Καθώς το Υπουργείο Παιδείας ανακήρυξε χθες το 2011 ως «Έτος της Ψηφιακής Εγκυκλοπαίδειας», παρατίθεται εδώ παλαιό (2007) κείμενο του ΣΣ Δρ. Θανάση Καλλιανιώτη στη Βικιπαίδεια, λήμμα Αιανή Κοζάνης, βλ.
Με γαλάζιο χρωματίστηκαν οι προτάσεις που συμπληρώθηκαν από άλλους κι όχι από το γράφοντα ΣΣ. Για την παραπομπή στα 457 νοικοκυριά του 1530 μ.Χ. αναμένεται η έκδοση σχετικού βιβλίου για τους οικισμούς της Μακεδονίας, στο οποίο συμμετείχε εν μέρει κι ο γράφων ΣΣ.
Οικισμοί
Ως πρώτοι οικισμοί αναφέρονται κατοικίες κυνηγών και αγροτών στις όχθες του ποταμού Αλιάκμονα, όπως η Βέρβιρ(η), η Πουλιμίστρα κι ο Καραματσούκς. Στην Κλασική Εποχή δημιουργήθηκε ακρόπολη στο λόφο Ράχ(η) Μιγάλ(η), όπου τοποθετείται η Αιανή (ή ίσως η αναζητούμενη Ελίμεια). Πολιτισμική δραστηριότητα κατά τη διάρκεια της Ρωμαϊκής εποχής εντοπίζεται σε τομές στις θέσεις Ούτσινου και Ράχ(η) Τσέικα.
Αιώνες αργότερα κατοικήθηκαν οι θέσεις Κάλιαν(η) όπου βρίσκεται σήμερα η Αιανή, και οι περιφερειακές αντίστοιχες Σιλιό, Φτιλιά, Βέρβιρ(η) και Τούχλ(η). Προς το τέλος των Βυζαντινών χρόνων οικοδομήθηκε έξω από το χωριό ο ναός του Αγίου Δημητρίου και μέσα, στη σημερινή πλατεία, η «Κοίμησις της Θεοτόκου». Ο ναός της Αγίας Παρασκευής, όπου ευρίσκεται παλαιό, ανενεργό κοιμητήριο, ίσως οικοδομήθηκε επάνω σε πρότερο αρχαιοελληνικό ιερό.
Επί Τουρκοκρατίας η Κάλιανη ήταν τσιφλίκι Οθωμανών που συνυπήρχε με χριστιανικά εκκλησιαστικά κτήματα και μετόχια στα οποία ξεκουράζονταν μοναχοί οδοιπορώντας από και προς τις μονές της Ζάμπουρντας και του Ζντιανιού ή Ζιδανίου. Το 1530 είχε 457 χριστιανικά νοικοκυριά[εκκρεμεί παραπομπή].
Κατά την επανάσταση του 1821 οι κάτοικοι της Αιανής αγωνίστηκαν κατά των Οθωμανών. Σπουδαίος αγωνιστής της επανάστασης του 1821 ήταν ο Εμμανουήλ Παπαζήσης[εκκρεμεί παραπομπή].
Το 1927 το χωριό μετονομάστηκε σε Αιανή.
[Επεξεργασία] Πληθυσμός
Ένας πυρήνας κατοίκων της Αρχαίας Εποχής φαίνεται ότι αναμίχθηκε με αλλόφωνους επήλυδες (κυρίως Σλάβους), που ονομάτισαν αρκετές τοποθεσίες και όλους σχεδόν τους περίγυρους οικισμούς (Σιλιό =χωριό, Τούχλη =τούβλο, Βέρβιρη =σκίουρος, Κάλιανη= λασπότοπος. Αλλόφωνη μία από τις παλαιότερες ήταν π.χ. κατά πάσα πιθανότητα η πατριά των Κυράδων, όπως συνάγεται από τον τόπο που κατοικούσαν και εκ του επωνύμου τους.
Έκτοτε η Κάλιανη ενισχυόταν αριθμητικά με κατοίκους από τους περίγυρους της οικισμούς, που σταδιακά εγκαταλείπονταν, και ένα διάστημα ονομαζόταν Χώρα Κάλιανης. Στο χωριό προσήλθαν επίσης προς μόνιμη διαμονή αγρότες και κτηνοτρόφοι: από τον, πιθανόν αρβανίτικο, οικισμό Τσιαρίδα του σημερινού Χρωμίου ήρθε μάλλον ο Τσιαρίδας ή Σουλάκς (αργότερα Καλιανιώτς) κι από τα θερινά καλύβια του όρους Μπούρινος (Μπούρνους) ο Μπουρνιώτς.
