες θα προτιμήσουμε.
Οι κλίμακες μέτρησης που χρησιμοποιούνται ευρύτερα στο χώρο της εκπαιδευτικής αξιολόγησης είναι οι ονομαστικές κλίμακες στις οποίες τα αντικείμενα κατατάσσονται χωρίς διαβάθμιση των απαντήσεων και χωρίς σύγκριση μεταξύ τους, οι τακτικές κλίμακες, στις οποίες υπάρχει διαβάθμιση στις απαντήσεις, οι ισοδιαστημικές κλίμακες, που επιτρέπουν διαβαθμίσεις ενώ προσδιορίζουν και ακριβή διαστήματα και οι αναλογικές κλίμακες που έχουν τις ιδιότητες των προηγούμενων αλλά με αρχή μέτρησης το απόλυτο μηδέν.
Τα δεδομένα της αξιολόγησης, προέρχονται από διάφορες πηγές και συγκεντρώνονται με διάφορα μέσα συλλογής. Κύριες πηγές δεδομένων, είναι οι διδασκόμενοι και διδάσκοντες του εκπαιδευτικού ιδρύματος και όλα τα άλλα πρόσωπα που εμπλέκονται στις διαδικασίες του Ιδρύματος.
Τα κυριότερα μέσα συλλογής δεδομένων είναι το ερωτηματολόγιο, η συνέντευξη και η παρατήρηση. Ο αξιολογητής μπορεί να αναπτύξει ένα άλλο πρωτότυπο μέσο συλλογής δεδομένων.
Αφού συγκεντρωθούν τα δεδομένα με κάποιο μέσο, θα ακολουθήσει η κωδικοποίηση, η ανάλυση και η ερμηνεία τους. Η επιλογή των μεθόδων επεξεργασίας και ανάλυσης των δεδομένων εξαρτάται από το είδος της στατιστικής ανάλυσης και τις θεωρητικές και μεθοδολογικές γνώσεις του ερευνητή-αξιολογητή.
Τα πιθανά προβλήματα και εμπόδια της διαδικασίας αξιολόγησης, μπορεί να είναι θεωρητικής ή πρακτικής φύσης και είναι πιθανό να παρουσιαστούν κατά το σχεδιασμό, την οργάνωση και τη διεξαγωγή της αξιολόγησης.
Συνήθη προβλήματα είναι ο χρόνος και το κόστος, ιδιαίτερα μάλιστα όταν η όλη διαδικασία έχει μεγάλη διάρκεια ή όταν απαιτούνται ειδικοί συνεργάτες.
Προβλήματα παρουσιάζονται εξ αιτίας της υποκειμενικότητας και της ιδεολογικής στάσης του αξιολογητή, από την έλλειψη επαρκών γνώσεων ή και ικανοτήτων των προσώπων που εμπλέκονται στις διαδικασίες της αξιολόγησης κλπ. Η αξιοποίηση των αποτελεσμάτων της αξιολόγησης καθορίζεται από τους στόχους της αξιολόγησης στους οποίους περιγράφονται άμεσα ή έμμεσα και οι πιθανοί αποδέκτες των αποτελεσμάτων της αξιολόγησης. Γενικά όμως είναι σημαντικό να δημοσιοποιούνται τα αποτελέσματα της αξιολόγησης σε όλους τους αρμόδιους φορείς και πρόσωπα.
Αντικειμενικοί στόχοι της αξιολόγησης
Οι αντικειμενικοί στόχοι της προτεινόμενης αξιολόγησης με αντικείμενο αξιολόγησης το συγκεκριμένο τόμο του ΕΑΠ θα είναι:
▪ Να διερευνηθεί η καταλληλότητα και συμβατότητα του συγκεκριμένου
εκπαιδευτικού υλικού για διδασκαλία από απόσταση.
▪ Να διερευνηθεί αν ο διδασκόμενος υποβοηθείται και διευκολύνεται στο να αποκτά γνώσεις, να αναπτύσσει δεξιότητες και να αυτοαξιολογείται με όσο γίνεται μικρότερη βοήθεια από το διδάσκοντα.
