Αντεπανάσταση στους κόλπους του 28ου συντάγματος ΕΛΑΣ 1943-44

Ανακοίνωση του γράφοντος σε συνέδριο με τίτλο Ιστοριογραφικές αναζητήσεις της νεότερης και σύγχρονης Ελληνικής Ιστορίας. Οργάνωση: Ένωση Επιστημόνων Δυτικής Μακεδονίας «ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΚΑΣΟΜΟΥΛΗΣ» – Ακαδημία Γραμμάτων και Τεχνών Καστοριάς «ΘΩΜΑΣ ΜΑΝΔΑΚΑΣΗΣ». Καστοριά, Esperos Pallas 24.05.2015 [ανακτενίστηκε 15.10.2018]

Καλοκαίρι ‘44 η ΙΧ μεραρχία του ΕΛΑΣ καταδίκασε σε θάνατο και σε βαριές ποινές ανώτερα στελέχη του 28^ου συντάγματός της με την επίκριση ότι με το πρόσχημα του Μακεδονικού Ζητήματος απεργάζονταν αντεπανάσταση στους κόλπους των ανταρτών.

Προκαταρτικά ερωτήματα
Καθώς όμως οι κατηγορίες αναφέρονταν σε παρελθόντα γεγονότα, των Χριστουγέννων του προηγούμενου έτους, προξενεί εντύπωση η άργητα της δίκης, χρόνος περισσότερος από ένα εξάμηνο. Οι δε κατηγορούμενοι είχαν φυλακισθεί καιρό, τέσσερις ή πέντε μήνες.[1]

Έπειτα, γιατί προήδρευε του ανταρτοδικείου άνδρας της διεύθυνσης δικαστικού της Ομάδας Μεραρχιών Μακεδονίας, πρώην πρωτοδίκης στη Θεσσαλονίκη κι εθνοσύμβουλος,[2] δηλαδή βουλευτής της κυβέρνησης του βουνού, κι όχι ο αντίστοιχος της ΙΧ μεραρχίας όπου ανήκε η μονάδα των ανταρτών; Θεωρούσαν μήπως τον τελευταίο υποδεέστερο ή συνέτρεχε κάτι άλλο;  Ακόμη, ποιος ο λόγος που λαϊκός επίτροπος, δηλαδή εισαγγελέας, ορίστηκε, πάλι, από άλλη μονάδα, την Χ μεραρχία του ΕΛΑΣ, κι όχι από τον εντόπια ΙΧ;[3] Δινόταν ιδιαίτερη βαρύτητα στη διεξαγωγή της μομφής;

Επιπλέον, ως «αντιπρόσωπος» του συντάγματος και μέλος του ιδίου ανταρτοδικείου, εκτός των μονίμων αξιωματικών, υπήρξε ο έφεδρος ανθυπολοχαγός Αριστοτέλης Χουτούρας ή Αρειανός (γνωστότερος ως Αρριανός), διοικητής του 3/28 τάγματος, ορθότερα στρατιωτικός αρχηγός του Αποσπάσματος Βιτσίου του ΕΛΑΣ. Σχετιζόταν η επιλογή αυτή με τους Βρετανούς συνδέσμους, που είχαν έδρα τον Πεντάλοφο, επειδή ο Αρειανός ήταν αρεστός σ΄ αυτούς ως ανδρείος κι ευθύς άνδρας; Η επιλογή του είχε σχέση με την επιθυμία του ΕΑΜ/ΚΚΕ, παρά τα παραστρατήματα, να παραμείνει μονίμως στο «συμμαχικό στέγαστρο»;[4]

Ύστερα, είχαν άμεση σχέση με το ζήτημα οι εαμικές μομφές εναντίον των οργανώσεων ΥΒΕ/ΠΑΟ (Υπερασπισταί Βορείου Ελλάδος/Πανελλήνια Απελευθερωτική Οργάνωση) κι ΕΚΑ (Εθνική Κοινωνική Άμυνα); Όπως και του θεωρούμενου πνευματικού τους πατέρα συνταγματάρχη Αθανασίου Χρυσοχόου, κατοίκου Θεσσαλονίκης και υψηλόβαθμου αξιωματούχου της Ελληνικής Πολιτείας;

Εμπλεκόταν πράγματι το ΣΝΟΦ (στη βουλγαρική СНОФ-Славяномакедонският народоосвободителен фронт), το σλαβομακεδονικό δηλαδή ΕΑΜ, στο τράνταγμα των σπλάχνων του 28^ου συντάγματος; Αν ναι, πόσο; Και γιατί δεν υπήρχε υψηλόβαθμος Σλαβομακεδόνας μάρτυρας στη δίκη, παρά μόνον Πρόσφυγες κι εντόπιοι ελληνόφωνοι;

Τέλος, η αιτίαση εδραζόταν σε μια μεστή σκηνή ανατροπής ή σε ασύνδετες αχνές ψηφίδες;

 

Οι κατηγορίες
Δυστυχώς ελλείπουν ικανές αποδείξεις για την κατηγορία της αντεπανάστασης. «Αναπτύχτηκε» μόνον προφορικώς από τον λαϊκό επίτροπο (εισαγγελέα), όπως μας πληροφορούν τα πρακτικά του ανταρτοδικείου. Ήταν λογικό κι αναμενόμενο να μην γραφεί, διότι και έλειπαν στέρεες αποδείξεις και αποτελούσε παράδειγμα δίωξης ακαδημαϊκού τύπου συζητήσεων μεταξύ των συνωμοτών. Αν θανατώνονταν οι σκέψεις και τα λόγια, οι πράξεις με ποιο αντίστοιχο ρήμα άραγε επρόκειτο να καταδικαστούν;

Ελάχιστα εμπιστεύεται ο αδέσμευτος θεράπων της Ιστορίας όσα καλύπτουν  περιόδους πολέμων, ειδικά τα καταγραφόμενα από δημόσιους φορείς ή εμπλεκόμενες παρατάξεις, για τον λόγο ότι οι συντάκτες τους γνωρίζουν πως θα παραμείνουν στον χρόνο. Περισσότερη αλήθεια περιέχουν αποστασιοποιημένες, κάπως, πληροφορίες, όταν συνδυαστούν με προφορικές πηγές παθόντων, τη λογική και την ανθρωπογεωγραφία του χώρου. Ένα παράδειγμα, μιας και αρκετά από τα εξεταζόμενα γεγονότα εκτυλίχτηκαν στον οικισμό Λάγκα, έδρα του 28^ου συντάγματος του ΕΛΑΣ: έπειτα από γερμανική καταδρομή εναντίον της την 3^η Οκτωβρίου 1943 ανακοινωθέν των ανταρτών περηφανεύτηκε πως μετά από πολύωρη μάχη ο εχθρός αποσύρθηκε με απώλειες.[5] Αντίθετα, ο Βρετανός σύνδεσμος της περιοχής καυτηριάζει: Δεν υπήρξε αληθινή μάχη: η μόνη αντίδραση [των ανταρτών] ήταν πολυβολισμοί από τα 1500 μέτρα, πολύ μακρινοί για να είναι αποτελεσματικοί.[6] Με την τελευταία άποψη συνοδοιπορεί κι ερευνήτρια από το ίδιο χωριό.[7] Ποιους θα πιστέψουμε;

Άλλο παράδειγμα πίστης ή αναξιοπιστίας: μάρτυρας στο ανταρτοδικείο μας πληροφορεί ότι δεν καταγράφτηκαν όλα στα πρακτικά της δίκης, λ.χ. οι αντιδράσεις των κατηγορουμένων στις απειλές των στρατοδικών.[8] Ακόμη, θεωρήθηκαν αναληθή από τους δικαστές παράπονα για ξυλοκοπήματα κατηγορουμένων και μαρτύρων.[9] Επίσης αποσιωπούνται και ύστερες καταγραφές για δαρμούς μαρτύρων κατά τη διάρκεια της προανάκρισης.[10]