Άλλοι κατέφθασαν από τη Βλάστη (Μπουκαίοι και Σταμάδις) κι έτεροι από την ευρύτερη Ήπειρο (Κουντοί – Βαβλιαράδις) – οι Αθίγγανοι είναι ελάχιστοι. Από τη Σαμαρίνα επέλεξαν την Κάλιανη ως χειμαδιό μία δεκάδα οικογένειών Βλάχων, που εγκαταστάθηκαν στη θέση «Χάρλου μαχαλάς». Όμως, όλοι οι ξενόφωνοι κάτοικοι της Κάλιανης κατόπιν αυστηρής ενδογαμίας, εμφανούς από την εκτεταμένη αιμοφιλία, εκχριστιανίστηκαν κι εξελληνίστηκαν πλήρως, αφήνοντας γλωσσικά ίχνη μόνο στην τοπωνυμία και το λεξιλόγιο του τοπικού ιδιώματος.
Διάφορη, προφανώς, καταγωγή σηματοδοτούσαν, ως τα μέσα του 20ού αιώνα, τα τρία απομεμακρυσμένα κοιμητήρια (σε σύνολο 5) κι ως σήμερα τα βλάχικα, τα οποία εν μέρει μόνο ομιλούνται.
[Επεξεργασία] Εργασία
Στην πλειοψηφία τους οι κάτοικοι καλλιεργούσαν δημητριακά, βαμβάκι, αραβόσιτο, κρόκο, φακές και στα νεότερα χρόνια καπνό. Ως τα τέλη σχεδόν του 20ού αιώνα αρκετοί θέριζαν στον κάμπο της Βέροιας, ενώ τα γυναικόπαιδα συνέλεγαν τους καρπούς της γης. Οι Βλάχοι κτηνοτρόφοι δεν άργησαν να βρουν εντόπιους μιμητές: τους Γκουλιαφάδις, Μπουκάδις, Βαβλιαράδις και Τζιβελάδις Λίγοι μόνο εργάστηκαν στις αρχές του 20ού αιώνα στα μεταλλεία Μπάλια της Προποντίδας κι άλλοι τόσοι στην Αμερική.
Από το 1940 περισσότεροι κάτοικοι απασχολούνταν με την εξόρυξη χρωμίου στους οικισμούς Χτένι και Ροδιανή και και στις θέσεις Σκούμτζια, Ξηρουλίβαδου και Βουϊδόλακκας. Στις ανατολικές χώρες κατέφυγαν δέκα περίπου κάτοικοι που είχαν ενταχθεί στο ΔΣΕ. Αρκετοί κατευθύνθηκαν στη δεκαετία του ΄60 στη Γερμανία και την Αυστραλία -λιγότεροι στο Βέλγιο-, ενώ άλλοι εργάζονταν στα μεταλλεία αμιάντου στο Ζντιάνι και στην εξόρυξη λιγνίτη στην Εορδαία. Πριν από 20 περίπου χρόνια μερικές δεκάδες δραστηριοποιήθηκαν ως οικοδόμοι ανά την Ελλάδα και τις αραβικές χώρες.
Με το εμπόριο και τις μεταφορές ασχολήθηκαν παλαιότερα οι Βλάχοι, αλλά Γκρέκοι μάλλον θα ήταν οι έμποροι (κρόκου πιθανόν ή δερμάτων) Ιωάννης Καλλιανώτης και Δήμος Τολιόπουλος που πέθαναν στο εξωτερικό. Εντός του χωριού σταδιοδρόμησαν οι παντοπώλες Αργύριος Καλλιανιώτης και Ιωάννης Πάσχος. Επιτυχέστερα προστέθηκε ο Γεώργιος Βαβλιάρας. Αρκετοί σήμερα μισθοδοτούνται μόνιμα από το Δημόσιο (εργάτες της ΔΕΗ) και ισάριθμοι ως ευκαιριακά εργαζόμενοι στην τοπική Κλασική και Βυζαντινή Αρχαιολογία.
[Επεξεργασία] Πολιτισμός
Τα παλαια ήθη και έθιμα, όπως π.χ. τα Κόλιαντα, τα Σόρβα, η Χιλιδόνα, οι Απουκριές, οι Λαζαρίνις, εντάσσονται στον καμβά μίας προκαπιταλιστικής βαλκανικής ενδοχώρας. Οι ανδρικές στολές (μαύρες φουστανέλες) ομοιάζουν με τις αντίστοιχες των Καμβουνίων και των Χασίων, ενώ οι αντίστοιχες γυναικείες, προφανώς παλαιότερες, είναι εμφανώς επηρεασμένες από το Βορρά. Οι μαζικές αυτές συνήθειες ατόνησαν κατά τον Εμφύλιο Πόλεμο, όταν τα κορίτσια κατέφευγαν για προστασία στις πόλεις, αλλά, κυρίως, μετά τον εξηλεκτρισμό του χωριού στις αρχές της δεκαετίας του ΄70.