Μεθοδολογική προσέγγιση
Προτείνεται η μεθοδολογική προσέγγιση συνολικού τύπου και αυτό διότι έχει ολοκληρωθεί ο σχεδιασμός και η ανάπτυξή του υπό αξιολόγηση υλικού, το οποίο εφαρμόζεται ήδη επί πέντε τουλάχιστον ακαδημαϊκά έτη. Σήμερα, είναι ώριμες οι συνθήκες για να ελεγχθεί αν το υλικό αυτό πληροί τους αντικειμενικούς στόχους,
και αν συνάδει με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της εξ αποστάσεως εκπαίδευσης και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των διδασκομένων (ενήλικες). Σημειώνουμε ότι θα μπορούσε να προταθεί και προσέγγιση διαμορφωτικού τύπου, υπό την έννοια ότι τόσο το ΕΑΠ όσο και το εκπαιδευτικό του υλικό έχουν σχετικά μικρή ηλικία και επομένως ευρίσκονται υπό συνεχή δοκιμασία και επιδέχονται βελτιώσεων.
Θεωρητικό πλαίσιο αξιολόγησης
Στη διδασκαλία από απόσταση το εκπαιδευτικό υλικό είναι η κύρια πηγή μάθησης. Οι μαθησιακοί στόχοι που θα προταθούν, οι διδακτικές και μαθησιακές μέθοδοι που θα εφαρμοστούν, το διδακτικό ύφος που θα υιοθετηθεί, θα πρέπει να αφορούν στον αποδέκτη του μορφωτικού αγαθού όχι απλά ως διδασκομένου αλλά ως προσώπου με λογικό μέρος, με συναισθηματικό μέρος και με υποκειμενικό βίωμα, φαντασία, σκέψη, όνειρο, επιθυμία.
Το εκπαιδευτικό υλικό επομένως θα πρέπει να είναι σχεδιασμένο έτσι ώστε να προάγει την αλληλεπίδραση και το διάλογο με το σπουδαστή, να τον καθοδηγεί, να τον διευκολύνει αλλά ταυτόχρονα να τον εμψυχώνει, να τον ενθαρρύνει, να του επιτρέπει να διαχειρίζεται αυτός το χρόνο και το ρυθμό της μελέτης του.
Οι άξονες και τα κριτήρια της αξιολόγησης
Οι άξονες της προτεινόμενης αποδίδονται με τα ερωτήματα:
Α. Ποια είναι η δομή και η λειτουργικότητα του συγκεκριμένου υλικού;
Έχει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που απαιτούνται στη διδασκαλία από απόσταση;
Β. Ποιος είναι ο βαθμός αλληλεπίδρασης αυτού του υλικού με τον διδασκόμενο;
Σε ποιο βαθμό ικανοποιεί τους μαθησιακούς στόχους του;
Τα αντίστοιχα λεπτομερή κριτήρια της αξιολόγησης αποδίδονται με τα επιμέρους ενδεικτικά ερωτήματα:
Α.01 Το υλικό αυτό αποτελεί μέρος ενός εκπαιδευτικού πακέτου;
Α.02 Το κείμενό του είναι κατατμημένο σε μικρότερες ενότητες ή παραγράφους, με μικρές προτάσεις;
Α.03 Είναι διακριτή η λειτουργία της κάθε ενότητας με εμφανή τον τίτλο της;
Α.04 Καθορίζονται οι επιμέρους στόχοι και τα προσδοκώμενα αποτελέσματα της κάθε ενότητας;
Α.05 Υπάρχουν παραπομπές-βιβλιογραφία και οδηγίες για παραπέρα μελέτη;
Α.06 Υπάρχουν σε κάθε ενότητα συνοδευτικά κείμενα (περιλήψεις ή σημειώσεις ή πίνακες κατηγοριοποίησης ή παραρτήματα);
Α.07 Υπάρχουν περιλήψεις στο τέλος κάθε ενότητας;
Α.08 Η ροή του βασικού κειμένου διακόπτεται για να παρεμβληθούν αναφορές στην εμπειρία του διδασκομένου;
Α.09 Προτείνει διαγνωστικά τεστ;
Β.01 Είναι εύκολη η ανάγνωση του κειμένου;
Β.02 Η γλώσσα είναι κατανοητή;
Β.03 Το ύφος είναι προσωπικό και φιλικό;
Β.04 Ενθαρρύνεται ο διδασκόμενος στη μελέτη του;
Β.05 Ο διδασκόμενος έχει τη δυνατότητα ελέγχου της ορθότητας των απαντήσεών του;
Β.06 Οι δραστηριότητες και ερωτήσεις προϋποθέτουν εφαρμογή από τον διδασκόμενο;
Β.07 Προτείνονται δραστηριότητες που οδηγούν το διδασκόμενο στην παραγωγή νέου κειμένου;
Β.08 Οι ερωτήσεις βοηθούν στην κατανόηση του κειμένου που προηγείται;
Β.09 Οι προτεινόμενες δραστηριότητες αναφέρονται στην εμπειρία του διδασκόμενου; Διεγείρουν το προσωπικό του ενδιαφέρον για το θέμα;
Κλίμακες μέτρησης για τα κριτήρια αξιολόγησης
Τα κριτήρια του 1ου άξονα είναι μάλλον ποιοτικά ενώ του 2ου άξονα μάλλον ποσοτικά.
