Αφιερωτές του οικισμού Φθελία χωρίον (Φτιλιά) στην 3η και 4η στήλη του κώδικα της Ζάμπουρντας (λεπτομέρεια). Με την παράθεση έγχρωμης εικόνας θα φαίνονταν καθαρά οι αφιερωτές πρώτης και δεύτερης γραφής όσο και έτερα ιστορικά στοιχεία, αλλά η Δημοτική Βιβλιοθήκη Κοζάνης τιμολογεί την ίδια ακριβώς, αλλά έγχρωμη, εικόνα 30 ευρώ. Με την πολιτική αυτή ο γράφων για οικονομικούς και ιδεολογικούς λόγους διαφωνεί
Καλλικράτης με τη βία
Συνεχίζοντας το αφιέρωμα για τον παλαιό οικισμό της Αιανής Φτιλιά[1] προσθέτουμε άλλες τρεις ονομασίες του εν λόγω οικισμού, φωνητικά διάφορες από την προφορική μνήμη και το τοπικό ιδίωμα αλλά σημαντικές ως προς τα εξαγόμενα εκ τούτων ιστορικά στοιχεία:
Τις λέξεις φτέλιά.δήμο ανέγραψε μετά το 1692 άγνωστος μοναχός στον κώδικα της Ζάμπουρντας (Ζάβορδας) στη στήλη του Παξή χωρίον (σημερινός Κήπος).[2] Κατά την άποψη του γράφοντος η πρώτη λέξη φτέλιά αναφέρεται στον οικισμό Φτιλιά. Γράφτηκε στη στήλη του Κήπου επειδή δεν υπήρχε διαθέσιμος χώρος κάτω από το Φθελία χωρίον, αφού στην ίδια στήλη είχε προστεθεί (για δεύτερη φορά) το παράσκεβι χόριον, δηλαδή η σημερινή Αγία Παρασκευή. Ο μοναχός τη λέξη φτέλιά δεν την αντιστοίχισε με βαπτιστικό όνομα αλλά με το όνομα του οικισμού Φτιλιά.
Δεν είχε λαθέψει: ο Κήπος και τα Φτιλιά συγκεφαλαιώνονταν αμφότερα στο Τσιφλίκι Ιφτιλά του Αλή Πασά. Ο Κήπος είχε διαλυθεί ως αυτόνομη οντότητα, εξαιτίας τουρκικών πιέσεων όπως θα τεκμηριωθεί σε επόμενο κείμενο, τον 17ο περίπου αιώνα κι έκτοτε επί δύο αιώνες εξαρτιόταν εδαφικώς και οικονομικώς από τα Φτιλιά,[3] τον κοντινότερό του οικισμό -η άποψη «διδακτορικής φοιτήτριας Οθωμανικής Ιστορίας» πως ο Κήπος «βρίσκεται σε αρκετή απόσταση νοτίως της Φτελιάς στις όχθες της τεχνικής λίμνης του Αλιάκμονα»[4] είναι λανθασμένη, επειδή οι δύο όμοροι οικισμοί απέχουν μεταξύ τους λιγότερο από είκοσι λεπτά με τα πόδια του ξωμάχου και διότι ο Κήπος δεν είναι παραλίμνιος οικισμός.