Υπήρχε άραγε τέτοιου είδους ή και χειρότερη βία εκ μέρους του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ; Οι περισσότεροι κομουνιστές αρχηγοί των ανταρτικών ομάδων ήταν απόκληροι της τύχης, λησταί, εγκληματίαι, τρελλοί, τυχοδιώκται οι οποίοι προβλέπουν τους εαυτούς των ηγέτας της Ελλάδος έγραφε Έλληνας αξιωματικός της Βρετανικής Στρατιωτικής Αποστολής (ΒΣΑ).[11] Σύμφωνα με τους καλούς γνώστες της εποχής η γνώμη του εξέφραζε άριστα ένα υποσύνολο της πραγματικότητας, το σκοτεινό. Φυσικά και ενυπήρχαν στους αντάρτες, όπως και σε όλο το φάσμα των ενόπλων της εποχής, άνδρες εκ γενετής βίαιοι, που εξωτερίκευαν τα απεχθή ένστικτά τους ευνοούμενοι από την ανωνυμία-ψευδωνυμία και την πολεμική συγκυρία. Ειδικά η τελευταία συγκάλυπτε αχρείαστα πλημμελήματα και ανυπόφορα κακουργήματα με δύο συγχωρητικά πέπλα: την εκδίωξη των κατακτητών-συνεργατών και την συνακόλουθη ποθούμενη λαοκρατία.

Ποτέ όμως δεν διατυπωνόταν γραπτά η βία στα πολυπληθή έντυπα της πολιτικής επικοινωνίας του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ. Με αποτέλεσμα να σχηματίζονται από τότε λανθασμένες ερμηνείες. Καθώς σήμερα σπανίζουν οι αυτόπτες κι αυτήκοοι μάρτυρες του σκληρού παρελθόντος, η απουσία βίαιων αναφορών επιτρέπει να φωτίζεται κάτι που δεν υπήρχε, η ειρηνική καθολική αποδοχή. Πλανεύοντας συνεπώς και παραπλανώντας αθώους ή άπειρους μελετητές κι επιτρέποντας μια ωραιοποιημένη απλοϊκή αφήγηση μιας δυσειδούς σύνθετης εποχής.

Σύμφωνα λοιπόν με την μοναδική πρωτογενή πηγή μας, τα πρακτικά της δίκης, θα στασίαζαν δυο λόχοι του συντάγματος με διοικητές εθνικόφρονες αξιωματικούς. Η κίνηση θα ενισχυόταν από το διαμοιρασμό όπλων σε ντόπιους (ελληνόφωνους) και πρόσφυγες πολίτες. Οι συνωμότες θα έκοβαν τις επικοινωνίες και θα καλούσαν την ηγεσία των ανταρτών του όρους Βιτσίου στο ελληνόφωνο χωριό Λάγκα, έδρα της μονάδας, προς αιχμαλωτισμόν των. Έπειτα, αφού εξασφάλιζαν με ένοπλη κατοχή τον σλαβόφωνο οικισμό Πετροπουλάκι, θα βάδιζαν εναντίον του Πενταλόφου, έδρα της ΙΧ μεραρχίας, προς κατάληψίν του.

Αν συμμετείχε στη στάση και το γειτονικό 53^ο σύνταγμα του ΕΛΑΣ, η περιοχή θα αποτελούσε σημαντικό αντιεαμικό θύλακα, τόσο λόγω του ορεινού της εδάφους όσο κι επειδή συνόρευε με την περιοχή όπου δρούσε ο ΕΔΕΣ.

Η άποψη των Βρετανών δεν εξακριβωνόταν, παρά τις καταφανείς μομφές εναντίον ενός Έλληνα μονίμου αξιωματικού, μέλους της ΒΣΑ.

 

 

Σε περίπτωση αποτυχίας υπήρχε η διέξοδος να βαδίζουν στην Ήπειρο κι ενταχθούν στον ΕΔΕΣ.

Οι εύκολες ενέργειες, λοιπόν, των πραξικοπηματιών ήταν:

α) η διακοπή των τηλεγραφικών επικοινωνιών με μια απλή τανάλια

β) η κυριαρχία στο Πετροπουλάκι, χωριό χτισμένο σε ύψωμα, που ήλεγχε τον κάμπο της Καστοριάς, ώστε να εξασφαλιστεί τυχόν επίθεση ανταρτών εκ μέρους του Βιτσίου, αλλά και κομιτατζήδων ή Γερμανών

γ) η κατάληψη του οικισμού Λάγκα, έδρας του συντάγματος. Οι κάτοικοί της δεν ήταν φιλικοί στους σλαβόφωνους, καθώς οι Γερμανοί σε πρόσφατη επιχείρηση είχαν κάψει το 70% των οικιών της και διαγουμίσει την ολόκληρη συνοδευόμενοι από κομιτατζήδες.[12] Την ίδια στάση είχαν οι κάτοικοι και παλαιότερα, αφού το χωριό ήταν έδρα Μακεδονομάχων.[13] Παρά τα εκ του αντιθέτου λεγόμενα από Βούλγαρους απογραφείς[14] η Λάγκα ήταν ανέκαθεν ελληνόφωνο χωριό[15]

δ) η πρόσκληση των ελασιτών διοικητών του Βιτσίου στην έδρα του συντάγματος και η αιχμαλωσία τους

Η κατάληψη του Πενταλόφου, έδρας της ΙΧ μεραρχίας του ΕΛΑΣ και του Μακεδονικού Γραφείου του ΚΚΕ ήταν μάλλον δύσκολη υπόθεση. Δυσκολότερη ακόμη φαίνεται η επαφή με τις δυνάμεις του ΕΔΕΣ, που βρίσκονταν περισσότερο από δυο μέρες δρόμο μακριά. Κι ακόμη πιο απαιτητική αποδεικνύεται η κατήχηση στη συνωμοσία του Λαρισαίου στρατιωτικού διοικητή του γειτονικού 53^ου συντάγματος του ΕΛΑΣ αντισυνταγματάρχη ΠΖ Διονυσίου Καράτζιου,[16] που δρούσε με το επαναστατικό παρωνύμιο Μελάς[17], δανεικό μάλλον από τον Μακεδονομάχο Παύλο Μελά.

Η μομφή ότι οι Βρετανοί έτειναν ευήκοα ώτα στις διεργασίες του κινήματος κατέπεσε πριν καν επιχειρηθεί. Δεν είχαν αυτοί υποστηρίξει νωρίτερα ούτε θεωρητικά ούτε πρακτικά την οργάνωση ΠΑΟ, όταν την διέλυσε ο ΕΛΑΣ το φθινόπωρο του 1943. Την θεωρούσαν ασταθή σύμμαχο.[18] Η πρότερη συμμετοχή ΥΒΕ, μητέρας της ΠΑΟ, στην αιχμαλωσία των Ιταλών στη θέση Φαρδύκαμπος Σιάτιστας αποτελούσε βαθύ παρελθόν, μια ένδοξη φωταύγεια της στιγμής. Ο ΕΛΑΣ δείχτηκε ισχυρότερος στα ορεινά του Βοΐου-Γράμμου, ορθότερα πιο τολμηρός και μαχητικότερος κι, εν αντιθέσει με τις οργανώσεις των αξιωματικών, πολεμούσε ασταμάτητα τους Γερμανούς χωρίς να υπολογίζει όπως η ΠΑΟ τα φριχτά αντίποινα[19] που ακολουθούσαν εις βάρος του άμαχου πληθυσμού. Αναμενόμενη, λοιπόν, η στάση της ΒΣΑ ως προς το ΕΑΜ/ΚΚΕ.[20]

