ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ: Ο ΚΟΙΝΟΒΙΑΚΟΣ ΜΟΝΑΧΙΣΜΟΣ ΩΣ ΠΡΑΚΤΙΚΗ ΥΠΟΔΕΙΞΗ ΤΟΥ ΤΡΙΑΔΙΚΟΥ ΔΟΓΜΑΤΟΣ
Κουκουζέλισσα, Οικονόμισσα, Γλυκοφιλούσα, Γερόντισσα, Πυροβοληθεί-σα, Εσφαγμένη, Βηματάρισσα.
Ελάχιστα μόνο από τα εκατοντάδες προσωνύμια που η ευσέβεια του λαού μας απέδωσε ανά τους αιώνες στο πρόσωπο της Παναγίας. Ελάχιστα μόνο από τα ιερά κειμήλια των Ιερών Μονών Μεγίστης Λαύρας, Φιλοθέου και Βατοπαιδίου που είκοσι ένας μαθητές του σχολείου μας είχαν την ευκαιρία να δουν από κοντά -που είχαν την ευλογία να προσκυνήσουν- κατά την προσκυνηματική-εκπαιδευτική εκδρομή τους στο Περιβόλι Της, αρχές Μαΐου.
Όμως το Άγιον Όρος δεν είναι μουσείο. Δεν είναι καν απλώς ένας προσκυνηματικός προορισμός, υπό την έννοια ότι παρόμοιοι υπάρχουν διάσπαρτοι σε όλη την ελληνική επικράτεια, έστω και μη επανδρωμένοι. Δεν είναι απλώς μία ξεχωριστή και όλως ιδιαίτερη πτυχή της μεσοβυζαντινής, υστεροβυζαντινής, νεότερης και σύγχρονης ιστορίας του τόπου μας. Είναι, πρωτίστως, η υπερχιλιόχρονη ζώσα μαρτυρία ενός τρόπου του κοινού βίου, κατά τον οποίο επιχειρείται διαρκώς και επιδιώκεται διακαώς η πραγμάτωση, εδώ και τώρα, της πορείας από το «κατ΄ εικόνα» στο «καθ’ ομοίωσιν».
Γι’ αυτό και κατέστη αυτονόητη η επιλογή του Αγίου Όρους ως προορισμού εκπαιδευτικής επίσκεψης στο πλαίσιο του προγράμματος που είχε ως τίτλο του «Ο κοινοβιακός Μοναχισμός ως πρακτική υπόδειξη του Τριαδικού δόγματος». Για να είμαι απολύτως ειλικρινής: μάλλον αντίστροφα έγιναν τα πράγματα. Όταν τον περασμένο Οκτώβριο μαθητές μου της Β΄ τάξης με παρακίνησαν (και τελικά με έπεισαν, παρά τις αρχικές μου επιφυλάξεις) να τους συνοδεύσω σε προσκυνηματική εκδρομή στο Άγιον Όρος, έπρεπε να οργανώσουμε ένα «πρόγραμμα πολιτιστικών θεμάτων», στο οποίο να εντάξουμε την εκδρομή. Είχαμε ασχοληθεί, στα μαθήματα της Α’ τάξης, με ένα κείμενο του σπουδαίου ορθόδοξου θεολόγου, μητροπολίτη Διοκλείας κυρού Κάλλιστου (Ware), από το οποίο δανειστήκαμε τη φράση «πρακτική υπόδειξη του τριαδικού δόγματος».
Ενταγμένο το κείμενο αυτό στο κεφάλαιο το σχετικό με την βιβλική-εκκλησιαστική έννοια της πίστης ως βιωματικής εμπιστοσύνης σε κάποιον και όχι ως διανοητικής πεποίηθησης για κάτι, μας είχε δώσει την ευκαιρία (μαζί με άλλα κείμενα ασφαλώς) να αποσαφηνίσουμε ότι το μυστήριο της τριαδικότητας του Θεού δεν αποτελεί λογικό γρίφο προς επίλυση αλλά πρόκληση προς εμπειρική ψηλάφιση: α) αν ο Θεός στον οποίο πιστεύει η Εκκλησία, έτσι όπως Αυτός «δι΄ Υιού εν Αγίω Πνεύματι» αποκαλύπτεται-φανερώνεται στον κόσμο, είναι μία συντροφιά τριών Προσώπων που ελεύθερα από κάθε περιορισμό υπαρκτικής αναγκαιότητας πραγματώνουν το Είναι ως αγάπη, ως κοινωνία σχέσεων και β) αν ο άνθρωπος είναι «κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωσιν» δημιούργημα αυτού του Θεού, τότε η ηθική ελευθερία(ελευθερία επιλογής), άλλως το «αυτεξούσιον», που φέρει ως δώρο-προίκα ο άνθρωπος ήδη από τη δημιουργία του, αποσκοπεί στο να φτάσει στην ομοίωση με τον Θεό, στη θέωση. Με άλλα λόγια, το ταξίδι ξεκινάει από το «κατ΄εικόνα» ως αφετηρία και τείνει διαρκώς να φτάσει στον προορισμό του, στο «καθ’ ομοίωσιν».