Οικισμός κι όχι βαπτιστικό
Αιώνες αργότερα μελετητές του κώδικα της Ζάμπουρντας[5] θεώρησαν την καλογερίστικη εγγραφή φτέλιά ως βαπτιστικό όνομα του χωριού Κήπος κι έτσι την αρίθμησαν. Την άποψή τους ακολούθησε ερευνήτρια[6] που πρόσθεσε πως η Φτελιά ήταν όνομα γυναίκας. Ο γράφων όπου έχει ως τώρα αναδιφήσει δεν συνάντησε γυναίκα με το όνομα «Φτελιά» και γνωρίζει πως όταν η πηγή είναι χειρόγραφη, εκτεταμένη και παλαιά κι επιπλέον ο ερευνητής αγνοεί τον τόπο τα λάθη είναι αναπόφευκτα. Π.χ. εξ αντιθέτως σε μελέτη του ιδίου κώδικα η μοναδική εγγραφή «σερμεή» θεωρήθηκε ως οικισμός ονόματι «Σερμεή».[7]
Με μία προσεκτική όμως ανάγνωση διακρίνεται πως η «σερμεή» ανήκει στους αφιερωτές του Πολυρράχου Σερβίων. Πρόκειται για εξευγενισμένη γραφή γυναίκας, την οποία πιθανότατα οι χωριανοί της αποκαλούσαν «Σιρμιή». Την ίδια εποχή στην Κάλιανη (Αιανή) διαβιούσαν οι συνονόματές της σουρμεή και σύρμω[8], εκφωνούμενες προφανώς ως «Σιουρμιή» και «Σύρμου», ενώ στα αρβανιτοχώρια της Φλώρινας ήταν γνωστό το ίδιο γυναικείο όνομα Σίρμουα.[9] Όλες ερμηνεύονται ως οι στολισμένες με συρματένια κοσμήματα.
Τα λεγόμενα αποδεικνύονται ευκρινέστατα, αν δει κανείς τον πρωτότυπο χειρόγραφο κώδικα της Ζάμπουρντας όπου οι οικισμοί της πρώτης γραφής σημειώνονται με κόκκινη μελάνη κάτω από μαύρο σταυρό, ενώ τα ονόματα των αφιερωτών αρχίζουν με κόκκινο και συνεχίζουν με μαύρο χρώμα –στη «σερμεή» π.χ. όπως και σε όλα τα ονόματα της πρώτης γραφής το αρχικό «σ» έχει γραφεί με κόκκινη, ενώ τα υπόλοιπα γράμματα με μαύρη μελάνη. Δυστυχώς ο ευρισκόμενος στη Δημοτική Βιβλιοθήκη Κοζάνης κώδικας, παρότι έχει εδώ και χρόνια εκδοθεί, δεν έχει αναρτηθεί στο διαδίκτυο ώστε να είναι προσιτός σε όλο του το (χρωματικό) μεγαλείο από το αναγνωστικό κοινό.
Επιθυμία του γράφοντος ήταν βέβαια η εδώ παράθεση μερών του κώδικα σε έγχρωμη απεικόνιση, αλλά σύμφωνα με τον κανονισμό της ανωτέρω Βιβλιοθήκης για τη δημοσίευση εγγράφου της πρέπει κανείς να πληρώσει 30 ευρώ,[10] ποσό που ποτέ δεν προτίθεται ο γράφων να δώσει όχι μόνο επειδή δεν έχει κανένα υλικό όφελος από τις εργασίες του αλλά διότι πιστεύει πως η γνώση πρέπει να διανέμεται ελεύθερα, ιδιαίτερα από φορείς και ιδρύματα που χρηματοδοτούνται από το λαό.
Ξένοι γεωγράφοι
Ως «Ρέμα Φτελιάς» καταγράφεται ο λάκκος που έρεε ΒΑ του οικισμού Φτιλιά σε ιστολόγιο τοπικού φιλίστορα[11] κι ως «Φτελιάς Ρ.» σε αρχαιολογικό οδηγό της περιοχής.[12] Αμφότερες οι γραπτές αποδόσεις ανήκουν στην τρέχουσα κοινόλεκτο, αφού παλαιότερα κάθε νεροσυρμή, η οποία εκφωνούνταν από τους εντοπίους ως λάκκους και ποτέ ως «ρέμα», διέθετε διαφορετικές ονομασίες από τις πηγές έως τις εκβολές του, ονομασίες που προσέδιδαν οι κάτοικοι εκάστου χωριού.
