Συνεδριακό κέντρο ΕΣΗΕΜ-Θ, Θεσσαλονίκη 31.01.09. Από αριστερά: α) ο ομιλών β) Ιωάννης Χασιώτης, ομότιμος καθηγητής Ιστορίας ΑΠΘ γ) Αλεξάνδρα Πατρικίου, υπ. διδ. Ιστορίας Παντείου δ) Στράτος Δορδανάς, Λέκτορας Ιστορίας ΠΔΜ
Ανακοίνωση του Ιστορικού και Δρ Ιστορίας ΑΠΘ Θανάση Καλλιανιώτη στην ημερίδα Ο Τύπος της Βόρειας Ελλάδας στην Κατοχή, που διοργάνωσε η Ένωση Συντακτών Ημερήσιων Εφημερίδων Μακεδονίας –Θράκης την 30ή Ιανουαρίου 2009
Ευχαριστώ τους διοργανωτές που με επέλεξαν ως ομιλητή στην ημερίδα αυτή κι επίσης εσάς που παρευρίσκεστε. Αρχικά θα επεξηγηθεί ο τίτλος της ανακοίνωσης κι έπειτα θα περιγραφούν οι οπτικές του τύπου. Μετά θα παρουσιαστεί ο τύπος της επανάστασης και τέλος θα γίνει αναφορά στο δίπολο Αλήθεια –Προπαγάνδα.
ΕΠΕΞΗΓΗΣΕΙΣ ΤΙΤΛΟΥ
Για την προσφορότερη εξέταση του θέματος επιλέχτηκε μία σχετικά μικρή περιοχή, η Δυτική Μακεδονία, την οποία μπορούσε να διανύσει κανείς από άκρου εις άκρον τρεις ημέρες με το άλογο και πέντε με τα πόδια. Θεωρητικά μπορεί να νομίσει κανείς ότι η ανακοίνωση θα ασχοληθεί με όσες εφημερίδες τυπώθηκαν στους τέσσερις σήμερα νομούς της, πρακτικά όμως ο όγκος του υλικού αυξάνεται, διότι στη Δυτική Μακεδονία, κυρίως στον Πεντάλοφο του Βοΐου, τυπώνονταν για ένα διάστημα εφημερίδες που κυκλοφορούσαν σε ολόκληρη τη βόρεια Ελλάδα, όπως π.χ. η εφημερίδα Ελευθερία.
Προτιμήθηκε μία συγκεκριμένη περίοδος, η τετραετία 1941 έως 1944, η οποία περιλαμβάνει τους μήνες της ιταλογερμανικής κατοχής, αλλά μέρος μόνο της Εαμοκρατίας, καθώς η τελευταία επεκτείνεται έως την άνοιξη του 1945 στις πόλεις, ενώ στα χωριά επιμηκύνεται έως και το καλοκαίρι. Για την ακρίβεια η Εαμοκρατία αρχίζει στη Δυτική Μακεδονία με την εμφάνιση των ανταρτών του ΕΛΑΣ την άνοιξη του 1943, ενώ υπήρξαν χωριά όπου οι κάτοικοί των ποτέ δεν είδαν Γερμανούς είτε επειδή έφευγαν έξω είτε διότι οι τελευταίοι δεν είχαν περάσει!
Διάφορες επιπλέον παρερμηνείες υπεισέρχονται, αν στο τίτλο προστεθεί το επίθετο παράνομος, ο παράνομος δηλαδή τύπος, διότι οι εφημερίδες του ΕΑΜ/ΚΚΕ ήταν (αρχικά) παράνομες μόνο στην ιταλοκρατούμενη ή γερμανοκρατούμενη περιοχή, ουσιαστικά μέσα στις πόλεις, ενώ στην υπόλοιπη ύπαιθρο κυκλοφορούσαν νόμιμα! Ακόμη στην ανταρτοκρατούμενη περιοχή η ανάγνωση ή κατοχή του τύπου των πόλεων ήταν προφανώς παράνομη, πόσο μάλλον ο έντυπος λόγος της αντίπαλης του ΕΑΜ οργάνωσης ΠΑΟ που κατέφθανε από τη Θεσσαλονίκη!
Σύμφωνα με μία αδιασταύρωτη πληροφορία φοιτητής, μέλος του Εθνικού Συνασπισμού Ανωτάτων Σχολών (ΕΣΑΣ) Θεσσαλονίκης φονεύθηκε από την ΟΠΛΑ κουβαλώντας παράνομο τύπο της ΠΑΟ. Παράνομος προφανώς θεωρούνταν από τους επαναστάτες το φθινόπωρο του 1944, όταν ήδη είχαν φύγει οι Γερμανοί, ο μη εαμικός τύπος που υπήρχε προς διάβασμα στο ξενοδοχείο Ερμιόνιο της Κοζάνης όπου στεγαζόταν η Αγγλοελληνική Υπηρεσία Πληροφοριών.