Και το ΕΑΜ/ΚΚΕ φυσικά επιθυμούσαν φιλικές σχέσεις με τους Συμμάχους. Αν καταφερόταν εναντίον τους, ποιος θα τους υποστήριζε με κύρος, πολεμικό υλικό και χρηματικούς πόρους; Ήδη οι Βρετανοί είχαν προσφέρει τουλάχιστον 18.000 χρυσές λίρες στην ΙΧ μεραρχία του ΕΛΑΣ και 4.000 αντίστοιχες στα πυρπολημένα χωριά της περιοχής. Χιλιάδες επίσης αντίστοιχες στους Ιταλούς που είχαν παραδοθεί το φθινόπωρο του 1943 και μετά βίας διαβιούσαν στα ορεινά Γρεβενά.[21] Χωρίς το χρήμα ο ΕΛΑΣ δεν θα ήταν κανονικός στρατός, αλλά ρακένδυτες ομάδες οπλοφόρων, τρεφόμενες ισχνά από επιτόπιους πόρους και καταδιωκόμενες και από τον ίδιο τον λαό, όπως συνέβαινε στη Βουλγαρία με τους Σούμσκους (ορεινούς).[22]

Παρομοίως προβληματική θα ήταν κατηγορία εναντίον των Ελλήνων αξιωματικών της ΒΣΑ Καραγεωργίου και Ζώτου, παρόλο που η αντιεαμική τους στάση ήταν δεδομένη. Ο δεύτερος θεωρούνταν από τους εαμίτες αλλά κι από διάφορους κατοίκους ως «κατάσκοπος του Βασιλιά»,[23] κάτι λογικό αφού συνόδευε Βρετανούς, κι ακόμη επειδή καταγόταν από την Ήπειρο, περιοχή του ΕΔΕΣ. Είχε μάλιστα ο φυλακιστεί από Αλβανούς αντάρτες σε επίσκεψη στη χώρα τους,[24] σταλμένος με βρετανική εντολή σε μια προσπάθεια σύνδεσης της SOE Ελλάδος-Αλβανίας.[25] Του δε Καραγεωργίου τον γέροντα πατέρα είχαν φονεύσει με βασανιστήρια οι Κομιτατζήδες στη φυλακή του Άργους Ορεστικού[26] και κατά μια πηγή δράστης ήταν νεαρός από την Πολυκάρπη,[27] μέλος κατόπιν του ΚΚΕ.[28] Οπότε είχε και συναισθηματικές μνήμες εκτός από επαγγελματικές συνήθειες ή βιοποριστικές ανάγκες.

Ούτε οι προσπάθειες σύνδεσης του επίλαρχου Χρήστου Λαζαρίδη, διοικητή του 28^ου συντάγματος του ΕΛΑΣ, με τον συνταγματάρχη Αθανάσιο Χρυσοχόου, θεωρούμενο αρχηγό κάθε αντιεαμικής οργάνωσης, ευοδώθηκαν. Ο Χρυσοχόου, παλαιός κι έμπειρος επιτελικός αξιωματικός, γνώριζε μάλλον τα πάντα, αλλά δεν συμμετείχε πουθενά άμεσα ο ίδιος. Την αντιγερμανική κι αντιεαμική εργασία είχε αναλάβει στον τομέα του, την Επιθεώρηση Νομαρχιών Μακεδονίας, ο ταγματάρχης Δημήτριος Γερογιαννόπουλος. Γι’ αυτό κι εκτεθείς ολίγον αργότερα ως μέλος μυστικής συμμαχικής οργάνωσης, κατέφυγε στη Μέση Ανατολή.[29]

 

 

Οι κατηγορούμενοι
Κατηγορούμενοι στο ανταρτοδικείο ήταν 14 άνδρες, οικογενειάρχες είτε ανύπαντροι. Μόνιμοι ή έφεδροι αξιωματικοί που υπηρετούσαν στο τοπικό σύνταγμα του ΕΛΑΣ. Γιατροί, δάσκαλοι, δικηγόροι, δικαστικοί, αγροφύλακες και γεωργοί, καταγόμενοι από όλη την Ελλάδα, αλλά μόνιμοι κάτοικοι της περιοχής. Κατά μιαν άποψη άνθρωποι μορφωμένοι τυπικά ή άτυπα και υπολογίσιμοι στην κοινωνία.

Ιδιαίτερος μεταξύ τους ο διοικητής του 28^ου συντάγματος του ΕΛΑΣ ταγματάρχης Ιππικού Χρήστος Λαζαρίδης, πρώην μέλος της ΥΒΕ/ΠΑΟ. Είχε ξεκινήσει την σταδιοδρομία του ως κληρωτός οπλίτης, μετείχε στην Μικρασιατική Εκστρατεία και στον πόλεμο του 1940. Όντας αντάρτης της ΥΒΕ/ΠΑΟ πέρασε τον ΕΛΑΣ,[30] προφανώς έπειτα από βρετανική επίνευση, πράξη για την οποία κατηγορήθηκε αργότερα από την οργάνωση των αξιωματικών.[31]

Παρομοίου διαμετρήματος ήταν και οι άλλοι κατηγορούμενοι:

α) ο γιατρός του συντάγματος Κωνσταντίνος Σαμαράς από τα Δελέρια Τυρνάβου, πρώην μέλος πιθανότατα της θεσσαλικής οργάνωσης Φιλική Εταιρία,[32] και κρατούμενος του ΕΛΑΣ για ένα διάστημα πριν προσχωρήσει, μάλλον αναγκαστικά

β) ο λογιστής Θεόδωρος Εφραιμίδης από την Κωνσταντινούπολη, διοικητής λόχου, του οποίου τον αδελφό είχαν εκτελέσει οι Ιταλοί στην Καστοριά[33]

γ) ο δικηγόρος Χαρίλαος Δώδος από τη Θεσσαλονίκη, έφεδρος υπολοχαγός και πολιτευτής της Σοσιαλιστικής Ενώσεως Βορείου Ελλάδος[34]

δ) ο γεωργός Βασίλειος Σμαρόπουλος από τον οικισμό Δραγασιά Βοΐου, επιλοχίας, προφανώς στο Αλβανικό[35]

ε) ο δάσκαλος Κοσμάς Τζουρέλλας από τον Πεντάλοφο, που ως μέλος της ΥΒΕ συμμετείχε στη μάχη του Φαρδυκάμπου κατά των Ιταλών[36]

στ) ο συνάδελφός του Ανδρέας Παπαθανασίου από το Σκαλοχώρι, διοικητής λόχου του ΕΛΑΣ του οποίου τον ξάδερφό του, δάσκαλος κι αυτός, είχαν εκτελέσει οι αντάρτες ως αντιδραστικό μερικούς μήνες νωρίτερα

ζ) ένας ακόμη αξιωματικός, ένας δικηγόρος, ένας αγροφύλακας κι ένας κουρέας από τον γειτονικό οικισμό Σπήλαια.

Εκτός τούτων 150 συνολικά Ελασίτες θεωρήθηκαν ως συμμετέχοντες στην στάση και κρατήθηκαν στη Λάγκα, στον Πεντάλοφο και τον ορεινότερο οικισμό Ζούζουλη.[37] Προφανώς στην πλειονότητά τους ανήκαν νωρίτερα στην ΕΚΑ ή την ΥΒΕ/ΠΑΟ. Επί παραδείγματι ο μόνιμος ανθυπασπιστής ΠΖ Γεώργιος Παπασάββας, μέλος της ΕΚΑ, που δάρθηκε πριν φυλακιστεί.[38] Σίγουρα ήταν περισσότεροι οι απλοί αντάρτες και τα στρατιωτικά στελέχη που διαφωνούσαν με τις επιλογές του ΕΑΜ/ΚΚΕ για τον προσεταιρισμό των κομιτατζήδων,[39] αλλά δίσταζαν να διαφωνήσουν ανοιχτά. Ή απλώς σιωπούσαν.

Από τους κατηγορούμενους πέντε καταδικάστηκαν σε θάνατο και τρεις σε ισόβια. Στάθηκαν όμως πολύ τυχεροί. Λίγες μόνον μέρες αργότερα έλαβε χώραν μεγάλη εκκαθαριστική επιχείρηση των Γερμανών εναντίον του Πενταλόφου.[40] Οι φυλακισμένοι ξυπόλητοι και τη συνοδεία ανταρτών οδηγήθηκαν στα ορεινά. Μέσα στη γενική αναστάτωση, μερικοί αιχμαλωτίστηκαν από τους Γερμανούς και μεταφέρθηκαν σε φυλακές της Θεσσαλονίκης.[41] Άλλοι δραπέτευσαν. Ακριβή στοιχεία για τον καθένα, εκτός του Κοσμά Τζουρέλλα που διαφυγών κρύβονταν στο Επταχώρι,[42] ελλείπουν. Η πληροφορία πως συνέχισαν να κρατούνται από τον ΕΛΑΣ,[43] δεν έχει πιστοποιηθεί.