Γι΄ αυτό προτείνεται να χρησιμοποιηθούν:
▪ Ονομαστική κλίμακα, για την αξιολόγηση των κριτηρίων του 1ου άξονα,
στα οποία οι απαντήσεις είναι ΟΧΙ (βαθμός 0) και ΝΑΙ (βαθμός 1)
▪ Τακτική κλίμακα για την αξιολόγηση των κριτηρίων του 2ου άξονα με την παρακάτω βαθμολογία:
1: καθόλου, 2: λίγο, 3:αρκετά, 4:πολύ, 5:πάρα πολύ
Συλλογή δεδομένων. Πηγές και Μέσα συλλογής
Οι προτεινόμενες πηγές δεδομένων είναι οι εξής δύο:
1. Το υπό αξιολόγηση εκπαιδευτικό υλικό και
2. Το σύνολο των σπουδαστών που διδάσκονται σήμερα αυτό το εκπαιδευτικό
υλικό
Προτείνονται τα εξής μέσα συλλογής:
1. η παρατήρηση για την πρώτη πηγή δεδομένων (υπό αξιολόγηση τόμος) που αφορά στα κριτήρια του 1ου άξονα αξιολόγησης.
2. το ερωτηματολόγιο (κλειστού και ανοικτού τύπου) για τη δεύτερη πηγή δεδομένων (σπουδαστές), που αφορά στα κριτήρια του 2ου άξονα αξιολόγησης.
Η συλλογή πληροφοριών θα γίνει βάσει του ΠΙΝΑΚΑ ΙΙ.
Η συλλογή πληροφοριών θα γίνει βάσει του ΠΙΝΑΚΑ Ι, και του ΠΙΝΑΚΑ ΙΙ από ολιγομελή ομάδα χρηστών του υλικού (εκπαιδευτές και σπουδαστές).
Διαδικασία ανάλυσης των δεδομένων – Ομάδα αξιολογητών
Στον πίνακα Ι οι στήλες είναι 2, και αντιστοιχούν σε 3 από τα 6 κεφάλαια του υπό αξιολόγηση τόμου, και η κάθε στήλη διακρίνεται σε υποστήλες που αντιστοιχούν στις υποενότητες του τόμου. Οι γραμμές του πίνακα είναι 9, όσα είναι και τα κριτήρια του 1ου άξονα αξιολόγησης.
Στον πίνακα ΙΙ καταγράφονται τα ατομικά στοιχεία του ερωτώμενου, οι κλειστού τύπου ερωτήσεις και μία ερώτηση ανοικτού τύπου (σε δεύτερο πρόσωπο).
Επειδή οι αναλύσεις είναι ποιοτικές και ποσοτικές τα συγκεντρωτικά αποτελέσματα θα παρουσιαστούν με τη μορφή των πινάκων Ι και ΙΙ, αλλά και με γραφικές παραστάσεις στις οποίες εκτός των άλλων θα απεικονίζονται και οι διαφοροποιήσεις λόγω φύλου, ηλικίας αλλά και από κεφάλαιο σε κεφάλαιο.