Τέλος στον τίτλο επιλέχθηκε η ηχηρή λέξη προπαγάνδα, όχι τόσο διότι επιμερίζεται σε δύο μέρη, ένα θεμιτό, τη συστηματική διάδοση των ιδεών κι ένα αθέμιτο, τη στρεβλή μετάδοση πληροφοριών πράγμα που ανοίγει νέες διαστάσεις, αλλά επειδή, σύμφωνα με το Ρώσο κομουνιστή Βλαντίμιρ Ιλίτς Ουλιάνοφ, ο οποίος λατρεύονταν από τους επαναστάτες εκείνη την εποχή, η εφημερίδα εκτός από «συλλογικός αγκιτάτορας» και «συλλογικός οργανωτής» ήταν και «συλλογικός προπαγανδιστής». Πράγματι χωρίς αμφιβολία λίγοι στην περιοχή διάβαζαν τον τύπο του ΕΑΜ/ΚΚΕ ατομικά, οι περισσότεροι τον απολάμβαναν «συλλογικά», επειδή μην ξέροντας ανάγνωση άκουγαν τα περιεχόμενά του από εγγράμματους που τα διάβαζαν φωναχτά.
ΟΙ ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΟΠΤΙΚΕΣ
Δύο ήταν οι κύριες μεταβλητές στον τύπο που κυκλοφορούσε ή εκδίδονταν στην περιοχή: η οπτική των ξένων και η αντίστοιχη των Ελλήνων, εμάς μας ενδιαφέρει η δεύτερη. Στην πρώτη ανήκε η γερμανική, η ιταλική, η βουλγαρική και η βρετανική. Γερμανικές εφημερίδες κατείχαν οι Βρετανοί σύνδεσμοι και κάποτε τις εγχείριζαν στους αντάρτες -για τις ιταλικές δεν υπάρχουν διαθέσιμα στοιχεία. Βουλγαρικός τύπος, π.χ. οι εφημερίδες Ουτροβέτσερ, Ζορά και Μιρ, έφθανε στο Αμύνταιο και τη Φλώρινα, κάποτε με τοπικές ανταποκρίσεις. Βρετανικές εφημερίδες κυκλοφορούσαν στην Κοζάνη το φθινόπωρο του 1944. Δεν ήταν διόλου απίθανο να μεταφέρονταν στα ορεινά του Βιτσίου και την απομονωμένη Πρέσπα γιουγκοσλαβικός τύπος. Ελληνόφιλες πάντως από όλες τις αναφερόμενες εφημερίδες ήταν μόνο οι βρετανικές!
Οι εφημερίδες που κυκλοφορούσαν στη Δυτική Μακεδονία ήταν δύο κι αυτές ειδών, αντικομουνιστικές κι επαναστατικές, αν εξαιρεθεί το χριστιανικό έντυπο η Σπίθα που εξέδιδε στην πόλη της Κοζάνης ο τολμηρός ιεροκήρυκας Αυγουστίνος Καντιώτης, του οποίου η χροιά δεν λάβαινε δυνατές αποχρώσεις. Στις αντικομουνιστικές περιλαμβάνονται δύο, το Έθνος που άρχισε να τυπώνεται στη Φλώρινα το Μάιο του 1942, πιθανώς με υποστήριξη της νομαρχίας προς αντιμετώπισιν της βουλγαρικής προπαγάνδας, παρόλο που λογοκρίνονταν από τις κατοχικές αρχές και η Πατρίς των ενόπλων αντικομουνιστών της Κοζάνης. Τις δύο και μοναδικές αυτές συμπλήρωνε ο τύπος της Θεσσαλονίκης, η Νέα π.χ. Ευρώπη, στην οποία αρθρογραφούσε κι ο δικηγόρος και συγγραφέας Ιωάννης Αντωνιάδης από τον Βελβενδό.
Ο τύπος των οργανώσεων Αντίστασης ήταν τριών ειδών, του ΕΑΜ/ΚΚΕ, της ΠΑΟ και του ΕΔΕΣ, αλλά μόνο οι εφημερίδες του ΕΑΜ/ΚΚΕ τυπώνονταν στην περιοχή. Δυστυχώς δεν σώθηκε κανένα από τα έντυπα που διακινούσαν στην πόλη της Κοζάνης το καλοκαίρι του 1943 Έλληνες αξιωματικοί της αεροπορίας που είχαν έρθει από το Κάιρο ούτε μαθεύτηκε σε ποια ακριβώς οργάνωση αυτοί ανήκαν, σίγουρα όμως όχι σε εαμική αφού έναν εκτέλεσαν αργότερα οι αντάρτες στα Πιέρια κι έναν άλλον τον είχαν προλάβει να τον φονεύσουν οι Γερμανοί.