 

Αιτίες διαχωρισμού
Κρίνεται όντως αληθινή η δυσαρέσκεια μέσα στο 28^ο σύνταγμα του ΕΛΑΣ όσο κι εντός των χωρικών της περιοχής εναντίον του ΕΑΜ/ΚΚΕ. Οι αντίθετες αντιλήψεις, βέβαια, των ανθρώπων, δεν ήταν πρωτόγνωρες. Οι πηγές ένταξης σε συλλογικότητες και στρατόπεδα ήταν αρχέγονες: αντιθέσεις εντός κι εκτός των οικογενειών για την περιουσία ή τις γυναίκες, συγκρούσεις ανάμεσα στα φαλκάρια για τους βοσκότοπους, μάχες αγροτών για τη γη και τα νερά. Διαμάχες επίσης περί της κοινοτικής και βουλευτικής εξουσίας. ΄Εξουσία η οποία ευνοούσε συγκεκριμένες ομάδες, πλειοψηφικές όταν έβγαινε με εκλογές, της αρεσκείας της στην περίπτωση που υπερείχε με τη βία. Και ο αφέντης ΕΛΑΣ κρατούσε όπλο.

Ειδικά την συγκεκριμένη περίοδο τα ένστικτα της επιβίωσης, της βίας και της εξουσιαστικής υπεροχής όπως και η αναζήτηση προσφορότερων ή λιγότερα κοπιαστικών συνθηκών ζωής ντύνονταν με νεοφανείς λέξεις και πρωτοποριακές ιδέες, που συνήθως έρχονταν από τις πόλεις ή από άλλα μέρη. Η τρέχουσα αντιπαράθεση των δύο κόσμων είχε διαμορφωθεί ήδη από τα έτη του Μακεδονικού Αγώνα, τον οποίον είχαν ζήσει τόσο οι μεσήλικες όσο και, περισσότερο, οι ηλικιωμένοι. Η φλόγα των αντιθέσεων τροφοδοτήθηκε με τον κομματικό αγώνα για την εξουσία. Ιερείς και δημόσιοι ή κοινοτικοί υπάλληλοι (αξιωματικοί ιδίως,  χωροφύλακες κι αγροφύλακες, ομού και δάσκαλοι) μαζί με φιλήσυχους αγρότες διαχωρίζονταν από ρομαντικούς ιδεολόγους, βλοσυρούς εργάτες, καιροσκόπους ή επαγγελματίες επαναστάτες.

Η συμβάδιση των Ιταλών κατακτητών με σλαβόφωνους χωρικούς, στην οποία παρενέβαινε και η Βουλγαρία, χώρισε φανερά τον κόσμο της Δυτικής Μακεδονίας ήδη από το 1941 σε δύο μέρη. Στο ευπαθέστερο ανήκαν τα ελληνόφωνα ή προσφυγικά χωριά Καστοριάς και Βοΐου, συνοριακά με σλαβόφωνα αντίστοιχα. Εξίσου όμως προβληματισμένοι με τον εξοπλισμό του Κομιτάτου ήταν και οι τοπικοί διοικητές του ΕΛΑΣ για πρακτικούς λόγους. Όταν π.χ. οι αντάρτες κτύπησαν, για πρώτη φορά, τους κομιτατζήδες, στο χωριό Λακκώματα, η διεθνιστική ιδεολογία των πολιτικών καθοδηγητών για μια ειρηνική προσέγγισή τους[44] εκλαμβανόταν από τον απλό αντάρτη έως τον διοικητή του πεδίου ως αβρότατη φλυαρία απόμακρων σαλονιών. Επειδή, κρασπεδωμένα τα Λακκώματα στην αρχή των πεδινών της Καστοριάς, έκλειναν τον διάδρομο επικοινωνίας με το όρος Βίτσι κι εμπόδιζαν τον προσπορισμό απαραίτητων αγαθών, τροφίμων, υλικών, φαρμάκων, από το Άργος Ορεστικό[45] στο βουνό.

Αναμενόταν επομένως η δυσαρέσκεια εναντίον όσων ζητωκραύγαζαν κάτω από την άνετη ομπρέλα του ΕΑΜ υπέρ του παλιού κομιτατζή Βασίλ Τσακαλάρωφ[46] κι ενοχλούσαν οι φωνές για αυτονομία της Μακεδονίας. Οι απελευθερώσεις σλαβόφωνων συλληφθέντων και η ένταξη κομιτατζήδων στο ΕΑΜ/ΕΛΑΣ.[47] Τα τραγούδια για τον Βούλγαρο κομουνιστή Γκεόργκι Δημητρώφ. Η αποφυγή ανάρτησης της ελληνικής σημαίας.

Περισσότερο απτή ήταν η απαρέσκεια ως προς τα δίκοχα με καρφιτσωμένο μέσα το κόκκινο αστέρι των Γιουγκοσλάβων ανταρτών ή το σφυροδρέπανο. Τα κόκκινα μαντήλια. Ο χαρακτηρισμός του 28^ου συντάγματος ως κόκκινου. Κι ακόμα πιο χειροπιαστή η απόκρυψη εγγράφων, η ιταμή αποκάλυψη των αντιπροσώπων του ΕΑΜ ότι τον αγώνα κατά των κατακτητών διοικεί το ΚΚΕ. Η κατήχηση για εγγραφή ανταρτών στο ΚΚΕ. Τι εντύπωση άραγε έδινε καθοδηγητής του ιδίου Κόμματος, πρώην φρούραρχος Άργους Ορεστικού, όταν ρωτήθηκε να επιστρέψει, αν είχε, το κοστούμι του ιατρού Ιωάννη Χατσέρα,[48] πυρόπληκτου από τους κομιτατζήδες και καταφυγόντα στον Πεντάλοφο; Με ποια διαδρομή κατέληξε στα χέρια του;

Επιστέγασμα των δυσαρεσκειών η χρήση των παλιών ονομάτων των χωριών κι όχι των νέων. Όπως το Πετροπουλάκι που ονομαζόταν Έζερετς.

 

Επεξηγήσεις
Υφείρπε ο διαχωρισμός ανάμεσα στους πολιτικούς και στρατιωτικούς αρχηγούς των ανταρτών του ΕΛΑΣ όσο και μεταξύ των στρατιωτικών ηγετών του. Κυρίως όσων ανήκαν πρώτα σε άλλες οργανώσεις και είχαν προσχωρήσει στον ΕΛΑΣ κατόπιν αιχμαλωσίας ή βρετανικής επίνευσης[49] προς αδυνάτισμα της κομουνιστικής επιρροής στους αντάρτες.[50] Επιπλέον επειδή είχαν εκτεθεί στα μάτια των Γερμανών. Διαφορές που επιχρωματίστηκαν ζωηρά με την καταδίωξη και διάλυση των οργανώσεων ΥΒΕ κι ΕΚΑ αρχικά, και μετά της ΠΑΟ. Η μόνη ελπίδα, η καταφυγή στον ΕΔΕΣ είχε αναπτερωθεί, όταν λόχος του υπό τον Δημήτριο Βράγκαλη στρατολόγησε μέλη στα γειτονικά χωριά Χρυσή κι Επταχώρι.[51] Έσβησε όμως τάχιστα με την επίθεση του ΕΛΑΣ εναντίον του ΕΔΕΣ.[52]

Ακαδημαϊκές ήταν, όπως ειπώθηκε και στη δίκη, οι συζητήσεις για την ανατροπή του σκηνικού. Κρυφές κουβέντες σε στενό κύκλο. Βάραινε τους αντιρρησίες η σκιά του τρομερού ΕΛΑΣ, που δεν είχε διστάσει να επιτεθεί αιματηρά στους αντάρτες της ΥΒΕ/ΕΚΑ τον Απρίλιο του 1943 και να εκτελέσει τους αξιωματικούς των, με τους οποίους ένα μήνα νωρίτερα είχε μαζί συμπολεμήσει τους Ιταλούς. Διέλυσε και την ΠΑΟ κι επιτέθηκε εναντίον του ΕΔΕΣ. Όσοι μπορούσαν να οπλίσουν ιδεολογικά την στάση, οι «διαβασμένοι», «αποσύρθηκαν, πάγωσαν».[53]

Οι πλατιά διαδιδόμενες κι ευρέως υποστηριζόμενες από οκνηρούς ερευνητές, βιαστικούς μελετητές ή στρατευμένους ιστορικούς μομφές του ΕΑΜ/ΚΚΕ για τον φιλογερμανισμό της οργάνωσης ΕΚΑ της Κοζάνης είναι το ίδιο διαβλητές με τις αντίστοιχες για την ΥΒΕ και την ΠΑΟ. Η ΕΚΑ, είχε ιδρυθεί στην πόλη της Κοζάνης από αξιωματικούς του Στρατού με την ευλογία του εμπορικού κόσμου στα τέλη του 1942.