Το μέρος του λάκκου που διέσχιζαν οδοιπορικώς ή επάνω σε ζώα ως τα μέσα του 20ού αιώνα οι κάτοικοι της Αιανής για να επισκεφτούν την πόλη της Κοζάνης. Ο λάκκος πηγάζει από την κοιλάδα του όρους Μπούρινος και ενισχυόμενος από άλλους μικρότερους που έρχονται από τη Λευκοπηγή, το Πρωτοχώρι και τη Λευκόβρυση εκβάλλει στην τεχνητή λίμνη Πολυφύτου
Ο προκείμενος λάκκος πηγάζει από την κοιλάδα του Μπούρινου κι ενισχυόμενος από τα νερά άλλων λάκκων διανύει απόσταση μεγαλύτερη των 30 χιλιομέτρων μέχρι την εκβολή του νότια της Καισαρειάς στην τεχνητή λίμνη σήμερα του Πολυφύτου (πριν από το 1974 στον Αλιάκμονα). Ένα τμήμα του στην περιοχή της Λευκοπηγής ονομάζεται Τ΄ Θανάσ(η) ου λάκκους, ενώ έτερο που ρέει μεταξύ των οικισμών Άνω Κώμη και Μηλέα καταγράφεται από τους κατοίκους του τελευταίου οικισμού ως «Βαντσιώτικος λάκκος»,[13] για την ακρίβεια στου Βαντσιώτκου του λάκκου σύμφωνα με την ηλικιωμένη προφορική μνήμη.
Ως Velista (στο ύψος των Φτιλιών) αναγράφεται γενικώς ο λάκκος σε αναρτημένο στη Δημοτική Χαρτοθήκη Κοζάνης φωτοτυπημένο, έγχρωμο, τουρκικής προελεύσεως χάρτη αγνώστων λοιπών στοιχείων. Προφανώς οι Τούρκοι αντέγραψαν από ελληνικό στρατιωτικό χάρτη του 1934,[14] σύμφωνα με τον οποίον ο λάκκος στην ίδια περίπου θέση εγγράφεται ως Βελιτσινός Λακ., κι αποδέχτηκαν την ονομασία Velista συνδέοντάς την με το χωριό που στον ίδιο χάρτη αναγράφουν ως Velidzde, τη σημερινή δηλαδή Λευκοπηγή.
Οι Έλληνες παλαιοί γεωγράφοι είχαν καταγράψει το λάκκο τυπογραφικώς λανθασμένο αφού αντί Βελιτσινό έπρεπε το ορθόν «Βελιστινό» και χωρίς να ρωτήσουν τους εντοπίους. Αν είχαν σημειώσει επάνω στο χάρτη τους το τοπωνύμιο Φτιλιά, πιθανότατα θα ονομάτιζαν το λάκκο «Φτελιάς Λάκκος». Αφού λοιπόν παρέλειψαν τα Φτιλιά επηρεάστηκαν από τον όγκο του νερού κι ονόμασαν το λάκκο «Βελιτσινό» καθώς τρεις βραχίονές του νοτίζουν την περιοχή Λευκοπηγής α) τ΄ Θανάσ(η) ου Λάκκους προς το μέρος της Ροδιανής β) ο διασχίζων τον οικισμό ο οποίος πηγάζει από την περιοχή Μάνα γ) ο «Κονιάρικος λάκκος»,[15] που επειδή βρέχει και τον, στα νεότερα χρόνια μουσουλμανικό, οικισμό Πρωτοχώρι ονομάζεται από τους κατοίκους της Λευκοπηγής ως ου Κουινιάρκους ου Λάκκους.
Οι αγρότες πάντως της Φτιλιάς το λάκκο τους, ο οποίος έρχονταν από το χωριό Μηλέα, παλαιότερα Μιλουτίν(ι), μόνο ως ου Μιλουτνιώτικους ου Λάκκους ήταν φυσικό να τον αποκαλέσουν, ενώ οι αντίστοιχοι του Κήπου μόνον ως τς Φτιλιάς ου Λάκκους.
Η τρίτη ονομασία του οικισμού Φτιλιά είναι εξαιρετικά ενδιαφέρουσα: ψς Ιφτιλάρι παραδίδονται τα Φτιλιά σε σχετικό κατάλογο τσιφλικιών του Αλή Πασά που συνέταξε ο Γιαννιώτης λόγιος Χριστόφορος Φιλητάς.[16] Ακμάζων αυτός στα μέσα του 19ου αιώνα στα Επτάνησα[17] δεν είχε γνώση της Δυτικής Μακεδονίας ούτε είχε επισκεφτεί τον οικισμό Φτιλιά. Ωστόσο η ονομασία Ιφτιλάρι είναι σημαντική: διατηρεί την ορθή τοπική προφορά στη συλλαβή «φτι» αντί της λόγιας «φτε» κι ακόμη με τον πληθυντικό αριθμό της κατάληξης «αρ»[18] τεκμηριώνει την τουρκική επέμβαση (τσιφλικοποίηση), κατάληξη της οποίας ήταν η συγχώνευση των οικισμών Φτιλιά και Κήπος.