Ιδιαίτερη αξία θα έχει το αποτέλεσμα της ανάλυσης της ανοικτής ερώτησης, μέσω της οποίας το Εκπαιδευτικό Ίδρυμα τροφοδοτείται με προτάσεις από τους διδασκόμενους.
ΠΙΝΑΚΑΣ Ι – ΦΥΛΛΟ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗΣ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΤΩΝ ΚΡΙΤΗΡΙΩΝ
ΤΟΥ 1ου ΑΞΟΝΑ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ
| α/α | ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 | ΚΕΦΑΛΑΙΟ
2 |
ΒΑΘΜΟ
ΛΟΓΙΑ |
|||||||||
| 1.0 | 1.1 | 1.2 | 2.0 | 2.1 | 2.2 | 2.3 | 2.4 | 2.5 | 2.6 | 0 | 1 | |
| Α.1 | ||||||||||||
| Α.2 | ||||||||||||
| Α.3 | ||||||||||||
| Α.4 | ||||||||||||
| Α.5 | ||||||||||||
| Α.6 | ||||||||||||
| Α.7 | ||||||||||||
| Α.8 | ||||||||||||
| Α.9 | ||||||||||||
| Σ | ||||||||||||
Παρατηρήσεις:
α. Οι γραμμές της στήλης α/α αφορούν στα ερωτήματα Α1 έως και Α9
β. Οι στήλες του κάθε κεφαλαίου αφορούν στις αντίστοιχες ενότητες του τόμου
γ. Βαθμολογία: Βαθμός 0 για την αρνητική απάντηση, Βαθμός 1 για την θετική
απάντηση
ΠΙΝΑΚΑΣ ΙΙ
ΦΥΛΛΟ ΚΑΤΑΓΡΑΦΗΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ
των κριτηρίων του 2ου άξονα αξιολόγησης του Α τόμου της Θεματικής Ενότητας ΕΚΠ65 του Ε.Α.Π
Α. ΑΤΟΜΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΟΥ ΕΡΩΤΩΜΕΝΟΥ
| 1. ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ: |
| 2. ΤΜΗΜΑ (ΓΡΑΜΜΑ & ΑΡΙΘΜΟΣ) : |
| 3. ΦΥΛΟ: | ΑΝΔΡΑΣ | ΓΥΝΑΙΚΑ |
| 4. ΗΛΙΚΙΑ: | < 30 | 31-40 | 41-50 | >51 |
Β. ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΚΛΕΙΣΤΟΥ ΤΥΠΟΥ
(βαθμολογία: 1: καθόλου, 2: λίγο, 3:αρκετά, 4:πολύ, 5:πάρα πολύ)
| α/α | ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ | ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ | ||||
| 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | ||
| Β.1 | Πόσο εύκολη η ανάγνωση του κειμένου; | |||||
| Β.2 | Πόσο κατανοητή είναι η γλώσσα; | |||||
| Β.3 | Πόσο φιλικό είναι το ύφος του συγγραφέα; | |||||
| Β.4 | Σε ποιο βαθμό σε ενθαρρύνει στη μελέτη σου; | |||||
| Β.5 | Σε ποιο βαθμό σου δίδεται η δυνατότητα να ελέγχεις την ορθότητα των απαντήσεών σου; | |||||
| Β.6 | Σε ποιο βαθμό δραστηριότητες και ερωτήσεις προϋποθέτουν εφαρμογή από εσένα; | |||||
| Β.7 | Πόσο συχνά προτείνονται δραστηριότητες που σε οδηγούν στην παραγωγή νέου κειμένου; | |||||
| Β.8 | Σε ποιο βαθμό οι ερωτήσεις σε βοηθούν να κατανοήσεις το κείμενο που προηγείται; | |||||
| Β.9 | Πόσο ενδιαφέρουσες είναι οι προτεινόμενες δραστηριότητες; | |||||
σελίδα 2 από 2
Γ. ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΑΝΟΙΚΤΟΥ ΤΥΠΟΥ
Παρακάτω σημείωσε το κυριότερο πρόβλημα που συνάντησες στο συγκεκριμένο εκπαιδευτικό υλικό, αναφέροντας και τις προτάσεις σου για την επίλυσή του.