«Τοπικό παρακλάδι της ΠΑΟ»[54] δεν υπήρξε ποτέ, απλούστατα διότι είχε δύσει πριν ανατείλει η ΠΑΟ. Η ΕΚΑ δημιουργήθηκε ως αντιστάθμισμα της δράσης ορεινών ενόπλων ομάδων που κατέβαιναν στα πεδινά. Αποτέλεσε ουσιαστικά τον ένοπλο κλάδο της ΥΒΕ.[55] Διαλύθηκε από τον ΕΛΑΣ, οι κύριοι ηγέτες της εκτελέστηκαν και μέλη της προσχώρησαν στους αντάρτες. Οι αντικομουνιστές οπλίτες των αρχών του 1944, που εμφανίστηκαν στην περιοχή, καλύπτονταν κάτω από τον ευχρηστότερο ψευδεπίγραφο τίτλο ΠΑΟ, δεν ανήκαν πια στην ΠΑΟ. Εκατζήδες τους προσονόμαζε δυσφημιστικά το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ,[56] όχι οι ίδιοι, για να καλύψει τις τύψεις της ημαρτημένης διάλυσης της ΕΚΑ.

Καθόλου δεν αναφέρεται στα πρακτικά της δίκης το ΣΝΟΦ, δημιούργημα του ΚΚΕ, του ΕΑΜ[57] όχι, στην περιοχή της Καστοριάς. Ούτε και το αντίστοιχο ΣΑΜ (Σλαβομακεδονικό Απελευθερωτικό Μέτωπο) της Φλώρινας.[58] Επειδή όσο διάστημα ήταν ελεύθεροι οι κατηγορούμενοι -συνελήφθησαν αρχάς 1944- δεν είχε ακόμη δημιουργηθεί ή, ορθότερα, γίνει γνωστό. Η πρώτη ιδρυτική του συνεδρίαση έλαβε χώραν στις 24 Δεκεμβρίου 1943 στον χωριό Πολυάνεμος του όρους Μάλι Μάδι, έπειτα από μυστική προπαρασκευή μερικών μηνών.[59]

Την επίσπευση της επίσημης ίδρυσης του ΣΝΟΦ προφανώς προκάλεσε η διείσδυση Βουλγαρικού Στρατού στα μέσα του Δεκέμβρη του ιδίου έτους στις Πρέσπες. Ο φόβος προσέλκυσης εντοπίων κατοίκων στη βουλγαρική πολιτική ανάγκασε το ΚΚΕ να δημοσιοποιήσει την ύπαρξη του ΣΑΜ,[60] του ΣΝΟΦ δηλαδή της Φλώρινας, τον ίδιο μήνα. Φοβούνταν το ΚΚΕ τον βουλγαρικό αλυτρωτισμό,[61] που είχε αποτύχει να ενσωματώσει ολόκληρη τη Μακεδονία ήδη δύο φορές στα πρόσφατα έτη 1912-1918.[62] Οπότε η ίδρυση του ΣΑΜ/ΣΝΟΦ ήταν μια στιβαρή προς στιγμήν ασπίδα.

Κατά πόσον συνετέλεσε στη δημιουργία ξεχωριστής οργάνωσης Σλαβομακεδόνων η δυσαρέσκεια στους κόλπους του ΕΛΑΣ ως προς το Μακεδονικό Ζήτημα, που ήδη έχει ειρηθεί, είναι θέμα προς μελέτην. Πάντως φαίνεται πως έτσι απαλυνόταν, αφού με την απομάκρυνση των Σνοφιτών έπαψαν οι καθημερινές τριβές μεταξύ πολιτικών και στρατιωτικών μέσα στο σύνταγμα.

Μάλλον είχαν δίκιο οι κινηματίες ως προς το Μακεδονικό Ζήτημα, όπως αποδείχτηκε λίγους μήνες αργότερα, την άνοιξη του 1944, αφού  οι ίδιοι οι δημιουργοί του, δηλαδή το ΚΚΕ, διέλυσαν μέσω του ΕΛΑΣ το ΣΝΟΦ. Το πείραμα της ισοτιμίας των μειονοτήτων στην πράξη ή, ίσως, μιας δοκιμαστικής αυτονομίας είχε αποτύχει. Το ΕΑΜ, μανδύας του ΚΚΕ, είχε προσδεθεί δυνατά στο άρμα των Συμμάχων, σωστότερα της βρετανικής πολιτικής και συνακόλουθα της αυτοεξόριστης Κυβέρνησης του Καΐρου. Γι αυτό και καλούσε ανοιχτά να συντριβούν όσοι ήθελαν να σπάσουν την «ένωση που πέτυχε το Έθνος».[63]

Παρά τις έκτοπες φιοριτούρες είχαν οι επαναστάτες από τότε προσηλωθεί στην Εσπερία.

Από τότε μέχρι σήμερα.

 

Βιβλιογραφία
Αρχεία

Ακαδημία Αθηνών

-Public Record Office, FΟ 286/1159

– PRO, HS 5/218-9, 223

The American School of Classical Studies of Athens
-Αρχείο Κωνσταντίνου Τσάτσου

Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας
-Αρχείο ΚΚΕ, Φ23 και ΠΕΦ 415
–Αγώνας [Φλώρινας] 1943

Δημοτική Βιβλιοθήκη Θεσσαλονίκης
–Νέα Αλήθεια 1945
–Ελληνικός Βορράς 1946

Γενικό Επιτελείο Στρατού/Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού
-«Αρχεία Εθνικής Αντίστασης», Ιστορικά Έργα 1998, Αθήνα 1998, τ. 5

Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο
-Αρχείο Ν. Καμπαλούρη

Εφετείο Θεσσαλονίκης
-Πρακτικά συνεδριάσεως του Στρατοδικείου ΙΧ Μεραρχίας του ΕΛΑΣ 31/22 Ιουνίου 1944

King’s College London/Military Archives
-GB99, Evans, box 3 και Prentice/Wickstead, Box 1, 2

Κοβεντάρειος Δημοτική Βιβλιοθήκη Κοζάνης
-Λυτά έγγραφα
-Δυτική Μακεδονία 1967
-Εθνικός Αγών [Κοζάνης] 1945

Πρωτοδικείο Γρεβενών
-Βουλεύματα Συμβουλίου Πλημμελειοδικών 1946

Πρωτοδικείο Κοζάνης
-Βουλεύματα Συμβουλίου Πλημμελειοδικών, 1949

Υπουργείο των Εξωτερικών
-1944, Κυβέρνηση Καΐρου Φ.9, 10

 

Διατριβές και μεταπτυχιακά
Αθανασιάδης Ανδρέας, Όψεις της πολιτικής και κοινωνικής συγκρότησης στην πόλη της Φλώρινας την περίοδο της “εαμοκρατίας”, Νοέμβριος 1944-Μάρτιος 1945, μεταπτυχιακή εργασία στο ΠΤΔΕ Φλώρινας 2017, https://dspace.uowm.gr/xmlui/bitstream/handle/123456789/631/Athanasiadis%20Andreas.pdf?sequence=1&isAllowed=y