Τουρκικά τοπωνύμια
Το τοπωνύμιο του οικισμού Κήπου στουν Τιλιά όπου τρεις παλαιοί ΕΛΑΣίτες κι αντάρτες του ΔΣΕ αποκεφάλισαν την άνοιξη του 1947 τον ιερέα του χωριού κι ένα άλλο μέλος της τοπικής ελίτ[19] συνορεύει με τον οικισμό Φτιλιά,[20] αλλά κατά πόσον σχετίζεται μ΄ αυτόν; Κοζανίτης γλωσσολόγος αναγράφει ως ιδιωματικές λέξεις της πόλης Κοζάνης το ουδέτερο ουσιαστικό τίλιου όπως επίσης και το ομώνυμό του φλαμούρ(ι),[21] αντλώντας μάλλον από προφορικές πηγές αφού δεν παραθέτει γραπτές, ενώ ομοπάτριός του αρχαιολόγος μας παραδίδει το αρσενικό ουσιαστικό τύλους, ήτοι το ξύλινο βούλωμα της τρύπας του βαρελιού.[22]
Αν υπήρχαν στη θέση του Κήπου Τιλιάς[23] «τίλι(οι)», δηλαδή φλαμουριές (αρκετές είχε η μακρινή θέση της Αιανής Κουνιβό), κι εκτός από το αφέψημα των φύλλων τους χρησίμευαν στην κατασκευή τύλων –στεγανοποιώντας απόλυτα με καννάβι- για κρασοβάρελα, τότε το τοπωνύμιο Τιλιάς ερμηνεύεται χωρίς δυσκολία κι αποκλείεται η σημασιολογική συγγένειά του με τον συνορεύοντα οικισμό Φτιλιά. Όμως τύλους (στο ιδίωμα της Αιανής «κουφουτύλια») έφτιαχναν οι παλαιοί από όλα σχεδόν τα είδη ξύλων[24] -στην κρασοφόρα μάλιστα Σιάτιστα οι τύλοι λαμβάνονταν από καρυδιές κι όχι από φλαμούρι (τίλιο).[25] Οπότε η ετυμολογία του Τιλιά μάλλον πρέπει να αναζητηθεί σε αλλόφωνα λεξικά. Λόφος στα σύνορα του Τουρκμενιστάν που αναγράφεται ως Τιλλιά Τεπέ[26] μπορεί να προσφέρει ένα αρχικό έναυσμα για περαιτέρω αναζήτηση.
Τα οθωμανικού ετύμου τοπωνύμια Μπαΐργια, Τιλιάς και Τζιαφέρς μεταξύ των οικισμών Κήπος (Παλιουκιρασιά ή Μπαξί), Αιανή (Κάλιαν(η)) και Φτιλιά. Δεικνύουν την πίεση που δέχονταν οι κάτοικοι των χριστιανικών οικισμών από τους Τούρκους με αποτέλεσμα την τσιφλικοποίηση των τριών χωριών και τις μετοικίσεις των κατοίκων
Εφόσον το τοπωνύμιο Τιλιάς αποδειχθεί οθωμανικής (ή περσικής) ετυμολογίας, μπορεί με άνεση να συσχετιστεί με τη γειτονική του θέση της Αιανής στου Τζιαφέρ(η),[27] λέξη καταφανώς μουσουλμανική. Τότε η υπόθεση εργασίας της οικονομικής επίθεσης των Τούρκων κατά των χριστιανών περνά το κατώφλι της βεβαιότητας – ήδη έχουν αναφερθεί παραπάνω κι έτερα στοιχεία (η συγχώνευση του οικισμού Φτιλιά με τον Κήπο, η τσιφλικοποίησή τους κ.α.).