Πιθανά προβλήματα κατά το σχεδιασμό – οργάνωση – διεξαγωγή της αξιολόγησης
α. Είναι απαραίτητο να διερευνηθεί αρχικά, ποιοι από τους εισαχθέντες παρακολουθούν τη Θ.Ε. ώστε το φύλλο του ΠΙΝΑΚΑ ΙΙ να συμπληρωθεί μόνον από αυτούς.
β. Πρέπει να αποφασιστεί ένας αποτελεσματικός τρόπος διακίνησης των ερωτηματολογίων στους φοιτητές Αθήνας, Θεσσαλονίκης και Πάτρας.
γ. Στο ερωτηματολόγιο για την αξιολόγηση των κριτηρίων του 2ου άξονα, διατυπώνεται και ένα ερώτημα ανοικτού τύπου, του οποίου οι πληροφορίες θα χρειαστούν ειδική κωδικοποίηση.
δ. Οι αξιολογητές είναι πολλοί και θα πρέπει να έχουν διάθεση συνεργασίας.
Πιθανοί αποδέκτες & Αξιοποίηση των αποτελεσμάτων
Τα αποτελέσματα της αξιολόγησης θα πρέπει να κοινοποιηθούν στα πρόσωπα και τα σχήματα του Ε.Α.Π. που είναι αρμόδια να αποφασίζουν.
Επίσης στη συγγραφική ομάδα του συγκεκριμένου τόμου αλλά και στους διδάσκοντες της Θ.Ε.
Θα βοηθούσε αν η ομάδα αξιολογητών παρουσίαζε και συζητούσε ζωντανά τα αποτελέσματά της αξιολόγησης με όλους τους παραπάνω αποδέκτες.
Επίλογος
Το προϊόν μιας αξιολόγησης ανατροφοδοτεί το Εκπαιδευτικό Ίδρυμα με νέες πληροφορίες τις οποίες θα χρησιμοποιήσει πρακτικά για να πάρει θέση απέναντι σε ένα πρόβλημα ή μια ασάφεια, για να ξεπεράσει ένα εμπόδιο, για να αποσαφηνίσει μια αμφιβολία, για να βελτιώσει μια κατάσταση κλπ.
Στην εξ αποστάσεως εκπαίδευση ενηλίκων, το εκπαιδευτικό υλικό σχεδιάζεται με τρόπο ώστε οι διδασκόμενοι να μαθαίνουν αποτελεσματικά με την όσο το δυνατό μικρότερη βοήθεια από το διδάσκοντα. Για αυτό και στην ομάδα ανάπτυξης του εκπαιδευτικού υλικού, μετέχουν ειδικοί στην εξ αποστάσεως εκπαίδευση και ειδικοί στην εκπαίδευση ενηλίκων, οι οποίοι φροντίζουν ώστε το υλικό που θα παραδοθεί στους διδασκόμενους, να είναι από την αρχή κατάλληλο και αποτελεσματικό
Η αξιολόγηση όμως του εκπαιδευτικού υλικού, είναι πιθανό να αναδείξει την ανάγκη βελτιώσεων και αλλαγών ή και αντικατάστασης, οπότε το Εκπαιδευτικό Ίδρυμα οφείλει και πάλι να πάρει θέση.
Αν κριθεί ότι οι προτεινόμενες αλλαγές και βελτιώσεις πρέπει να συμπεριληφθούν στον τόμο, θα ήταν αδόκιμο να διανεμηθούν στους διδασκόμενους με τη μορφή συμπληρωματικών εντύπων. Το Εκπαιδευτικό Ίδρυμα θα πρέπει να έχει «προνοήσει» και να διαθέτει τους πόρους (οικονομικούς, ανθρώπινους, κλπ) για να επανεκδώσει βελτιωμένο ή να αντικαταστήσει το συγκεκριμένο υλικό.
Σημείωση: Οι βιβλιογραφικές παραπομπές μπορούν να αναζητηθούν στη δημοσίευση με τίτλο «Προτεινόμενη βιβλιογραφία»