Ο ΤΥΠΟΣ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ
Από τις εφημερίδες του ΕΑΜ/ΚΚΕ στη Φλώρινα δύο ήταν δίγλωσσες, στην ελληνική και τη σλαβική, η Νίκη και η Σλομπόντα (Ελευθερία), και μία αποκλειστικά στη σλαβική, η Φωνή της Πρέσπας (Πρεσπάνσκι Γκλας), τις οποίες επιμελούνταν το φιλελληνικό ΣΝΟΦ της Φλώρινας υπό την καθοδήγηση ενός 25χρονου νεολαίου που είχε γεννηθεί την Κορυτσά. Αποκλειστικά πάλι στη σλαβική, με τη δικαιολογία ότι δε βρισκόταν ελληνική γραφομηχανή, εκδιδόταν η εφημερίδα του ΣΝΟΦ Καστοριάς Μακεδόνσκι Γκλας (Μακεδόνικη Φωνή) υπό την καθοδήγηση του σημαίνοντος αυτονομιστή Πασχάλη Μητρόπουλου, που λίγο αργότερα ανέλαβε υπουργός στα Σκόπια. Στις παλινωδίες των επαναστατών σχετικά με το ζήτημα των Σλαβομακεδόνων και μάλλον ως υποχώρηση προς τον Τίτο οφείλεται η αλλαγή του τίτλου της εφημερίδας της ΟΜΜ τον Αύγουστο του 1944 από Μακεδονική Φλόγα σε Εξόρμηση!
Ο υπόλοιπος και υπέρτερος αριθμητικά επαναστατικός τύπος ανήκε στο ΕΑΜ/ΚΚΕ και τις παραφυάδες οργανώσεις ΕΛΑΣ, ΕΠΟΝ και ΕΑ. Οι συντάκτες και οι τυπογράφοι ήταν όλοι άνδρες, αν εξαιρεθεί η μία Εβραία στον Πεντάλοφο και η εφημερίδα Συναγωνίστρια, όπου τη γενική επιμέλεια είχε δασκάλα εξ Αθηνών που είχε προσέλθει στα Γρεβενά. Επίσης ήταν όλοι τους Έλληνες, εκτός από ελάχιστους του ΣΝΟΦ Καστοριάς που άλλαξαν ταυτότητα μέσα σε μία νύχτα. Για την ιστορία στο τυπογραφείο του Βυθού εργαζόταν κι ένας Ιταλός, προφανώς αυτόμολος.
Πρώτη χρονολογικά στην περιοχή εκδόθηκε η εφημερίδα Νίκη, όργανο του ΕΑΜ Κοζάνης, το Νοέμβριο μάλλον του 1942: το 4ο φύλλο της στις αρχές του 1943 γράφτηκε σε γραφομηχανή και πολλαπλασιάστηκε με πολύγραφο.
Πολυγραφημένες ήταν επίσης και οι εφημερίδες της Φλώρινας. Αρχικά το υπόγειο «τυπογραφείο» είχε κατασκευαστεί κάτω από το σπίτι ενός Σλαβομακεδόνα κομουνιστή στη Σκοπιά, ενώ στις αρχές του 1944 βρισκόταν κάτω από την αχυρώνα ενός Θρακιώτη Πρόσφυγα στις Άνω Κλεινές. Η χρήση του πολυγράφου συνεχίστηκε μέχρι την άφιξη των Βρετανών συνδέσμων στην περιοχή, με την χρηματική ενίσχυση των οποίων αγοράστηκαν τυπογραφικά στοιχεία –σε μερικές περιπτώσεις κλάπηκαν από την ΟΠΛΑ- και οι περισσότερες έκτοτε εφημερίδες των Γρεβενών, της Κοζάνης και της κεντρικής Μακεδονίας, τυπώνονταν σε πιεστήριο.
Υπήρχαν δύο τυπογραφεία. Το ένα, το κεντρικό, λειτουργούσε στον Πεντάλοφο του Βοΐου, για ένα διάστημα μεταφέρθηκε στα χωριά των Γρεβενών λόγω των γερμανικών επιδρομών κι έπειτα κατέληξε στην πόλη της Καστοριάς από την οποία οι Γερμανοί είχαν φύγει. Ο ακριβής τόπος του τυπογραφείου της Φλώρινας προς το τέλος της Κατοχής αγνοείται, αν και κατά μία πιθανότητα μπορεί να βρισκόταν μέσα στην Αλβανία. Μετακινούμενος πολύγραφος λειτουργούσε έξω από το χωριό Αιανή της Κοζάνης, ο οποίος προφανώς τύπωνε την εφημερίδα του τάγματος Μπούρινου του ΕΛΑΣ, αλλά ο τυπογράφος του συνελήφθη κι εκτελέστηκε από αντικομουνιστές οπλίτες την άνοιξη του 1944. Οι επαναστάτες πάντως σχεδόν ολόκληρο το 1944 αγόραζαν χαρτί από την Αλβανία είτε επειδή το έβρισκαν φθηνότερο είτε επειδή καθώς οπλίστηκαν τα πεδινά χωριά το χαρτί έφθανε δύσκολα από τις μεγάλες πόλεις.