Εκτός των οθωμανικού ετύμου θέσεων Τιλιάς και στου Τζιαφέρ(η) στην εξεταζόμενη περιοχή όπου βρίθουν τα ελληνικά και τα σλαβικά τοπωνύμια, υπάρχει και μία άλλη θέση, με την οποία συνορεύουν αμφότερα, τα Μπαΐρια (εκφωνείται Μπαΐργια),[28] από την τουρκική λέξη bayir ερμηνευόμενη ως ράχη ή πλαγιά λόφου.[29] Πρόκειται για έναν επιμήκη μαλακό χωματόλοφο ο οποίος κρύβει οπτικά τον οικισμό Φτιλιά από τον αντίστοιχο της Αιανής.
Τα Μπαΐρια ήταν σημείο «τριεθνές», αφού εκεί βοσκούσαν παλαιότερα κοπάδια από την Αιανή, την Κάτω Κώμη και τον Κήπο συνυπάρχοντας με καλλιέργειες δημητριακών (σήμερα έχουν επεκταθεί) κι αμπέλων. Ποιμένες και ζώα κατέβαιναν έπειτα στη θέση Λιβάδγια κι έπιναν νερό –στα Λιβάδια, θέση της Αιανής σήμερα, ανακαλύφτηκε αρχαίο νεκροταφείο. Σε χάρτη αρχαιολογικού οδηγού της Αιανής,[30] ο λόφος Μπαΐρια καταγράφεται παραδόξως ως «Σημαίες». Συσχετίστηκε το αυθεντικό τοπωνύμιο Μπαΐρια με την παρώνυμη λέξη μπαϊράκι (τουρκιστί bayrak =σημαία) κι εξελληνίστηκε ως «Σημαίες»;
Στο τοπικό ιδίωμα «μπαϊράκια» αποκαλούσαν ως στις αρχές του 20ού αιώνα τα άσπρα συνήθως πανιά που αναρτημένα σε κοντούς ύψωναν οι μπράτιμοι στους γάμους,[31] αλλά δεν υπάρχουν μαρτυρίες για τελέσεις γάμων στον ειρημένο βοσκότοπο.
Το ζάπωμα
Ακόμη και να μην είχε γίνει μνεία των τριών συνεχόμενων οθωμανικών τοπωνυμίων Τιλιάς, Τζιαφέρς και Μπαΐρια, από μόνη της η μετωνυμία του βυζαντινού οικισμού Παλιοκερασιά σε Μπαξί (Bahşi για τους Τούρκους,[32] Μπαχσή για τους μουχταροαζάδες του στις αρχές του 20ού αιώνα,[33] επισήμως σήμερα Κήπος) φανερώνει την επέλαση των Τούρκων. Ο Κήπος, ονόματι παλαιότερα Κερασιά (για την ακρίβεια Κιρασιά) είχε εγκαταλειφθεί από τους κατοίκους του μάλλον στις απαρχές της Τουρκοκρατίας, και είχαν αυτοί προφανώς διασπαρεί. Αργότερα επέστρεψαν στο χωριό τους, που επειδή είχε παλιώσει το ονόμασαν Παλιοκερασιά (Παλιουκιρασιά στο ιδίωμα).
Αλλά το άχθος δεν τελείωσε και οι κάτοικοι διεσπάρησαν για δεύτερη φορά και το χωριό τους μετονομάστηκε σε Μπαξί. Μόνοι τους οι Γιουρούκοι του γειτονικού χωριού Σαρτακλή (Σπάρτου) ζάπουσαν (καταπάτησαν) τον Τιλιά, το Μπαξί και τα Φτιλιά και τα μετέτρεψαν σε τσιφλίκια προσδίδοντας αλλόφωνες ονομασίες στα δύο κοντινότερα σε αυτούς Μπαξί και Φτιλιά πρώτα ή έλαβαν βοήθεια από τους Τούρκους μπέηδες των Σερβίων, στους οποίους ανήκαν έως πρότινος τα αναφερόμενα μέρη;
Τι έπρατταν οι κάτοικοι του οικισμού Φτιλιά; Αυτά κι άλλα ερωτήματα θα αναλυθούν στο επόμενο μέρος του αφιερώματος με τη συνδρομή του Σχολείου του Λαού, κοινότητας λογίων κι ερευνητών για την ιστορία και τον πολιτισμό που έχει προσφάτως δημιουργηθεί στη Δυτική Μακεδονία.