Δορδανάς Στράτος, Αντίποινα των γερμανικών αρχών Κατοχής στη Μακεδονία 1941 -1944, διδακτορική διατριβή στο τμήμα Ιστορίας του ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2002, http://thesis.ekt.gr/thesisBookReader/id/20569#page/1/mode/2up

Καλλιανιώτης Αθανάσιος, Οι Πρόσφυγες στη Δυτική Μακεδονία κατά την περίοδο 1941 -1946, ΑΠΘ, διδακτορική διατριβή στο Τμήμα Ιστορίας ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2007, http://thesis.ekt.gr/thesisBookReader/id/19183#page/264/mode/2up

Κουμαρίδης Γεώργιος, Όψεις της κατοχής και της αντίστασης στη δυτική Μακεδονία: η περίπτωση του SNOF, Διπλωματική εργασία, Τμήμα Ιστορίας-Αρχαιολογίας-Κοινωνικής Ανθρωπολογίας, Βόλος 2002, http://ir.lib.uth.gr/bitstream/handle/11615/39878/1802.pdf?sequence=1&isAllowed=y

Μυλωνάς Γεώργιος, Η δράση των Αξιωματικών στη Δυτική Μακεδονία την περίοδο της Κατοχής, μέσα από τα αρχεία της Υπηρεσίας Στρατιωτικών Αρχείων (Υ.Σ.Α.), Αμύνταιο, Μάρτιος 2018, μεταπτυχιακή εργασία σε ΠΤΔΕ Φλώρινας, https://dspace.uowm.gr/xmlui/bitstream/handle/123456789/939/Mylonas%20Georgios.pdf?sequence=1&isAllowed=y

Σκαλιδάκης Γιάννης, Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης (1944). Ένας τύπος επαναστατικής εξουσίας. Πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές παράμετροι, Διδακτορική διατριβή που εκπονήθηκε στο Τμήμα Πολιτικών Επιστημών του ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2012, http://ikee.lib.auth.gr/record/129184/files/Skalidakis.pdf

 

Βιβλία
Αντωνίου, Κωνσταντίνος, Η Σλαυϊκή και Κομμουνιστική Επιβουλή και η Αντίστασις των Μακεδόνων, Θεσσαλονίκη 1950

Evans Tom, With SOE in Greece: The wartime experiences of Captain Pat Evans, Pen & Sword Military, South Yorkshire England 2018

Hammond L. G. Nicholas, «The policy of the Allied Military Mission in Macedonia 1943-44», Μακεδονία και Θράκη, 1941 –1944: Κατοχή –Αντίσταση –Απελευθέρωση, πρακτικά συνεδρίου στις 9-11.12.94, ΙΜΧΑ, Θεσσαλονίκη 1998, 341-345

Кѫнчовъ В., Македония. Етнография и Статистика, II. Статистика, 43. Костурска Каза, http://www.promacedonia.org/vk/vk_2_43.htm

Κολιόπουλος Ιωάννης, Λεηλασία φρονημάτων: το μακεδονικό ζήτημα στην κατεχόμενη Δυτική Μακεδονία 1941 –1944, τ. Α΄ -Β΄, έκδ. β΄, Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1995

Κωστόπουλος Τάκης, Με τους αντάρτες στη Δυτική Μακεδονία: Αναμνήσεις από Κατοχή, Εμφύλιο, Τασκένδη, Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας, Μαρτυρίες VII, Βιβλιόραμα-Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς, 2006

Μπαϊκάμης Άρης, Τα Όντρια, το βουνό μας, Σύλλογος γόνων Βράχου Καστοριάς, Θεσσαλονίκη 1980

Τακαλιός Ανδρέας (επιμ.),«Ημερολόγιον ζωής ομάδος Γεράκη, μια μαρτυρία για την αντίσταση στη Δυτική Μακεδονία», Αρχειοτάξιο, 9 Μάιος 2005, Αθήνα

Χατσέρας Ι. Δημήτριος, Στ’ απόσκια του Διλόφου. Η ιστορία του γιατρού Ιωάννου Δ. Χατσέρα († 1944) και της οικογενείας του, Θεσσαλονίκη 2010, http://www.msorestis.gr/files/xatseras.pdf

Χρονικό του ένοπλου αγώνα, 94 ΧΡΟΝΙΑ ΚΚΕ, ΕΚΔΟΣΗ ΤΗΣ Ν.Ε. ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΚΑΙ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΟΥ ΚΚΕ, https://ethniki-antistasi-dse.gr/xroniko-elas.html

Χρυσοχόου, Αθανάσιος, Η Κατοχή εν Μακεδονία, βιβλίον πρώτον, Η δράσις του ΚΚΕ, Εταιρία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1949

 

Άρθρα
Καλλιανιώτης, Θανάσης, «Η Αντίσταση στη Φλώρινα: 1943 -44», Φλώρινα 1912 -2002, Ιστορία και πολιτισμός, ΑΠΘ, Φλώρινα 2004, 309-339, https://blogs.sch.gr/thankall/?p=689

Κολιόπουλος Ιωάννης, Η διαμόρφωση της νέας Μακεδονίας (1798-1870), http://www.imma.edu.gr/imma/history/08.html

Κολιόπουλος Ιωάννης, Η Μακεδονία στη δίνη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, http://www.imma.edu.gr/imma/history/14.html

Λιθοξόου Δημήτρης, Οικισμοί της Καστοριάς που αρχίζουν από Λ,  http://www.lithoksou.net/p/oikismoi-tis-kastorias-poy-arxizoyn-apo-l

Παπαδόπουλος Βασίλειος, «Αναμνήσεις πριν από 50 χρόνια», Βοϊακή Ζωή 136 (Ιούλ. –Αύγ. 1995) 7 & 137 (Σεπτ. –Οκτ. 1995) 7-8

Παπαθεοδώρου Αθ. Νικόλαος, Ιχνηλατώντας την παλιά Λάρισα. Η οικογένεια Νικ. Ματούση, http://www.eleftheria.gr/m/%CE%B1%CF%86%CE%B9%CE%B5%CF%81%CF%8E%CE%BC%CE%B1%CF%84%CE%B1/item/15068-.html

Παπαϊωάννου Μαρία, Μια θρηνητική μελωδία, http://hlaggamou.blogspot.com/2018/10/blog-post.html

Σημειώσεις για τον Εμφύλιο, https://greekcivilwar.wordpress.com/2017/02/10/gcw-911 όπου παρέμβαση του Makrides Andreas με ανάρτηση κειμένου του Αθανασίου Φροντιστή με τίτλο “Έκθεσις Πολεμικής δράσεως κατά την περίοδον της Εθνικής Αντιστάσεως”

Tovoion Tv Στην Λάγκα Καστοριάς Aerial Video by Dji Phantom 4 (20/2/2017), www.tovoion.com/εναέριες-λήψεις/tovoion-tv-στην-λαγκα-καστοριας-aerial-video-by-dji-phantom-4-2022017/

Τυροβούζης Χρήστος, Η αντιστασιακή ιδεολογία. Μια πρώτη συστηματοποίηση H αντιστασιακή ιδεολογία, Θέσεις – τριμηνιαία επιθεώρηση, http://www.theseis.com/index2.php?option=com_content&do_pdf=1&id=218

 

Εγκλυκλοπαίδειες
Википедия, https://ru.wikipedia.org

 

Ομιλίες
Γούναρης Βασίλειος, Με αφορμή το όνομα. Συγκυρία και στρατηγική στα Βαλκάνια, ομιλία 13 Φεβρ. 2018, https://ekyklos.gr/sb/574-omilia-v-goynari-stin-ekdilosi-tou-kyklou-ideon-me-aformi-to-onoma-sygkyria-kai-stratigiki-sta-valkania.html

 

Συνεντεύξεις
Τζουρέλλας Δημήτριος, συνέντευξη στον Πεντάλοφο το 2002

 