Ο άνθρωπος δεν αποτελεί απλώς έναν ηθικό παράγοντα του κόσμου, ικανό για το καλό και το κακό, το δίκαιο και το άδικο, το ηθικό και το ανήθικο -δεν εξαντλείται η έννοια της ελευθερίας στην ηθική της διάσταση- αλλά πρωτίστως είναι επιφορτισμένος (ναι! η ελευθερία εκτός από δικαίωμα είναι συνάμα και ευθύνη, έστω κι αν κάποιοι ενοχλούνται μ’ αυτό…) να εικονίσει στον παρόντα χρόνο και χώρο τον τρόπο με τον οποίο υπάρχει ο Τριαδικός Θεός, ως Αγάπη και ως Ελευθερία. «Ο Θεός αγάπη εστί» επειδή είναι Τριάδα Προσώπων, επειδή ο Πατήρ ελεύθερα και από αγάπη γεννά τον Υιό και εκπορεύει το Πνεύμα. Αυτή η ταύτιση ελευθερίας και αγάπης στο Είναι του Θεού λειτουργεί ως υπαρξιακό πρωτότυπο ημών των εικόνων Του και ως υπαρξιακός στόχος, βιούμενος ως πρόγευση στο παρόν και ως πλήρωση στα Έσχατα.
Πώς βιώνει ο άνθρωπος αυτή την πρόγευση και πώς οι διαπροσωπικές σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων θα μπορούσαν να αποτελέσουν έμπρακτη εξεικόνιση των διαπροσωπικών σχέσεων του Τριαδικού Θεού; Η κοινοβιακή οργάνωση του Μοναχισμού, ήδη από τον 4ο αιώνα μ. Χ., σε αυτό ακριβώς αποσκοπεί: στο να δημιουργήσει τις κατάλληλες συνθήκες συνύπαρξης που, υπό προϋποθέσεις, ευνοούν την πραγμάτωση εν χρόνω της αιωνιότητας, την πρόγευση εδώ και τώρα της μελλοντικής Βασιλείας του Θεού. Αυτός ο σκοπός διαμόρφωσε και τη διττή στόχευση του προγράμματός μας: α. τη λογική κατανόηση από μέρους των μαθητών ότι η κοινοβιακή οργάνωση του Μοναχισμού απηχεί, στο μέτρο του ανθρωπίνως εφικτού, τον τρόπο ύπαρξης του Τριαδικού Θεού και β. τη βιωματική γνώση της καθημερινότητας των μοναχών των κοινοβιακών Μονών ως έμπρακτης προσπάθειας επίτευξης της μετοχής τους στο μυστήριο της Αγίας Τριάδας.
Σε μια συγκυρία κατά την οποία επικρατεί όλο και περισσότερο ο ατομισμός ως συνθήκη επιβίωσης και ανέλιξης, και οι πραγματικές και ουσιαστικές σχέσεις υποκαθίστανται από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, σκέφτηκα ότι η βιωματική γνώση ενός άλλου τρόπου συνύπαρξης, με βασικούς άξονες την λατρευτική κοινωνία με το Θεό και τη διακονική κοινωνία με το συνάνθρωπο, ενδέχεται να λειτουργήσει αναθεωρητικά και ανακαινιστικά στη ζωή των εφήβων.