[1] Φτιλιά: ένας αρχαίος, μεσαιωνικός και νεότερος οικισμός της Αιανής. Μέρος Α΄, http://www.kozan.gr/?p=84141 και http://kozanimedia.gr/?p=117629. Χτενισμένο ελαφρώς το κείμενο αναρτήθηκε ως Φτιλιά: ένας αρχαίος, μεσαιωνικός και νεότερος οικισμός της Αιανής. Μέρος Α΄: οι περιπέτειες του ονόματος στο https://blogs.sch.gr/thankall/?p=851
[2] ΚΔΒΚ (Κοβεντάρειος Δημοτική Βιβλιοθήκη Κοζάνης), Κώδικας 47, [Άτιτλο δεμένο χειρόγραφο με αφιερωτές της Ι.Μ. Μεταμορφώσεως του Σωτήρος (κοινώς μοναστήρι Ζάμπουρντας) από το 1692 κι εντεύθεν], σ. 99, 4η στήλη
[3] Σεζέρ Χαμιγιέτ, Μια έρευνα σχετικά με τα τσιφλίκια του Τεπελενλή Αλή Πασά, μετάφραση Καλογεροπούλου Ειρήνη,http://www.eie.gr/nhrf/institutes/inr/instr-studiorumbalk/tsiflikia.htm
[4] Σεζέρ Χαμιγιέτ, ό.π. ek 102
[5] Καλινδέρης Μιχαήλ, Σημειώματα ιστορικά (εκ της Δυτ. Μακεδονίας), Επαρχιακή Φωνή, Πτολεμαΐς 1940, σ. 61 και Μπέλλος Ζήσης, Ο εκκλησιαστικός βίος της Δυτικής Μακεδονίας –Βορείου Θεσσαλίας –κατά τον κώδικα Ζάβορδας 1534/1692, (Διπλωματική εργασία 1994 –Επίμετρο), Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση, Κοζάνη 2002, σ. 40
[6] Χατζηιωάννου Χριστίνα –Μαρία, Η ιστορική εξέλιξη των οικισμών του Αλιάκμονα κατά την Τουρκοκρατία: ο κώδικας αρ. 201 της Μονής Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Ζάβορδας, ΚΝΕ/ΕΙΕ, Αθήνα 2000, σ, 265, 324.
[7] ΚΔΒΚ, Κώδικας 47, ό.π., σ. 90, 4η στήλη, 1η σειρά
[8] ΚΔΒΚ, Κώδικας 47, ό.π., σ. 94, 1η στήλη
[9] Γιαγγιώργος Κίτσος, Μπελκαμένη, χωριό του νομού Φλώρινας, (Εκατό χρόνια ζωή), Διογένης, Αθήνα 2000, σ. 206 (προσφορά του συγγραφέα)
[10] Εσωτερικός κανονισμός λειτουργίας ΔΒΚ, http://www.kozlib.gr/dnn/kovwebel/%CE%9A%CE%B1%CE%BD%CE%BF%CE%BD%CE%B9%CF%83%CE%BC%CF%8C%CF%82/tabid/449/language/en-US/Default.aspx
[11] Κάτανας Αντώνιος, Οθωμανικό κατάστιχο 1819-1820, http://katanasantonios.blogspot.gr/2013/01/1819-1820.html
[12] Καραμήτρου Γεωργία, Αιανή Κοζάνης, αρχαιολογικός οδηγός, Ε.Κ.Β.Ε. (χρηματοδότηση Νομαρχίας Κοζάνης), Θεσσαλονίκη 1989, σ. 30
[13] Μαδίκας Δημήτριος, Η Ιστορία της Μηλέας Κοζάνης (Μυλωτίνης) και λαογραφικά στοιχεία της, Πολιτιστικός και Αθλητικός Σύλλογος Μηλέας, [φωτοτυπημένη έκδοση] Κοζάνη 2005, σ. 61