Πηγές εικόνων

1. https://e-ptolemeos.gr/wp-content/uploads/2018/09/pentalofos.jpg

2. Ηammond L. G. Nicholas, The allied military mission and the resistance in West Macedonia, Institute for Balkan Studies, Thessaloniki 1993

Σημειώσεις

[1] Εφετείο Θεσσαλονίκης (ΕΘ), Πρακτικά συνεδριάσεως του Στρατοδικείου ΙΧ Μεραρχίας του ΕΛΑΣ της 22ας Ιουνίου 1944, αρ. 31

[2] Σκαλιδάκης Γιάννης, Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης (1944). Ένας τύπος επαναστατικής εξουσίας. Πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές παράμετροι, διδακτορική διατριβή στο Τμήμα Πολιτικών Επιστημών του ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2012, σ. 750

[3] Πρωτοδικείο Κοζάνης (ΠΚ), Βουλεύματα Συμβουλίου Πλημμελειοδικών (ΒΣΠ), β. 72/05.09.1949

[4] Η έκφραση «συμμαχικό στέγαστρο» στο Τυροβούζης Χρήστος, «Η αντιστασιακή ιδεολογία. Μια πρώτη συστηματοποίηση H αντιστασιακή ιδεολογία», Θέσεις – τριμηνιαία επιθεώρηση, σ. 14/22

[5] Χρονικό του ένοπλου αγώνα, 94 ΧΡΟΝΙΑ ΚΚΕ, ΕΚΔΟΣΗ ΤΗΣ Ν.Ε. ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΚΑΙ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΟΥ ΚΚΕ, https://ethniki-antistasi-dse.gr/xroniko-elas.html λήμμα Λάγγα

[6] Evans Tom, With SOE in Greece: The wartime experiences of Captain Pat Evans, Pen & Sword Military, South Yorkshire England 2018, σ. 24

[7] Παπαϊωάννου Μαρία, Μια θρηνητική μελωδία, http://hlaggamou.blogspot.com/2018/10/blog-post.html

[8] Χατσέρας Ι. Δημήτριος, Στ’ απόσκια του Διλόφου. Η ιστορία του γιατρού Ιωάννου Δ. Χατσέρα († 1944) και της οικογενείας του, Θεσσαλονίκη 2010, σ. 153, http://www.msorestis.gr/files/xatseras.pdf

[9] ΕΘ, Πρακτικά, ό.π., σ. 25

[10] Χατσέρας, Στ’ απόσκια, ό.π., σ. 155

[11] Υπουργείο των Εξωτερικών (ΥΠΕΞ), 1944, Κυβέρνηση Καΐρου Φ.9.3, ΥΠΕΞ προς Πρεσβείες και προξενεία, εμπιστευτικόν, Κάιρο α.π.3151/22.04.1944, όπου έκθεσις της σημερινής εν τη Ελευθέρα Ορεινή Ελλάδι καταστάσεως …, Κάιρο 1944, σ.8

[12] Evans, With SOE, ό.π., σ. 24 και Παπαϊωάννου, Μια θρηνητική μελωδία, ό.π.

[13] Μπαϊκάμης Άρης, Τα Όντρια, το βουνό μας, Σύλλογος γόνων Βράχου Καστοριάς, Θεσσαλονίκη 1980, σ. 42 και Λιθοξόου Δημήτρης, Οικισμοί της Καστοριάς που αρχίζουν από Λ  http://www.lithoksou.net/p/oikismoi-tis-kastorias-poy-arxizoyn-apo-l , λήμμα Λάγκα

[14] Кѫнчовъ В., Македония. Етнография и Статистика, II. Статистика, 43. Костурска Каза, http://www.promacedonia.org/vk/vk_2_43.htm, λήμμα αρ. 104: Лянга

[15] Tovoion Tv Στην Λάγκα Καστοριάς Aerial Video by Dji Phantom 4 (20/2/2017), www.tovoion.com/εναέριες-λήψεις/tovoion-tv-στην-λαγκα-καστοριας-aerial-video-by-dji-phantom-4-2022017/

[16] Διονύσιος Μελάς είναι το ορθόν ονοματεπώνυμό του όπως συνάγεται από επιστολή του προς τον ταγματάρχη Ronald Prentice 25.08.1945, βλ. King’s College London/Military Archives (KCLMA), GB99, Prentice/Wickstead (P/W), Box 2, f. 5/2 Prentice Correspondence

[17] Μυλωνάς Γεώργιος, Η δράση των Αξιωματικών στη Δυτική Μακεδονία την περίοδο της Κατοχής, μέσα από τα αρχεία της Υπηρεσίας Στρατιωτικών Αρχείων (Υ.Σ.Α.), Αμύνταιο, Μάρτιος 2018, μεταπτυχιακή εργασία σε ΠΤΔΕ Φλώρινας, σ. 200

[18] Ακαδημία Αθηνών (AA), Public Record Office (PRO), HS 5/223 [00031], From Colonel Woodhouse, copy, appendix “D”, 04.12.1943

[19] ΑΑ, PRO, HS 5/219 [3-12], From Capt. Baker to Brig Keele?, most secret, Nov. 1943

[20] ΑA, PRO, HS 5/218 [106], κείμενο με τίτλο Politics of his Majesty’s Government towards Greece, FO 20.09.1943

[21] KCLMA, GB99, P/W, Box 1, f. 5/1-2, Post operation reports, general report –Major Prentice, Comd, Nr 1. Area (Macedonia), σ. 5, 13

[22] Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο, Αρχείο Ν. Καμπαλούρη [προξένου Ανδριανούπολης επί Κατοχής], πληροφορίες εξ Αλβανίας, Βουλγαρίας και Σερβίας

[23] KCLMA, GB99, P/W, Box 1, sub –area Vitsi reports 2/1/2, Evans, Dendrokhori 9-10.08.1944, most secret

[24] KCLMA, GB99, P/W, Box 2, f. 5/3  Operational Correspondence, Evans to Wick 11.10.1944, Revolt in Local ELAS και στο ίδιο Box 1, f. 5/1-2, Post operation reports, general report –Major Prentice, Comd, Nr 1. Area (Macedonia)

[25] Evans, With SOE, ό.π., σ. 26

[26] ΥΠΕΞ, Κυβέρνηση Καΐρου 1944, Φ10/10.5, Γεγονότα σε νομό Καστοριάς, ΓΕΝ προς ΓΔΜ 18.05.1943

[27] Χρυσοχόου, Αθανάσιος, Η Κατοχή εν Μακεδονία, βιβλίον πρώτον, Η δράσις του ΚΚΕ, Εταιρία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1949, σ. 67

[28] AA, PRO, FΟ 286/1159, αναφορά για το κίνημα Ελεύθερης Μακεδονίας στην περιοχή Φλώρινας 1944 από τον λοχαγό Π. Έβανς, μυστικό, Αθήνα 01.12.1944

[29] Σημειώσεις για τον Εμφύλιο, https://greekcivilwar.wordpress.com/2017/02/10/gcw-911 όπου παρέμβαση του Makrides Andreas με ανάρτηση κειμένου του Αθανασίου Φροντιστή με τίτλο “Έκθεσις Πολεμικής δράσεως κατά την περίοδον της Εθνικής Αντιστάσεως”

[30] Μυλωνάς, Η δράση των Αξιωματικών, ό,π., σ. 208-9

[31] Αντωνίου, Κωνσταντίνος, Η Σλαυϊκή και Κομμουνιστική Επιβουλή και η Αντίστασις των Μακεδόνων, Θεσσαλονίκη 1950, σ. 152-3

[32] Παπαθεοδώρου Αθ. Νικόλαος, Ιχνηλατώντας την παλιά Λάρισα. Η οικογένεια Νικ. Ματούση, http://www.eleftheria.gr/m/%CE%B1%CF%86%CE%B9%CE%B5%CF%81%CF%8E%CE%BC%CE%B1%CF%84%CE%B1/item/15068-.html