Τα περισσότερα έθιμα, ιδιαίτερα οι Λαζαρίνες, έγιναν ευρύτερα γνωστά χάρη στη ρωμαλέα δραστηριότητα ενός επίμονου αρχαιολάτρη και ρομαντικού ζηλωτή, του δασκάλου Κωνσταντίνου Σιαμπανόπουλου, που είχε παρακινηθεί συν τοις άλλοις από το Χρίστο Μανώλη, έναν ανύπαντρο γερμανομαθή, που καταγόταν από το χωριό, αλλά ζούσε στην Θεσσαλονίκη.
Τηω σημερινή ύπαρξή τους τα μεσαιωνικά έθιμα οφείλουν σχεδόν αποκλειστικά στην αφειδή οικονομική αρωγή της Δημοτικής Αρχής μέσω του συλλόγου «η Πρόοδος» και στην άοκνη εργασία των εκάστοτε χοροδιδασκάλων, όπως π.χ. του Αργύριου Παπαζήση.
Νέα δρώμενα, όπως ο Δρόμος του Απολλόδωρου και οι αντίστοιχες Γιορτές των Νερών, στηρίζονται κι αυτά σε κρατικούς πόρους. Ορισμένα όμως, όπως η Καμήλα, οι φανοί Μυρμήγκου και Λακκουστά και η έφιππη μεταφορά των οστών του Οσίου Νικάνορος από τη Ζάμπουρντα, ανήκουν – σωστότερα ανήκαν ως πρότινος – πλήρως στην ιδιωτική πρωτοβουλία.
[Επεξεργασία] Ιδεολογία
Με φόντο τις δύο ενορίες του χωριού εκτυλίχτηκαν θρησκευτικές έριδες στις αρχές του 20ού αιώνα, παρομοίου σχεδόν πάθους με τις πρόσφατες ως προς τη διατήρηση ή έγερση νέου ενοριακού ναού στη θέση του πυροπαθούς Αγίου Γεωργίου.
Προπολεμικά οι κάτοικοι ψήφιζαν πότε τους Φιλελεύθερους πότε τους Λαϊκούς συμπλέοντας με το εκάστοτε ρεύμα. Αιματηρές αντιπαλότητες συναντώνται μόνο στην Κατοχή όπου ανάμεσα σε πολλούς δραστηριοποιήθηκαν αρκετοί που επιθυμούσαν εξουσία ή αναζητούσαν μιαν ανέλπιστα γρήγορη καλοτυχία.
Μόνο έπειτα από τη δεκαετία του 1940 μέρος των κατοίκων στράφηκε προς την Αριστερά, ενώ άλλοι οδοιπόρησαν με το καθεστώς των συνταγματαρχών. Αρκετοί από τους τελευταίους εντάχθηκαν αρχικά στη Χριστιανική Δημοκρατία κι έπειτα διαμοιράστηκαν στα μεγάλα κόμματα. Ο μεγάλος αναλογικά αριθμός υποψηφίων στο κόμμα ΛΑΟΣ φαίνεται μάλλον παροδικός.
Σοβαρή σήμερα επίδραση στις πολιτικές και πολιτισμικές προτιμήσεις του χωριού εξασκούν Αιανιώτες που μένουν μόνιμα στις πόλεις, όπως π.χ. το λόμπι της Κοζάνης. Στην επιρροή του τελευταίου προφανώς, αν για λίγο μείνουν ανεξέταστες μερικές μεταβλητές όπως η επίπονη προεργασία, η εμπειρία, οι οικογενειακοί κύκλοι και οι προσωπικές ικανότητες, οφείλεται κατά ένα μέρος η ανάδειξη της νέας Δημοτικής Αρχής.
[Επεξεργασία] Μελλοντικές προκλήσεις
Αν και οι βιολογικές καλλιέργειες θα μπορούσαν να προσφέρουν λύσεις, η προσφορότερη επιλογή για την Αιανή ως αυθύπαρκτης οντότητας λογίζεται προς το παρόν ο τουρισμός, εφόσον υποστηριχτεί σθεναρά από έναν επικοινωνιακό καταιγισμό – έντυπο και (πρώτιστα) ηλεκτρονικό – με βασικές αιχμές:
α) τη μεταμοντέρνα προβολή των καταλοίπων του παρελθόντος
β) τη δημιουργία οικολογικών -ιστορικών κι αρχαιολογικών πάρκων, οικισμών ή τοπίων
γ) τη χάραξη ελκυστικών διαδρομών για οδοιπόρους, ιππείς, ποδηλάτες ή αυτοκινητιστές
δ) τη διαπλάτυνση των ηθών και των εθίμων με αξιοποίηση εντοπίων καλλιτεχνών
ε) την, εκπαιδευτική τουλάχιστον, εκμετάλλευση των σοβαρών περιβαλλοντολογικών προβλημάτων ανάμεσα στα οποία είναι: η ασταθής στάθμη της τεχνητής λίμνης, η εναέρια κι επίγεια μόλυνση, και οι (μελλοντικές) ταφές αμιάντου και ραδιενεργών υλικών.