[14] ΙΣΑΚ (Ιδιωτική Συλλογή Αθανασίου Καλλιανιώτη), ΓΥΣ, Κοζάνη, επιτελικός χάρτης της Ελλάδος, κλίμαξ 1:100.000, Αθήναι 1934 (φωτοτυπημένη προσφορά Αθανασίου Πουλακάκη)
[15] ΚΔΒΚ, Μακεδονικόν Βήμα (26.6.38) 4
[16] Αραβαντινός Σπύρος, Ιστορία Αλή Πασά του Τεπελενλή, συγγραφείσα επί τη βάσει ανεκδότου έργου του Παναγιώτη Αραβαντινού, Κουσουλίνης, Αθήναι 1895, σ. 607
[17] Χριστόφορος Φιλητάς, http://el.wikipedia.org
[18] Turkish Language – The Main Suffixes, http://www.turkishlanguage.co.uk/suffix.htm
[19] Καλλιανιώτης Θανάσης, «Άλογα κι αναβάτες, Κατοχή και Εμφύλιος στην περιφέρεια Κοζάνης», Παρέμβαση (Ιούν. – Αύγ. ΄98) 18 -19
[20] Ηλικιωμένοι αγρότες, συνέντευξη στον Κήπο το καλοκαίρι του 1995
[21] Ντίνας Κώστας, Το γλωσσικό ιδίωμα της Κοζάνης, τ. Β΄, ΙΝΒΑ, Κοζάνη 2005, σ. 503, 550
[22] Χριστοδούλου Χριστόδουλος, Τα κουζιανιώτ΄κα (λεξικό του Κοζανίτικου Ιδιώματος), Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση, Κοζάνη 2003, σ. 586
[23] Κ. Αντώνιος από Κήπο, αλληλογραφία το Φλεβάρη του 2013
[24] Καλλιανιώτη Ζωή, ταβερνιάρισσα, γενν. Αιανή το 1935, συνέντευξη το Φλεβάρη του 2013
[25] Κουφογιάννης Ελευθέριος, Τα βαρέλια, http://www.siatistanews.gr/0204/0204afgrafoun5.html
[26] Tillya Tepe, http://en.wikipedia.org/wiki/Tillya_Tepe
[27] Ασημίνας Αργύριος, αγρότης, γενν. Αιανή 1934;, συνέντευξη το Φλεβάρη του 2013
[28] Ζαγάρας Αργύριος, αγροφύλακας, γενν. Αιανή το 1930; συνέντευξη στην Αιανή το 1995. Επίσης Γάτας Κωνσταντίνος, αγρότης, γενν. 1910, συνέντευξη στην Κάτω Κώμη το 1997. Ακόμη Κ. Αντώνιος ό.π.
[29] Δημητριάδης Μενέλαος, Λεξικόν ελληνο –τουρκικόν, τουρκο –ελληνικόν, 5η έκδοση, Κακουλίδης, Αθήνα 2001, σ. 209
[30] Καραμήτρου, ό.π.
[31] Κορκάς Ιωάννης, τηλεφωνική επικοινωνία με Παυλό Κωνσταντίνο το Φλεβάρη του 2013. Επίσης Ντίνας Κώστας, Το γλωσσικό ιδίωμα της Κοζάνης, τ. Β΄, ΙΝΒΑ, Κοζάνη 2005, σ. 305
[32] Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, 167 Numaralı Muhasebe–i Vilayet–i Rum–ili Defteri (937/1530), I, Dizin ve Tıpkıbasım, Ankara 2003, σ. 81
[33] ΚΔΒΚ, [Επιστολή κατοίκων χωριού «Μπαχσή» προς μητροπολίτη Σερβίων και Κοζάνης], Αρ. πρωτ. 17, Μπαχσή 15.01.1910, http://www.kozlib.gr/SEARCH/ViewDocs_v4.aspx?tit_id=94663