[33] Κοβεντάρειος Δημοτική Βιβλιοθήκη Κοζάνης (ΚΔΒΚ), Λυτά έγγραφα, Υποβολή καταστάσεως φονευθέντων κατά την διάρκειαν της Κατοχής κατοίκων Νομού Καστορίας, Δ.Χ. Καστορίας προς ΓΔΔΜ, α.π.45/3/7ζ, Καστορία 13.10.1945 [συντάκτης  Μαθιουδάκης] και Δημοτική Βιβλιοθήκη Θεσσαλονίκης, Ελληνικός Βορράς (17.02.1946) 1

[34] The American School of Classical Studies of Athens, Αρχείο Κωνσταντίνου Τσάτσου, http://www.ascsa.edu.gr/index.php/archives/konstantinos-tsatsos-finding-aid-series-iii

[35] ΚΔΒΚ, Εθνικός Αγών [Κοζάνης] (14.10.1945) 2

[36] ΚΔΒΚ, Δυτική Μακεδονία (12.11.1967) και Γενικό Επιτελείο Στρατού/Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού, «Αρχεία Εθνικής Αντίστασης», Ιστορικά Έργα 1998, Αθήνα 1998, τ. 5/37/391 κ.ε., ΕΚΘΕΣΙΣ Του Συνταγματάρχου Πεζικού (Π.Δ.) Κοντονάση Ιωάννου «περί της μάχης του Φαρδικάμπου Σιατίστης…, Επίσης Τζουρέλλας Δημήτριος, συνέντευξη στον Πεντάλοφο το 2002

[37] KCLMA, GB99, Evans, box 3, f.6/5, Kastoria Report, Έκθεσις των από της καταρρεύσεως μέχρι σήμερον διαδραματισθέντων εν των Νομώ Καστορίας και περιφερείας Βοΐου γεγονότων, Αθήναι 25.05.1944 [συντάκτης της μάλλον ο διοικητής Χωροφυλακής Καστοριάς Κωνσταντίνος Αντωνίου]

[38] Καλλιανιώτης Αθανάσιος, Οι Πρόσφυγες στη Δυτική Μακεδονία κατά την περίοδο 1941 -1946, ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2007 (ανέκδοτη διδακτορική διατριβή στο Τμήμα Ιστορίας ΑΠΘ), σ. 262-3, υποσημείωση 37

[39] Κολιόπουλος Ιωάννης, Η Μακεδονία στη δίνη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, http://www.imma.edu.gr/imma/history/14.html

[40] Δορδανάς Στράτος, Αντίποινα των γερμανικών αρχών Κατοχής στη Μακεδονία 1941 -1944, Διδακτορική διατριβή στο τμήμα Ιστορίας του ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2002, σ. 681 κ.ε.

[41] Χατσέρας, Στ’ απόσκια, ό.π., σ. 163

[42] Τζουρέλλας Δημήτριος, συνέντευξη, ό.π.

[43] Δημοτική Βιβλιοθήκη Θεσσαλονίκης, Νέα Αλήθεια (20.2.45) 2

[44] Κολιόπουλος Ιωάννης, Λεηλασία φρονημάτων: το μακεδονικό ζήτημα στην κατεχόμενη Δυτική Μακεδονία 1941 –1944, τ. Α΄ -Β΄, έκδ. β΄, Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1995, τ. Α΄, σ. 88-9

[45] KCLMA, GB99, P/W, Box 2, f. 3/1, ELAS Documents, διαταγή ΙΧ μεραρχίας α.π. 4106/21.08.1944

[46] ΕΘ, Πρακτικά συνεδριάσεως, ό.π., σ. 4, 9

[47] Τακαλιός Ανδρέας (επιμ.),«Ημερολόγιον ζωής ομάδος Γεράκη, μια μαρτυρία για την αντίσταση στη Δυτική Μακεδονία», Αρχειοτάξιο 9 (Μάιος 2005), Αθήνα σ. 92

[48] Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ), Αρχείο ΚΚΕ, Φ23/8/44, Ζαχαρίας προς Ρένο 18.03.1944

[49] ΑΑ, RPO, HS 5/232 [127-44], Έκθεση για την κατάσταση στην Ελλάδα σε περίληψη στα ελληνικά, Κάιρο 05.01.1944, ανθυπολοχαγός Λάζαρης Ιωάννης προς F133, 6/310. Επίσης Hammond L. G. Nicholas, «The policy of the Allied Military Mission in Macedonia 1943-44», Μακεδονία και Θράκη, 1941 –1944: Κατοχή –Αντίσταση –Απελευθέρωση, πρακτικά συνεδρίου στις 9-11.12.1994, ΙΜΧΑ, Θεσσαλονίκη 1998, 341-345, σ. 343

[50] KCLMA, GB99, P/W, Box 1, f. 5/1-2, Post operation reports, general report –Major Prentice, Comd, Nr 1. Area (Macedonia) appendix J, σ. 2

[51] Πρωτοδικείο Γρεβενών, Βουλεύματα Συμβουλίου Πλημμελειοδικών, βούλευμα 258/12.06.1946

[52] ΑA, RPO, HS 5/218 [67], Λήπερ σε Ελληνική Κυβέρνηση Καΐρου, Τηλεγράφημα Νο 304/16.10.1943

[53] Κωστόπουλος Τάκης, Με τους αντάρτες στη Δυτική Μακεδονία: Αναμνήσεις από Κατοχή, Εμφύλιο, Τασκένδη, Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας, Μαρτυρίες VII, Βιβλιόραμα-Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς, 2006, σ.

[54] Κουμαρίδης Γεώργιος, Όψεις της κατοχής και της αντίστασης στη δυτική Μακεδονία: η περίπτωση του SNOF, Διπλωματική εργασία, Τμήμα Ιστορίας-Αρχαιολογίας-Κοινωνικής Ανθρωπολογίας, Βόλος 2002, σ. 19

[55] Καλλιανιώτης, Οι Πρόσφυγες, ό.π., σ. 155 κ.ε.

[56] ΑΣΚΙ, ΠΕΦ, Φ415, 23/8/221, Θάνος προς Τάσιο, 11.5.44 και Θάνος προς Θεόφιλο 05.06.1944, ΑΣΚΙ, ΠΕΦ, Φ415, 23/8/224. Επίσης KCLMA, GB99, Evans, box 3, f.6/5, Kastoria Report, ό.π., σ. 39 και Παπαδόπουλος Βασίλειος, «Αναμνήσεις πριν από 50 χρόνια», Βοϊακή Ζωή 136 (Ιούλ. –Αύγ. 1995) 7 & 137 (Σεπτ. –Οκτ. 1995) 7-8

[57] Κουμαρίδης, Όψεις της κατοχής, ό.π., σ. 15

[58] Καλλιανιώτης, Θανάσης, «Η Αντίσταση στη Φλώρινα: 1943 -44», Φλώρινα 1912 -2002, Ιστορία και πολιτισμός, ΑΠΘ, Φλώρινα 2004, 309-339

[59] Википедия, λήμμα Славяномакедонский народно-освободительный фронт, https://ru.wikipedia.org

[60] ΑΣΚΙ, Αγώνας  [Φλώρινας] 27 (20.12.1943) 1

[61] Γούναρης Βασίλειος, «Με αφορμή το όνομα. Συγκυρία και στρατηγική στα Βαλκάνια», ομιλία 13 Φεβρ. 2018, https://ekyklos.gr/sb/574-omilia-v-goynari-stin-ekdilosi-tou-kyklou-ideon-me-aformi-to-onoma-sygkyria-kai-stratigiki-sta-valkania.html

[62] Κολιόπουλος Ιωάννης, Η διαμόρφωση της νέας Μακεδονίας (1798-1870), http://www.imma.edu.gr/imma/history/08.html

[63] Αθανασιάδης Ανδρέας, Όψεις της πολιτικής και κοινωνικής συγκρότησης στην πόλη της Φλώρινας την περίοδο της “εαμοκρατίας”, Νοέμβριος 1944 -Μάρτιος 1945, μεταπτυχιακή εργασία στο ΠΤΔΕ Φλώρινας 2017, σ. 32