ΑΛΗΘΕΙΑ ΚΑΙ ΠΡΟΠΑΓΑΝΔΑ
Αφέθηκε στο τέλος η αναφορά στο δίπολο αλήθεια –προπαγάνδα, η οποία θα φανεί σε μία τυχαία επιλεγμένη σκηνή, την απελευθέρωση της Κοζάνης, αν και ελάχιστοι θα αμφισβητούσαν ότι σε πολεμικές περιόδους οι υπερβολές ή επισκιάζουν την πραγματικότητα ή την παρασιωπούν.
Η επίθεση εναντίον της Κοζάνης, ουσιαστικά εναντίον του οχυρωμένου λόφου που οι ντόπιοι αποκαλούν Ψηλό Αϊ Λια άρχισε νωρίς το πρωί της 27η Οκτωβρίου 1944 μέσα σε ένα λευκό πέπλο ομίχλης που γρήγορα μεταμορφώθηκε σε βροχή. Επρόκειτο για μία υπόθεση καθαρά μεταξύ Βρετανών και Γερμανών, αφού οι αντάρτες του ΕΛΑΣ είχαν ακροβολιστεί νοτίως της πόλεως χωρίς να εμπλακούν. Προς το απόγευμα της ιδίας μέρας οι Βρετανοί αποσύρθηκαν ηττημένοι με 8 τουλάχιστον θύματα.
Το επόμενο πρωί 28η Οκτωβρίου 1944 οι Γερμανοί κάλεσαν τις αρχές της πόλης, υπέστειλαν με τάξη τη σημαία τους, μοίρασαν καραμέλες στα παιδιά κι αναχώρησαν προς την Πτολεμαΐδα, αφήνοντας προς κάλυψιν μυδράλια στον Ψηλό Αϊ Λια και στον αντικριστό του λόφο της Αγίας Παρασκευής. Πληροφορούμενοι οι αντάρτες την υποχώρηση, βιάστηκαν να μπουν απρόσεκτα και δύο από αυτούς πυροβολήθηκαν από μακριά κι έχασαν τη ζωή τους.
Την επομένη ημέρα η εφημερίδα Ελευθερία του ΕΑΜ Μακεδονίας παίζοντας με το χρόνο κι αποσιωπώντας εντελώς τη δράση των Βρετανών έγραψε: «σκληρές μάχες διεξήχθησαν στις 26 και 27 του Οχτώβρη στα υψώματα της Κοζάνης, όπου τα τμήματά μας τσάκισαν την εχθρική αντίσταση και κατάλαβαν τον Προφήτη Ηλία… ύστερα… άρχισε η επίθεση ενάντια στην πόλη …έπειτα από πεντάωρη σκληρή μάχη καταλήφθηκε σήμερα και η Κοζάνη».
Τη μεθεπόμενη ακολούθησε ο Ριζοσπάστης θέτοντας τους Βρετανούς ύστερους: κατ΄ αυτόν τμήματα του ΕΛΑΣ ύστερα από πολύωρη και πεισματώδη μάχη κατέλαβαν την Κοζάνη κι ότι την επίθεση υποστήριξαν οι Βρετανοί με βολές πυροβολικού και με δύο θωρακισμένα που μπήκαν στην πόλη.
Τρίτη τυπώθηκε η εφημερίδα Σμόλικας της ΙΧ μεραρχίας του ΕΛΑΣ. Αποσιωπώντας κι αυτή τη βρετανική επίθεση της 27ης και μιμούμενη το Ριζοσπάστη αναφέροντας ότι «2 τεθωρακισμένα Αγγλικά ακολουθούν τους αντάρτες» που ήδη είχαν μπει στην πόλη. Να γιατί τέσσερις δεκαετίες αργότερα τοπικός αρχηγός των ανταρτών ισχυριζόταν εις πείσμα της αλήθειας ότι η Force 133 δεν έριξε «ούτε μία τουφεκιά» εναντίον των Γερμανών!
Χρειάζεται όντως σθένος να αντιδιαστέλλεται κανείς με τις πηγές. Αλλά θαυμασμός τελικά πρέπει στον τύπο της Κατοχής, ιδιαίτερα τον αντιστασιακό, με τις τόσο πλούσιες πληροφορίες που σήμερα μας παρέχει κι επίσης έπαινοι για όσους τον διέσωσαν!
Ευχαριστώ πολύ!