Έτσι, οι μαθητές μας είχαν την ευκαιρία να γνωρίσουν τον καθημερινό τρόπο του βίου των μοναχών που εγκαταβιώνουν στις προαναφερθείσες Ιερές Μονές, ο οποίος α. μέσα από μια εντελώς ιδιαίτερη διάρθρωση του χρόνου (ημερήσιου, εβδομαδιαίου και ετήσιου), β. διά των «διακονημάτων» με τα οποία είναι επιφορτισμένοι οι μοναχοί και γ. με σημείο αναφοράς την κοινή λατρεία και την κοινή τράπεζα ως προέκταση της λατρείας, δημιουργεί τις κατάλληλες προϋποθέσεις «πρακτικής υπόδειξης του Τριαδικού δόγματος». Για να φέρω ένα μόνο παράδειγμα, δόθηκε στους μαθητές μας η ευκαιρία να συνειδητοποιήσουν ότι το φαγητό, αυτή η ούτως ή άλλως καθημερινή μας βιολογική ανάγκη, υπό προϋποθέσεις μπορεί να μην υφίσταται απλώς ως τέτοια, αλλά να λαμβάνει χαρακτήρα μυσταγωγικό και αναγωγικό, να μετουσιώνεται σε προέκταση της λατρείας προς το Θεό και σε ευκαιρία διακονίας προς το συνάνθρωπο.
Αυτήν ακριβώς την πρόγευση θέλησα να γνωρίσουν οι μαθητές μου στο Άγιον Όρος. Εν γνώσει μου ότι ποτέ η πρόγευση δεν ταυτίζεται με τη γεύση, πόσο μάλλον με τον χορτασμό. Ποτέ το αρχικό σκαρίφημα δεν συμπίπτει με το τελικό αρχιτεκτονικό σχέδιο, πόσο μάλλον με το αρχιτεκτόνημα. ‘Η, για να το πω αλλιώς, σε κανένα περιβόλι, ακόμα κι αν είναι της Παναγίας, δεν φυτρώνουν μόνο μυρίπνοα άνθη αλλά και ζιζάνια. Ο τόπος ποτέ από μόνος του δεν αποτελεί ικανή συνθήκη βίωσης του μυστηρίου, ίσως ούτε καν απαραίτητη προϋπόθεση… Άλλωστε, κατά την ορθόδοξη παράδοση, όπως τη βιώνουν και εν συνεχεία τη μεταλαμπαδεύουν σε εμάς μέσα από γραπτά μνημεία οι άγιοι, η θέωση είναι αποτέλεσμα της συνέργειας της θείας χάρης και της ανθρώπινης ελευθερίας. Είναι δώρο-χάρισμα του Τριαδικού Θεού που προϋποθέτει την ελεύθερη κατάφαση και αποδοχή από μέρους του ανθρώπου. Του κάθε ανθρώπου, μοναχού και κοσμικού.
Τι αποκόμισαν τελικά οι μαθητές; Πρέπει οι ίδιοι να ερωτηθούν και να δώσει ο καθένας τη δική του απάντηση, αναλόγως των ιδιαίτερων προδιαθέσεων, προσλαμβανουσών και προσδοκιών τους. Για ένα πράγμα είμαι βέβαιος: το ταξίδι τους στο Άγιον Όρος θα το θυμούνται για όλη τους τη ζωή, ειδικά όσοι το επισκέπτονταν για πρώτη φορά. Εύχομαι να γίνει η αφορμή για επαναθέαση του κόσμου υπό νέο πρίσμα και για επαναχάραξη της οδού της ζωής τους.
ΥΓ. Θα ήταν μεγάλη μου παράλειψη αν δεν ευχαριστούσα από τη θέση αυτή τους δύο συναδέλφους συνοδούς καθηγητές, Τζίντζιο Αθανάσιο και Τσιώνα Βασίλειο, για την άψογη συνεργασία και τον αναπληρωτή συνοδό Δαρδούμπα Αθανάσιο, στον οποίο οφείλεται σε μεγάλο βαθμό η πολύμηνη προετοιμασία της εκδρομής. Θερμές ευχαριστίες και στην κ. Τζώτζη Γιάννα που μας συνέδραμε με την εμπειρία της στην εκπόνηση προγραμμάτων. Τέλος, ειλικρινά ευγνώμων αισθάνομαι προς τους μαθητές μου, όχι μόνο για την άψογη συνεργασία τους αλλά και, κυρίως, για την ώθηση που μου έδωσαν να επισκεφτώ ξανά το Όρος μετά από 24 χρόνια!…
Έγραφα την Τετάρτη, 11/6/2025, Σύναξις της Παναγίας “Άξιον εστί”(κατά τον Συναξαριστή), που είχαμε την ευλογία να προσκυνήσουμε στο Πρωτάτο.
Ιωάννης Παπαστερίου
Θεολόγος ΠΕ01
Υπεύθυνος του προγράμματος
